‘‘मला प्रमाण भाषांपेक्षा बोली अधिक जवळच्या वाटतात. प्रमाणभाषाही नाइलाजापोटी लागणारी व्यावहारिक सोय आहे. तिच्या वापरामागे प्राणांचा स्पर्श जाणवत नाही. ती माणसा माणसातल्या जिव्हाळ्यापेक्षा व्याकरणाशी अधिक एकनिष्ठ राहण्याला महत्त्व देत असते.. प्रतिमांनी व्यक्त होणे हे काव्याचं व्यवच्छेदक लक्षण मानलं जातं. बोलीतला सारा व्यवहार हा प्रतिमेतूनच फुलत असतो.’’
म्हाइंभटाचा ‘लीळाचरित्र’ हा मराठीतील पहिला गद्यग्रंथ वऱ्हाडी बोलीत लिहिला गेला आहे. एखाद्या प्रदेशातील बोली, त्या प्रदेशातील लोकजीवन आणि साहित्य मूल्य हे किती एकजीव होऊन येतात, हे सिद्ध करणारा एवढा समर्थ ग्रंथ मराठीत दुसरा नाही. अशा या वऱ्हाडी बोलीचं सामथ्र्य त्या बोलीत समर्थ कविता लिहिणाऱ्या कवी विठ्ठल वाघ यांच्या शब्दांत.
माझ्या वऱ्हाळी बोलीचं करू कितीक कीर्तन
तिच्या दुधावरची साय किस्नं खाये वरपून।।
माय मराठीच्या अनेक लेकी बोलीच्या स्वरूपात महाराष्ट्रात नांदताना आढळतात. कोकणी, कोल्हापुरी, माणदेशी, मराठवाडी, अहिराणी, खान्देशी, नागपुरी, झाडी बोली इ. त्यांपैकी वऱ्हाडी एक प्रमुख बोली आहे. बुलढाणा, वाशिम, अकोला, यवतमाळ, अमरावती आणि वर्धा या सहा जिल्ह्य़ांतून ती बोलली जाते. अमरावती जिल्ह्य़ातील रिद्धपूर हे गाव महानुभाव पंथीयांची ‘काशी’ मानले जाते. रिद्धपूरची माती हीच आजच्या मराठीची मायकूस म्हटली पाहिजे. कारण तेथील महानुभावीयांनी १२व्या शतकापासून हजारो ग्रंथ वऱ्हाडी बोलीतच लिहिले आहेत. मराठीतील पहिले-वहिले काव्यही महंमदबेने कृष्णाच्या लग्नप्रसंगी गायिलेल्या ‘धवळ्यां’च्या रूपात उपलब्ध आहे. मराठीतील पहिला गद्यग्रंथ म्हाइंभटाने लिहिलेला ‘लीळाचरित्र’ हाच आहे. एखाद्या प्रदेशातील बोली, त्या प्रदेशातील लोकजीवन आणि साहित्य मूल्य हे किती एकजीव होऊन येतात, हे सिद्ध करणारा ‘लीळाचरित्र’ एवढा समर्थ ग्रंथ मराठीत दुसरा नाही. महानुभावीयांनी वऱ्हाडी बोलीला ‘धर्मभाषे’चे सिंहासन बहाल केले. आपल्याला सांगायचे आहे ते सर्वसामान्य, निरक्षर, अशिक्षित खेडय़ा-पाडय़ातील स्त्री-पुरुषांना कळायला हवे म्हणून त्यांनी जाणीवपूर्वक वऱ्हाडी लोकबोलीची लेखनासाठी कास धरली.
आपल्याला अवगत संस्कृती पांडित्य त्यांनी सुसंवादाआड येऊ दिले नाही. केशवराज सुरीने गुरूकडून पाठ थोपटली जावी म्हणून आपण लिहिलेला संस्कृत प्रचुर ग्रंथ नागदेवाचार्याना दाखवला. तेव्हा त्यांनी त्याची अशी कानउघाडणी केली- ‘नको गा केशवदेया: तुमचा अस्मात कस्मात मी नेणे गा : येणे माझा म्हातारीया नागवैल की: श्री चक्रधरे मऱ्हाटीची निरुपीली: तियेसीचि पुसावे:’. सामान्य माणसासाठी ‘ये हृदयीचे ते हृदयी’ घालताना त्यांचीच बोली कशी वापरली पाहिजे, याचा हा आदर्शपाठ शासनानेही गिरवायला हवा, एवढा महत्त्वाचा आहे.
कालानुरूप आक्रमक झालेल्या संस्कृत, अरबी, फारशी आणि इंग्रजी या भाषांच्या कितीतरी पूर्वीपासून या देशात लोकबोली अस्तित्वात होत्या. परंपरेने चालत आलेल्या मौखिक लोकसाहित्यातून त्याचा प्रत्यय येतो. प्रसंगानुसार अशा कथांची, गीतांची निर्मिती होत असे. ‘चिमणीचे घर मेणाचे, काऊळ्याचे घर शेणाचे’ किंवा स्वर्गात नेणाऱ्या हत्तीचे शेपूट धरले असताना, कापसाचे गाठोडे केवढे, हे सांगताना शेपूट सोडून दोन्ही हात सोडून ‘या एवढे’ सांगून जमिनीवर पडणाऱ्या बडबडय़ा धांदुलाची कथा, ही वऱ्हाडी बोलीचीच देणगी आहे. ‘काया मातीत तिफन टाके वला। उनाऱ्या झपी गेला, तुम्ही बयलासी बोला’, लोकजीवनाचे संदर्भ घेऊन येणारे हेकाव्य अस्सल वऱ्हाडी मातीचा सुवास लेवून येणारे असते.
हेकोळी तेकोळी बाभुई तिचा हिरवा हिरवा, सखाराम पाटील मेला म्हणून तुकाराम पाटील केला- हा विनोदी अंगाने जाणारा उखाणाही एका लग्न परंपरेला अधोरेखित करून जातो. सारी रात पारवळलं, काही नाई सापळलं; पारंबी होजो लेका, वळाले देजो टेका; आंधी करे सून सून, आता करे कुनकुन; सासू मेली उनायात, लळ आला हिवायात; खंदाळीत तीन कन्सं, मेळ कुठी रोवू; अशा म्हणीही कौटुंबिक अन् सामाजिक जीवनाचं सर्वागानं दर्शन घडवत असतात. सिंधू संस्कृतीचे गाढे अभ्यासक यवतमाळचे अ‍ॅड. प्र. रा. देशमुख मला एकदा म्हणाले, ‘तुमच्या कवितेत काही वऱ्हाडी शब्द असे आहेत की, संस्कृताचे सारे ग्रंथ चाळले तरी त्यात ते शब्द सापडणार नाहीत.’ वऱ्हाडी बोलीचा कालखंड किती प्राचीन पुरातन आहे हे सांगायला एवढे विधान पुरे व्हावे. बोलीतील शब्दांवर संस्कार करूनच ‘संस्कृत’ भाषा निर्माण करण्यात आली. ज्ञानेश्वर माउलींच्या शब्दात संस्कृताच्या ‘कृपणु’ वृत्तीनेच सामान्य वर्ग ज्ञानापासून दूर ठेवला गेला. त्याला ज्ञानाच्या जवळ आणण्याचे कार्य पुढे गाडगेबाबांनी कीर्तन, प्रबोधनासाठी वापरलेल्या त्यांच्या वऱ्हाडी बोलीनेच केले- ‘माय बापहो, संसार सुखाचा करा, नेटाचा करा, रिन काढून सन करू नोका, फाटकं तुटकं नेसा, घरातले भांडेकुंडे इका पन लेकराले शिकवा. शिक्शानानं मानूस देव होते, गांधीबाबा देव झाले, शिक्शनानं आंबेडकर बाबा देव झाले. या गाळग्याचा गाळमेबॉ करू नोका, माहे मठ पुतळे उभारू नोका..’
प्रमाण मराठीहून वऱ्हाडीची काही वेगळी वैशिष्टय़ं आहेत. प्रमाण मराठीतील ‘ड’चा ‘ळ’, ‘ळ’चा ‘य’ करणे ही वऱ्हाडीची प्रवृत्ती आहे. वड, झाड, खोड यांची रूपं वऱ्हाडीत अशी होतात-
एका वळाच्या झाळाले साक्षी आपून ठेवलं
एकमेकाचं नावही खोळावरते कोरलं
तसाच ‘ळ’चा ‘य’ होतो –
नदीच्या गायात, गाय फसली
माझ्या मायच्या गायात तुमसीची माय आय
अकोला, अमरावती भागात मराठीतील मोठा ‘ण’ नाहीच. (बुलढाणा-यवतमाळात तो आहे.) त्यामुळे मानूस, कनूस, दाना, पानी, लोनी असेच उच्चारण होते. ज्ञानेश्वरीत देईजो, येईजो, घेईजो अशी जी रूपं येतात ती वऱ्हाडीत आजही प्रत्ययी वापरली जातात- ‘बाजारात जाजो-मीठ-मिर्ची, भाजीपाला घेजो, आंधी घेजो मंग पैसे देजो. झाकट पळ्याआंधी घरी येजो. हात-पाय धुजो, मंग जेवजो.’ मराठी स्त्री येते, जाते, करते, न्हाते असे म्हणते, वऱ्हाडी स्त्री मात्र नवऱ्याला म्हणते- ‘मी तुमच्या संगं येतो. माहेरी जातो. तठीच मुक्काम करतो. न्हातो धुतो. चार रोज रायतो. मंगसन्या दिवाईले वापस येतो.’
वऱ्हाड काही काळ मोगलाईत, मध्य प्रदेशात होता. त्यामुळे अरबी, फारशी अन् हिंदीचा मोठा प्रभाव या बोलीवर आहे. प्रथम पाहुणे म्हणून आलेले परदेशी शब्द ठिय्या देऊन बसले अन् घरजावई होऊन गेले. अराम, हराम, मालूम, खबरबात, खकाना, आयना, बिमार, देखना, मतलब, हक, फॉज असे असंख्य शब्द वऱ्हाडीचे ‘घररिघे’ झाले आहेत. वाक्यरचनेवर हिंदीचा प्रभाव असा- मी येऊन राह्य़लो, जाऊन राह्य़ले, जेवून राह्य़लो ( मैं आ रहा हूँ, जा रहा हूँ, खा रहा हूँ इ.) सडकेवर रिक्षा ठरवताना किंवा बाजारात सर्रास हिंदीचा वापर होत असतो.
वऱ्हाडी शब्दांचं एक वैशिष्टय़ असं की त्या शब्दांचा तंतोतंत आशय व्यक्त होईल असे पर्यायी शब्द मराठीत नाहीत. आशयाच्या उंबरठय़ापर्यंत जाता येतं, पलीकडे घरात जाता येत नाही. एलपाळनं, हिडगावनं, ठाकनं, हिरस, चवना, इगार, डचांग, रन्नावनं, वला, आंगोळ, गोद्री, संड वंड.. पाहिल्या तीन शब्दांसाठी ‘नखरा करणं’ इथपर्यंत येता येतं, पण त्यापुढेही बरंच काही असतं, ते पकडता येत नाही.
वऱ्हाडी बोलीत पर्यायी शब्द येतात, तसे मराठीत येत नाहीत. मराठीत एकमेव असलेल्या ‘आई’साठी वऱ्हाडीत मा, माय, मायबाई, माबाई, मायमावली, म्हतारी, बुद्धी असे सात तर एका मिठासाठी मीठ, नमकं, लोन, गोळ, संदुरी, समुंद्री असे पाच-सहा पर्याय येतात.
अडाणी, खेडूतांची बोली म्हणून कोशकारांनी उपेक्षित, दुर्लक्षित ठेवलेले हे अवघे लक्षावधी शब्दधन कोशात आले असते तर मराठी भाषाच किती समृद्ध, संपन्न झाली असती! गेल्या काही वर्षांत प्रयत्न करून मी चाळीस हजार वऱ्हाडी शब्दांचा कोश केला. तो आणखी खूप वाढू शकतो. महाराष्ट्रात अशा आणखी कितीतरी बोली आहेत. त्या सर्व बोलीतील शब्द मराठी कोशात आले तर ते भांडार केवढे समृद्ध होईल. असे घडेल तेव्हा यशवंतराव चव्हाणांचे ‘मराठी ज्ञानभाषा’ होण्याचे स्वप्न पूर्ण होईल. शासनाच्या साहित्य संस्कृती मंडळाने त्या दिशेने पावलं टाकली आहेत, ही मोठी आशादायी घटना आहे.
ही वऱ्हाडी थोरा-मोठय़ांनाही भुरळ घालते. एवढा गोडवा, माधुर्य, सौंदर्य या बोलीत आहे. भय्या उपासनींनी माझी ‘पिपय’ कविता पुलंना ऐकवली. ते पुलकित झाले. भय्या म्हणाला, ‘तुम्ही प्रत्यक्ष वाघांच्या तोंडूनच ऐका.’ पुलंनी राघवेन्द्र कडकोळांहातून मला घरी बोलावले. पुलं, सुनीताबाई, वसंतराव देशपांडे तीन तास कविता ऐकत होते. नंतर त्यांचं पत्र आलं. माझ्या कवितेपेक्षा ते वऱ्हाडी बोलीच्या गोडव्यावरच प्रकाश टाकणारं आहे-
‘‘तुमची वऱ्हाडी बोलीतील कविता, मनाला ‘सहेदाची गोळाई’ म्हणजे काय ते सांगून गेली. मला प्रमाण भाषांपेक्षा बोली अधिक जवळच्या वाटतात. प्रमाणभाषाही नाइलाजापोटी लागणारी व्यावहारिक सोय आहे. तिच्या वापरामागे प्राणांचा स्पर्श जाणवत नाही. ती माणसा माणसातल्या जिव्हाळ्यापेक्षा व्याकरणाशी अधिक एकनिष्ठ राहण्याला महत्त्व देत असते.
काया मातीपोटी कोंब टरारून वर आले.
सावत्याच्या गाथेतून गीत इठूचे फुलले
असं तुम्ही सावता माळ्याच्या कवितेच्या सहज फुलण्याला म्हटलं आहे. बोलीही मनाच्या मातीतून अशा सहज फुलतात. प्रतिमांनी व्यक्त होणे हे काव्याचं व्यवच्छेदक लक्षण मानलं जातं. बोलीतला सारा व्यवहार हा प्रतिमेतूनच फुलत असतो. म्हणूनच ‘परकरातली पऱ्हाटी जशी लुगळ्यात आली’ असं तुमची कविता बोलीतून सांगायला लागली की सांगणं आणि सांगण्याची भाषा एकरूप होते. लुगडय़ाचं ‘लुगळं’ करण्यातलं बोबडेपण भाषेच्याही बालस्वरूपाचं दर्शन घडवतं आणि त्या कवितेला आंजारावं गोंजारावंसं वाटायला लागतं. बहिणाआईची खान्देशी अंगडंटोपडं ल्यालेली गाणी किंवा बोरकरांची कोकणी गाणी हीच जादू करतात. गाव, शेतमळा, कुटुंब या रिंगणात भिरभिरणारी तुमची कविता वऱ्हाडीचं लोभसवाणं रूपडं घेऊन आली आहे. तिला ग्रामीण मायमाऊलीच्या जात्यातून पडणाऱ्या पिठासारख्या गाण्यांची सच्चाई आहे.’’ (पु. लं. देशपांडे ७ फेब्रुवारी १९८३)
वऱ्हाडी बोलीचं स्वरूप दर्शन पुलंनी असं हुबेहूब घडवलं आहे. या बोलीतील त्यांना जाणवलेली सहेदाची गोळाई मी ‘वऱ्हाडी’ शीर्षकाच्या कवितेतूनही मांडण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.-
असी सोभते हे भाषा मानसाच्या रे मुखात
दाने कवये हुळ्ळ्याचे वानीच्या रे कनसात
काय सांगता गोळाई इच्यामंदी सहेदाची
अखोजीच्या चिचोन्याची दिवाईच्या पुरनाची
इन्द्राघरच्या परीचं नाच नाचता पाऊल।
अमृताच्या घागरीले एक दिवस लागलं।
कलंडल्यानं घागर सारं अमृत सांडलं,
थेंबाथेंबातून त्याच्या काही निपजले बोल।
थेंब मातीनं झेलले जसं मिरगाचं पानी।
म्हनूनच शब्दाईले वास चंदनाच्या वानी.
माझ्या वऱ्हाडी बोलीचं करू कितीक कीर्तन
तिच्या दुधावरची साय किस्न खाय वरपून.
वेगवेगळ्या बोलीभाषेच्या वैभवाची आणि समृद्धीची ओळख या सदरातून गेले काही महिने करून दिली जाते आहे. त्या अनुषंगाने भाषेची ताकद नेमकी काय असते आणि त्याचा कसा वापर केला जातो, असा वेगळा दृष्टिकोन या लेखात मांडला आहे. यातून भाषेचे सुप्त सामथ्र्य जाणून घेता येते आणि परिणामी भाषेकडे पाहण्याचा दृष्टिकोनही अधिक नेटका होऊ शकतो.
भाषेची स्थिती नेहमीच ‘अतिपरिचयात.. ’ अशी असते. प्रत्येक माणसाला बहुधा एकतरी भाषा अवगत असतेच. माणूस अगदी बालवयात म्हणजे बाळ असतानाच भाषा शिकायला सुरुवात करतो. सभोवतीच्या जगाची आणि प्रथम भाषेची ओळख आपल्याला एकदमच होत असते.
प्रथम भाषा आपण विनासायास शिकलो आहोत, असेच प्रत्येकाला वाटत असते. त्यामुळे मोठे झाल्यावर शाळेत किंवा महाविद्यालयात औपचारिकरीत्या ती शिकण्याची गरजच काय आहे, अशी सर्वसाधारण धारणा असते. भाषेविषयी असा दृष्टिकोन निर्माण होण्यामागे मुख्य दोन कारणं असू शकतात. पहिलं म्हणजे भाषा शिकण्याच्या प्रक्रियेशी आपण प्रामुख्याने फक्त व्याकरण आणि वाङ्मय या दोन संकल्पनांची सांगड घालतो; आणि दुसरं म्हणजे भाषा या साधनाच्या प्रचंड ताकदीविषयी आपण पूर्णपणे अनभिज्ञ असतो किंवा त्या ताकदीची आपल्याला पुरेशी कल्पना नसते.
खरेतर भाषा घडवण्याची आणि वापरण्याची एक उपजत क्षमता माणसाजवळ असते. इतर प्राण्यांपासून मानवाचे वेगळेपण दाखवून देणारे हे एक व्यवच्छेदक लक्षण आहे. आपण फक्त विचार मांडण्यासाठी किंवा अभिव्यक्तीसाठीच नाही तर प्रामुख्याने विचार करण्यासाठीही भाषेचा वापर करतो. कोणत्याही भाषेचा आधार न घेता आपण विचार करू शकू का, याचा विचार करून बघा. आपण काही फक्त प्राथमिक गरजांसाठी- म्हणजे प्रेम, भीती, दु:ख भूक- केवळ भाषा वापरत नाही तर अतिशय गुंतागुंतीचे विचार, प्रणाली, तत्त्वज्ञान, प्रवाह यांच्या अभिव्यक्तीसाठी आपण भाषा वापरतो.
ज्ञानाची निर्मिती, ग्रहण, साठवण आणि सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ज्ञानाचे पिढय़ान्पिढय़ा हजारो वर्षे चालत आलेले हस्तांतरण हे भाषेच्या प्रगल्भ वापराखेरीज संभवतच नाही. ज्ञानाच्या केवळ हस्तांतरणामुळेच प्रगती संभाव्य आहे, नाहीतर एका पिढीने मिळवलेले ज्ञान तिथेच थिजून, विरून स्थगित झाले असते आणि पुढच्या पिढीला परत पहिल्यापासून सुरुवात करायला लागली असती. आज मागच्यांनी केलेल्या प्रगतीच्या पायावर पुढे जाऊ शकतो. विचार करून बघा की, भाषेच्या वापराखेरीज हे शक्य झाले असते का? कंदमुळे न खाता स्वत: लागवड करून पिकवून खाणे, गुहेत न राहता घरे बांधून राहणे, चाक, अग्नी, पशुपालन इथपासून वाफ, वीज, यंत्रसामग्री, संगणक यांची निर्मिती आणि मानवाच्या गरजेप्रमाणे त्यांचे उपयोजन या गोष्टी विचारांच्या देवाणघेवाणीखेरीज शक्य झाल्या असत्या का किंवा विचारांची ही देवाणघेवाण भाषेखेरीज शक्य आहे का? मानवाची बौद्ध्रिक क्षमता महत्त्वाची आहेच, पण तिचे प्रगतीसाठी केले गेलेले उपयोजन हे प्रामुख्याने भाषेच्या माध्यमातूनच शक्य झाले आहे.
तारायंत्राचे कडकट्ट, दिव्यांची उघडझाप, मुक्या-बहिऱ्यांची हातवाऱ्यांची भाषा, पक्ष्यांचा चिवचिवाट, गायीचं हंबरणं याही सगळ्या भाषाच आहेत; पण आपण वापरत असलेल्या मानवनिर्मित भाषा खूपच जास्त सजर्नशील आणि लवचीक आहेत. कमीतकमी सामान-साधनातून शब्दश: अनंत रचना करायला समर्थ अशा आहेत. खूप भाषांमध्ये सर्वसाधारणपणे ४५ ते ५० मूळ स्वरांतून लक्षावधी वाक्ये तयार करता येतात. आपल्या भाषांच्या या क्षमतेमुळेच अतिगुंतागुंतीचे प्रश्न, विचार, तत्त्वप्रणाली मांडणे शक्य झाले आहे. आजच्या युगाला आपण संज्ञापनाचं युग म्हणतो. या युगात भाषण आणि संभाषणकौशल्याला अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले आहे. आपल्या विषयातल्या नैपुण्याखेरीज आज सॉफ्ट स्किल्सला फार महत्त्व आले आहे. त्यामध्ये प्रामुख्याने संभाषण कौशल्य मोडते. बहुतेक परीक्षांसाठी आणि नोकरीसाठी, तोंडी परीक्षेसाठी, मुलाखती, गटचर्चा आणि संबंधित विषयावरील सादरीकरण या गोष्टी आता निकडीच्या आणि सवयीच्या झाल्या आहेत. तुम्ही मुलाखतीच्या वेळी स्वत:ला कसे सादर करता याला प्राधान्य देण्यात येते. तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाचा योग्य ठसा उमटावा, म्हणून फॉर्मल ड्रेस वगैरेबरोबर संभाषणचातुर्य असणे जरुरीचे आहे. हे म्हणजे एक प्रकारे आपले स्वत:चे व्यक्तित्व एक प्रॉडक्ट म्हणून विकण्याचाच प्रकार असतो आणि विक्रेत्याच्या यशाची मेख बहुतांशी त्याच्या बोलण्यात असते.
माणसाने बोलण्यासाठी तोंड उघडले की, त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या अनेक बाजूंचे, पैलूंचे दर्शन होते. तुमच्या अभिव्यक्तीतला अस्खलितपणा हा तुमच्या सलग आणि स्वच्छ विचार करण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असतो. तुमचा आत्मविश्वास, ज्ञान, विचारातला पारदर्शीपणा तुमच्या संभाषणातून व्यक्त होतो. तुम्ही कोणत्या शब्दाची निवड करता, तुमचे उच्चार कसे आहेत, तुम्ही आघात कोणत्या शब्दावर देता, वाक्यरचना कशी करता यातून तुमची शैक्षणिक आणि वैचारिक पाश्र्वभूमी स्पष्ट होऊ शकते. तुम्ही स्पष्ट, सलग, अस्खलित, योग्य आवाजात बोललात तर तुमची छाप चांगली पडते. आदब, मृदूपणा, उर्मटपणा तसेच तुमचा अ‍ॅटिटय़ूड वागण्यापेक्षा बोलण्यातून पटकन कळतो. देहबोली महत्त्वाची आहे, पण आपण वापरलेले शब्द दुसऱ्या माणसाच्या जास्त लक्षात राहतात. संभाषण युगात मार्केटिंग हा एक मुख्य परवलीचा शब्द आहे. चपखल शब्दाचा वापर हा तर्कसुसंगत मुद्दा मांडताना अतिशय आवश्यक ठरतो. तुमचे म्हणणे समोरच्या माणसापर्यंत कसे पोहोचवता, त्याला आपला मुद्दा पटवून देऊ शकता का, यावर मार्केटिंगचे यश अवलंबून असते.
संभाषणाचा समग्र विचार करताना संभाषण हे एक कौशल्य आहे, असे लक्षात घेणे जरूर आहे. म्हणजेच संभाषणकौशल्य हे एक आयुध आहे आणि ते पारजून त्याचा जास्तीतजास्त प्रभावी उपयोग करणे ही शिकता येण्यासारखी गोष्ट आहे. भाषाक्षमता माणसाला उपजत मिळाली असली तरी जन्मत: भाषा अवगत असू शकत नाही तर भाषा आणि तिचा वापर शिकावा लागतो. तो शिकता येतो. पोहणे, अभिनय करणे, सायकल चालवणे ही जशी कौशल्ये आहेत तसेच भाषेचा सुयोग्य वापर हेही एक कौशल्य आहे. ते मिळवता आणि आत्मसात करता येते आणि त्याचा कस सरावाने वाढवताही येतो.
भाषा आणि संभाषणकौशल्याच्या बळावर केवळ सभाच नाही तर निवडणुका आणि राज्येही जिंकली गेली आहेत. ग्रीक राजकारण्यांपासून ते आपल्या सध्याच्या पक्षप्रवक्त्यापर्यंत आणि न्यूज अँकपर्यंत १ं३१८ आणि १ँी३१्री२ चे महत्त्व सगळ्यांना आहे. चाणक्यापासून ते विवेकानंदापर्यंत आणि लोकसभासद बॅ. नाथ पैंपर्यंत अनेक पुढाऱ्यांच्या भाषण आणि संभाषण कौशल्याचे किस्से सांगितले जातात. अब्राहम लिंकन ते बराक ओबामापर्यंत अनेकांनी आपल्या भाषणांतून लोकांची मने जिंकली आहेत. आपल्या व्यक्तिमत्त्वाची छाप जनमानसावर पाडली आहे. वक्तृत्वनैपुण्य हे केवळ सार्वजनिक क्षेत्रात असलेल्यांसाठीच नाही तर प्रत्येकासाठी आवश्यक गुण आहे. म्हणून भाषेचा आवाका आणि तिची ताकद याची जाणीव आपल्याला असली पाहिजे.
भारतात भटक्या जातीजमातींच्या सुमारे ३५० भाषा आहेत. त्यातल्या प्रत्येक जमातीची वेगळी बोलीभाषा आहे. त्या भाषेला पारुशी’ म्हणतात. महाराष्ट्राचा विचार केला तर राज्यात ४२ भटक्या जातीजमाती आहेत. त्यांची भाषाही पारुशी’च आहे. उदाहरणासह सांगायचे तर पारध्यांची वेगळी, बेलदारांची वेगळी, वडारांची वेगळी, वैदूंची वेगळी, बंजारांची वेगळी भाषा. पण या भटक्यांच्या भाषा एकमेकांत गुंतलेल्या आहेत. मानववंशशास्त्राचे अभ्यासक सांगतात की, सगळ्या भटक्या लोकांच्या डोक्याचा आकार सारखा आहे. त्यांच्या बोलण्यात जोरकसपणा, भारदस्तपणा आहे. उंच, धिप्पाड आणि चिवट बांध्याचे हे लोक फार पूर्वी राजस्थानातून आलेले आहेत असं सांगितलं जातं. या जातीजमातींचे भाट १९८०पर्यंत राजस्थानातून येत. त्यांच्याकडे सगळं लेखी असे. ते सात-आठ पिढय़ांचे वंशज सांगत. असो.
मी भटक्यांच्या ओड बेलदार या जमातीचा. आमच्या १२ पोटजाती आहेत. त्या प्रत्येकीची भाषा वेगळी आहे. या जमातीचे महाराष्ट्रभर दोनेक लाख लोक असतील. ते महाराष्ट्रभर भटकत राहतात. महाराष्ट्राच्या बाहेर राजस्थान, गुजरात, आंध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश या राज्यांतही मोलमजुरी करायला जातात. आमच्या जमातीचा मूळ व्यवसाय घरं बांधण्याचा होता. पण ती मातीची, दगडांची जुन्या काळची घरं. पूर्वीच्या काळी आमच्या वाडवडिलांनी किल्ले बांधले. सिमेंट-विटांचा जमाना आला आणि आमची जमात बेरोजगार होत गेली. कारण ती अत्याधुनिक घरे बांधू शकत नव्हती. तसे प्रशिक्षण त्यांनी घेतलेलं नव्हतं. त्यामुळे आता आमच्या जमातीतले लोक मिळेल ती मोलमजुरी करतात. काही रेडिओ, घडय़ाळं विकतात. आता मोबाइलही विकू लागले आहेत.
आम्हा ओड बेलदारांची स्वतंत्र म्हणावी अशी बोली आहे. तिला स्वतंत्र नाव मात्र दुर्दैवाने नाही. तसा अभ्यास कुणी केलेला नाही. आमच्या समाजात शिक्षण घेणारे लोकही खूप कमी असल्याने भाषेबाबतची जागरूकता नसणे साहजिकही आहे. त्यामुळे आमच्या भाषेला ओड बेलदारांची भाषा असूच म्हणू या.
आमची ही भाषा राजस्थानी, हिंदी आणि मराठी या तीन भाषांतील शब्दांच्या आधारे तयार झालेली आहे. त्यातील काही शब्द असे- माय (आई), बाबा (वडील), बेन (बहीण), तात्या (काका), भाभी (वहिनी), मामेभाऊ (मामाचा मुलगा), सवत (सवत), चुल (पीठ), लुन (लसूण), भुरकी (तिखट), हांडा (भाडं), भिरा (मुलगा), बणडी (नवरी), बणडा (नवरा), टुरा (मुलगा), टुरी (मुलगी), इळनमाळ (दिवसरात्र भटकणारे लोक), तसव्या (घनदाट जंगलातून जाणारी पाऊलवाट). वाक्यरचना राजस्थानी-हिंदूीतल्या शब्दांचा आधार घेत तयार केली जाते. उदा. तुका साळनं बनवल?’ (तू काय भाजी बनवली?) तजं नाव का हं?’ (तुझं नाव काय आहे?), पोलिसा गणत आमानं घना डर’ (पोलिसांची आम्हाला खूप भीती आहे), मनं भूक लगली हं’ (मला भूक लागली आहे.).
आमच्या जमातीत लग्नात खूप गाणी म्हटली जातात. त्यातही राजस्थानी, हिंदी, मराठी या भाषेतील खूप शब्द घुसलेले आहेत. उदा.
भांडा होता तो बदलाय देती
(भांडं असतं तर बदलून टाकलं असतं)
नवरदेव बदला नयी जाय
(नवरदेव बदलता येत नाही)
तांबा पितळ होता तो बदलाय देती
(तांबं, पितळ असतं तर बदलून टाकलं असतं)
पण तकदीर बदलाई नही जाय
(पण नशीब बदलता येत नाही.)
अशी एकेका जमातीची शंभरेक गाणी आहेत.
क्या मस्त सजा है झुला
उसके धोती में अलबेला
उसके सूरमे में बलखाई
दुल्हन प्यारी में शरमाई
हे हिंदी गाणंही आमच्या लग्नात फार पूर्वीपासून म्हटलं जातं. हळदीच्या समारंभाचीही गाणी आहेत. उदा.
‘कोण भिरा बेटा सवा सुतगढ नाव्हारे’ (कोणाचा मुलगा आंघोळीला बसलेला आहे?)
‘ये तो भिरा अशोक पवार का है रे बाबा’
(हा तर अशोक पवारचा मुलगा आहे.)
एखादा बाप वा माय मुलावर रागावली म्हणजे ते त्याला म्हणीतून शिव्या देतात. उदा. ढुंगण घसेना तुराटी नई’ (कमालीचं दारिद्रय असणं),जमा करती आनदीरेवा का’ (भारा बांधून आणत होता का?), कुंकू पुसती गोबर लगावला’ (दुसरा नवरा करणे), जिंदगी घनी बडी हं’ (आयुष्य खूप मोठं आहे.)
आमच्या जमातीतल्या काही लोकांनी साहित्यलेखन केलं आहे. पण त्यांनी ग्रामीण भाषेतच लिहिलं आहे. आम्हा ओड बेलदारांची भाषा मी पहिल्यांदा इळनमाळ’, दर कोस दर मुक्काम’ या कादंबऱ्यांतून मराठी साहित्यात आणली. आमच्या जमातीत माझ्याशिवाय इतर कुणीही लिहिणारं नाही. एवढंच नव्हे, तर महाराष्ट्रातल्या ४५ जमातींतला मी केवळ तिसरा-चौथा लेखक असेन. आम्ही भटके लोक असल्याने आमचा सतत इतर भाषांशी, त्यातल्या शब्दांशी संपर्क येतो. त्यामुळे ते- ते शब्द आम्ही उचलतो. मराठीतून अलीकडच्या काळात माचीस, वही, पुस्तक हे शब्द आम्ही स्वीकारले आहेत. पण आमच्या मुलांना आमची बोली बोलावीशी वाटत नाही. ते हिंदी किंवा मराठी बोलतात. त्यामुळे माझी पिढी ही आमची भाषा बोलणारी बहुधा शेवटची पिढी असेल. आमच्यानंतर ओड बेलदारी ही बोलीभाषा बहुधा इतिहासात जमा होईल.
विदर्भातील वऱ्हाडी बोलीचा प्रदेश म्हणजे अकोला, अमरावती, बुलढाणा, यवतमाळ आणि वाशिम हे जिल्हे होत. या जिल्ह्य़ांतील बोली व बुलढाणा जिल्ह्य़ातील घाटमाथ्यावरील वऱ्हाडी बोली यांत काही स्थळभेद असून काही वेगळी वैशिष्टय़े आहेत. घाटावरची वऱ्हाडी भाषा प्रमाण मराठीला जवळची आहे. आशयाच्या दृष्टीने दोन्ही बोली जवळपास सारख्याच असल्या तरी त्यांच्या ध्वनिप्रक्रियेत व शब्दप्रयोगात फरक आहे.
काही वर्षांपूर्वी लोकसाहित्यातील पीएच. डी.साठी बुलढाणा जिल्ह्य़ातील ७० ते ८० खेडय़ांमध्ये फिरून मी वीस हजारावर लोकगीतांचे संकलन केले आणि त्यांचा अभ्यास केला. त्यावेळी विदर्भ व घाटमाथ्यावरील वऱ्हाडी बोलींत काही फरक आणि वैशिष्टय़े आढळून आली. विदर्भात ‘नागपुरी’ व ‘वऱ्हाडी’ या प्रमुख बोली आहेत. मेहकर परिसरातील म्हणजे बुलढाणा जिल्ह्य़ातील घाटमाथ्यावरील बोली ही वऱ्हाडीच आहे. भाषाशास्त्राच्या नियमाप्रमाणे बोली या चार-चार कोसावर बदलतात. विदर्भातील वऱ्हाडी बोलीचा प्रदेश म्हणजे अकोला, अमरावती, बुलढाणा, यवतमाळ आणि वाशिम हे जिल्हे होत. या जिल्ह्य़ांतील बोली व बुलढाणा जिल्ह्य़ातील घाटमाथ्यावरील वऱ्हाडी बोली यांत काही स्थळभेद असून काही वेगळी वैशिष्टय़े आहेत, हे पुढील लोकगीतांमधून स्पष्ट होते. लोकगीतातील उदाहरण द्यायचे महत्त्वाचे कारण असे की, लोकगीते ही त्या- त्या भूभागातील बोलीभाषेत असतात. लोकगीतांमध्ये जुने शब्द टिकून असतात. प्रकाशित ग्रंथांमधील लोकगीते व बुलढाणा जिल्ह्य़ाच्या घाटमाथ्यावरील लोकगीतांमधील वेगळेपण पुढील उदाहरणावरून स्पष्ट होईल.
प्रकाशित ग्रंथांमधील लोकगीते- १) सासुंचा सासुरवास भोगल्यान काय होत? २) नणंद, पाहुणी, नन्सबाई, ३) सासंचा सासुरवास नणंद नणंदची लावणी/ दीड दिसाची पाहुणी.
घाटमाथ्यावरील लोकगीते- १) सासुंचा सासुरवास भोगल्यानं काय व्हतं?, २) पाव्हणी, नणंदबाई, ३) सासुचा सासुरवास नणंदेची लावणी/ दिडा दिवसाची पाव्हणी.
आशयाच्या दृष्टीने दोन्ही रचना जवळपास सारख्याच असल्या तरी ध्वनिप्रक्रियेत शब्दप्रयोगात फरक आहे. क्रमांक १ मधील लोकगीतात ‘सासंचा’ म्हटले आहे, तर घाटमाथ्यावरील ओवीत ‘सासुचा’ म्हटले आहे. घाटमाथ्यावर ‘व्हतं-पाव्हणी’ या शब्दांवर बोलताना आघात देण्याची खास लकब आहे. उदा.
सेताच्या बांधानं पुया पपूया राज बोले।
दिस पेरणीचे आले
पडला पाऊस गरजु गरजु राती।
बंधुच्या शेताले मोत्याचं सिख पळे
चाडय़ावर मुठ नंदिले म्हणते वल्हा बोलला
पपया दिवस पेरणीचा आला।
पडतो पाऊस गर्जू गर्जू राती।
बंधुच्या शेताले मोत्यांचे सिख पडे।
प्रकाशित ग्रंथांत आणि घाटमाथ्यावरील (कंसातील) बोलीतील शब्दांत पुढीलप्रमाणे फरक आढळतो- बांधानं (बंधुऱ्यानं), पपुया (पपया), गरजु गरजु (गर्जू गर्जू), दिस (दिवस), पळतो (पडतो)
घाटमाथ्यावर ‘पाऊस पडे’ तर विदर्भात ‘पाऊस पळे’ असे ध्वनिपरिवर्तन आढळते. ‘ळ’ हा जसा वारंवार येतो तसाच ‘ड’ऐवजी ‘ळ’ वापरण्याची वऱ्हाडची खास लकब इथे दिसते. बुलढाणा जिल्ह्य़ातील मेहकरच्या घाटमाथ्यावर ‘पडे’ हे शब्दरूप प्रमाण मराठी भाषेला जवळचे आहे. घाटमाथ्यावर ‘गर्जू, गर्जू’ या शब्दांवर जोर देण्यात येतो. आशयाने लोकगीते सारखीच असली तरी दोन्ही बोलींत फरक आहे तो वर्णप्रक्रिया व शब्दरूपे यादृष्टीने. ‘दगडातील पाझर’ या पुस्तकातील विदर्भातील लोकगीते व घाटमाथ्यावरील लोकगीते फरकाच्या दृष्टीने पाहता येतील.
उदा. ‘सुरया उगवला अग्नीचा भडका, खेयाले निघला चांदमातेचा लाडका’
घाटावर : ‘निघाला सूर्यदेव जसा अग्नीचा भडका, शीतल चालला चंद्रमातेचा लाडका.’
‘सुरया’ऐवजी ‘सूर्या’ किंवा ‘सूर्यनारायण’, ‘निघाला’ऐवजी ‘निघला’, ‘खेयाले’ऐवजी घाटावर ‘खेळाले’, ‘उन्हाया’ऐवजी घाटावर ‘उन्हाळा’ असे उच्चार आढळतात. दोन्ही उदाहरणांमध्ये आविष्कार व आशय सारखाच आहे. ‘सूर्य’ हा शब्द घाटावरील भागात ‘या’वर आघात देऊन उच्चारला जातो. तसेच वऱ्हाडातील ‘ळ’चा ‘या’ असे ध्वनिपरिवर्तन आढळून येते. ‘खेळाले’- ‘खेयाले’ व ‘उन्हाया’चा उन्हाळा’ या शब्दांतसुद्धा फरक दिसून येतो. घाटावरील वऱ्हाडीत ‘नि’ या वर्णावर आघात देतात. ‘निघाला’ऐवजी ‘निघला’ असे उच्चारतात. ‘साहित्याचे मूलधन’ या लोकगीतांच्या वऱ्हाडीतील पुस्तकातील संदर्भ पाहू.
(१) गोरे भावजयी ‘तुसडे’ बोलाची, घाटावरील उदाहरण-गोरे भावजयी ‘तुसंड’ बोलाची, (२) भाऊ आपला भावजय पराइर्, घाटावर- भाऊ आपला भावजय परायाची. घाटावरची वऱ्हाडी भाषा प्रमाण मराठीला जवळची आहे. घाटावरील संकलित लोकगीतांमध्ये- ‘मले, तुले, मपल्या, तुपल्या, निघला, येंधला, काहुन, करून राह्य़लो’ असे खास वऱ्हाडी शब्द आले आहेत. ‘सीता भावजय’ किंवा ‘भावजय’ हाच शब्द वापरण्याचा घाटावर प्राचीन परिपाठ आहे. ‘गोरेबाई.. बहिणीबाई’ असेसुद्धा शब्दप्रयोग आलेले आहेत. ‘महा-मव्हा, इवाही- इव्हाई, करतो- करते’.. वऱ्हाडी प्रकाशित लोकगीतांमध्ये वर्तमानकाळातील तृतीयपुरुषी एकवचनी स्त्रीलिंगी क्रियापदाला प्रथमपुरुषी प्रत्यय लावण्याची प्रथा दिसते. ‘करतो, जातो, घेतो, करजो, घेनो’ असे स्त्रिया पुरुषांप्रमाणे म्हणताना दिसतात.
प्रमाण मराठीला जवळ असणारी वऱ्हाडी ही घाटावरील आहे. ‘ळ’ हा प्रमाण मराठीतील आहे. घाटावरील वऱ्हाडी बोलीत ‘आभाळ’ म्हटले जाते, तर विदर्भात ‘आभाय,’ ‘डोळा’ला ‘डोया’, ‘झुळझुळ’चे ‘झुयझुय’, ‘मळमळ’चे ‘मयमय’ असे म्हटले जाते. वऱ्हाडी कवी डॉ. विठ्ठल वाघांच्या रचनेतही ‘काळ्या मातीत’ऐवजी ‘काया मातीत मातीत’ असा उल्लेख आढळतो. उदा. ‘दिवाळीची चोळी’ तर वाघांच्या रचनेत ‘दिवासीची चोथी’ असा फरक आहे. ‘चंद्रकळा’ – ‘चंद्रकथा’ या प्रकारे अकोला जिल्ह्य़ातील विठ्ठल वाघ व वऱ्हाडी कथाकार बाजीराव पाटील यांच्या रचनेत ‘ळ’ऐवजी ‘ल’ येतो.
नांदेडमध्ये जुनी भाषा सांभाळून असणारी, बोलणारी ज्येष्ठ माणसं पाहिली की वाटतं, जिल्ह्य़ांतर्गत जसे तालुके, खेडी तशीच ही माणसं. आपलं जुनेपण सांभाळणारी. जुनी भाषा घेऊन व्यवहार करणारी. चोपडय़ा भाषेनं आलेला ओशटपणा घालवायला यांचेच शब्द आपल्याला घासूनपुसून काढतात. ही माणसं पोरासोरांची विचारपूस करताना सहजच विचारतात- ‘बरं वाटायलंय की, का इजा व्हायलीय?’ अभ्यासात रमलेल्या पोराला त्याचा चुलता, आजोबा डोळे मोठे करून आश्चर्य दाखवून विचारणार- ‘बापा! आसं करून पास होतूस की काय!’
नांदेड जिल्ह्य़ाची गंमत अशी, की या जिल्ह्य़ाला एकीकडून बिदरचा (कर्नाटक) शेजार, दुसरीकडून निझामाबाद-अदिलाबाद हा आंध्र प्रदेशचा शेजार, तर तिसरीकडे यवतमाळ हा विदर्भाचा शेजार. एकेकाळी निझामी अंमल असल्याने वडीलधारी पिढी उर्दूतून शिकलेली. त्यामुळे व्यवहारात हिंदी-उर्दूचे अजोड मिश्रण झालेले. शिवाय तेलुगू व कन्नड भाषेतले शब्दही नातेवाईकाकडे शिकायला येऊन राहिलेल्या अन् तिथेच नोकरी करून स्थायिक झालेल्या मुलांसारखे इथे गुण्यागोविंदाने नांदत आहेत. अशा तऱ्हेने त्या- त्या भाषेचे शब्द घेऊन त्या- त्या तऱ्हेने बोलताना नांदेड जिल्ह्य़ातली माणसं वरवर पाहता विचित्रच वाटणार! समोरचा माणूस मजाक करतो आहे की गंभीरपणे बोलतो आहे, याची खबरच लागत नाही. पण त्याच्याशी लगेचच दोस्ती होणार!
‘कोस कोस पर बदले पानी, सवा कोस पर बानी’ या म्हणीचा दणका नांदेड जिल्ह्य़ात नवीन रुळणाऱ्या माणसाला बसतो, तो इथल्या भाषेच्या तऱ्हेने! विपरीत शब्दांनी भावना व्यक्त करण्याची तऱ्हा. माणसाच्या भाषेवरून आणि त्याच्या शब्दोच्चारांवरून त्याची वृत्ती ठरवणं, हे त्या माणसावर अन्याय करणारं असतं, हे मग इथं रुळणाऱ्या माणसाच्या ध्यानात येतं. विपरीत शब्दांत विपरीत तऱ्हेनं कौतुक करण्याच्या या पद्धतीतूनच त्या शब्दांआड उभ्या असणाऱ्या माणसाची आस्था जाणवू लागते. आणि हेही लक्षात येऊ लागतं, की माणसाला मनातलं कौतुक सांगायसाठी निसरडे, गुळगुळीत शब्द नको असतात. तिखट जेवणानं तृप्त व्हावं, तसं विपरीत भाषेतून समाधान लाभतं, हे खरं. एक खेडवळ तरुण- बहुधा पहिल्यांदाच मतदान करायला आला होता. बोटाला शाईचा ठिपका पडला अन् चटकन् त्याने बोट मागे घेतले. चटका बसल्यासारखे. मग मतदान करून, मतपत्रिकेची घडी घाईघाईत करून ती मतपेटीत सारू लागला, तर ती आत व्यवस्थित जाईना गेली, तेव्हा पटकन् म्हणून गेला, ‘‘अं! आरं हे इगिन जाईना झालं की!’’ हा ‘इगिन’ (विघ्न) शब्द कुठेही वापरला जातो. रडणारं पोर आटोपना झालं की बाप म्हणणार, ‘‘अं! आरं हे इगिन सांभाळा बरं!’’
नांदेडच्या भाषेत सांगायचं म्हणजे असे अनेक शब्द इथल्या भाषेत ‘सपादून’ गेले आहेत. सुख, दु:ख, आनंद व्यक्त करताना एखादा शब्द अप्रचलित असतो- वाहत्या पाण्यातल्या दगडासारखा. आणि मग तोच आधार वाटत असतो नंतर. ‘पांदण’, ‘कुटाना’, ‘डोलची’ (पोहरा), आयुष्यभराच्या मिळकतीसाठी वापरला जाणारा ‘जिनगानी’ हे शब्द हदगाव तालुक्याकडे रुळले आहेत. ‘का म्हणून’ऐवजी ‘काहून’, ‘कामून’, ‘काऊन’ अशी रूपांतरंही अशाच सरमिसळीची उदाहरणं आहेत.
गोदावरी नदी ही नांदेड जिल्ह्य़ाची माय. हा ‘माय’ शब्द इथला वडीलधारा माणूस सहज वापरतो. आपल्यापेक्षा लहान असणाऱ्याला ‘ये माय’, ‘जा माय’ असं म्हणतो. शिवाय नदीचा संदर्भ देऊन ठिकाण सांगायची एक खासियत आहे- ‘गंगंकडं’ आणि ‘बेदराकडं’ (बिदरकडे).
उर्दू शब्द हे तर नांदेडच्या मराठी भाषेत सफाईने विरघळले आहेत. शिवाय प्लंबर, गवंडी अशी कामं करणारी मुस्लीम मंडळी ‘वो परवडता नहीं साब’, ‘ये पडतल खाता नहीं..’ असं सहजच म्हणून जातात. कंधारला परीक्षेच्या निकालाला ‘नतीजा’ म्हणत. आजही अधूनमधून हा शब्द भेटतो. ‘निकाल’ या शब्दातली स्फोटाची (!) भावना या ‘नतीजा’मध्ये नसते. शिवाय- फिकीर, फुर्सत, पेशकार, बयनामा. (बयनामा म्हणजे स्थावर मालमत्तेची रजिस्ट्री. त्यातून काही रक्कम अग्रिम देऊन- म्हणजे अनामत देऊन करारपत्र केलं तर त्याला ‘इस्वास बय’ असा शब्द (कसा कोण जाणे!) आहे!) प्रचलित उर्दू शब्दांचा माग काढत जाण्याचा छंद मोठा आनंद देऊन जातो. इथं ‘खेडय़ात राहून हा ‘गावदी’ व्हायलाय’, (गावदी म्हणजे गाव-आदी : गावंढळ!) असं म्हटलं जातं. तसंच ‘फराकत झोपलाय’ या शब्दांत ‘फराह’ म्हणजे ऐसपस. मात्र, ‘लंबेलाट झालाय’ या शब्दांतल्या अर्थाचा पत्ता लागत नाही.
म्हणी- वाक्प्रचार तर आणखीनच मजेदार. ‘नाकापेक्षा मोती जड’ या म्हणीपेक्षा ‘मालकाचं नाव गन्या, तर चाकराचं? रुद्राजी आप्पा!’ हे जास्त रास्त वाटणारं. घरातली आजी सहजच म्हणून जाते- ‘मंत्र थोडा, थुंका फार!’, ‘घरच्याचा वीट अन् बाहेरच्याचा भांग नीट!’ (मूळ म्हण- ‘घरचीचा वीट अन् बाहेरचीचा -वाकडा असलेला- भांग नीट!’ अशी आहे!) ‘कुठल्या कुठं अन् उठू उठू भेटं!’, ‘तोंडात तीळ भिजत नाही’.. उर्दू भाषेतली म्हण अशीच मशहूर आहे- ‘बकरी ईद को बचेंगे, तो मोहरम में देखेंगे!’
‘संग नको म्हणजे येतो सलगऱ्यापत्तर!’ ही म्हण समजणं अवघडच आहे. ‘घरचं झालं थोडं अन् इवायानं धाडलं घोडं’ ही म्हण नांदेडची आहे असं नाही म्हणता येणार; पण तिचा वापर सर्रास होतो. मित्राची सत्तर वर्षांची आई कधी चिडून म्हणते, ‘मी काही म्हणायला गेलं की माझा आस्कराच करता!’ आता ‘आस्करा’ हा शब्द कसा आला? तर आई-आजीला सारखं ‘आसं कर, तसं कर’ असं म्हटलं जातं, त्यामुळे हा शब्द वापरला जात असावा. भिन्न स्वभावांच्या पोरांसाठी त्यांची आई ‘एक इर, तर एक पीर!’ असं म्हणते. त्याचा खुलासा असा- पीर म्हणजे नवसाला पावणारा आणि इर म्हणजे वीर- हा इरोबा म्हणून वेशीबाहेर असतो, त्याला नैवेद्य दाखवावा लागतो. दगडाचा हा इरोबा- त्याला चेहरामोहरा नसतो. का, तर गावाच्या रक्षणार्थ कुण्याकाळी आपले बलिदान केलेला हा वीर असतो!
ऑडिटची नोकरी केल्याने कर्नाटकाला लागून असलेलं मुक्रामाबाद, देगलूर, आंध्र प्रदेशला लागून असलेले बिलोली, किनवट, धर्माबाद अन् यवतमाळ जिल्ह्य़ाला लागून असलेल्या हदगावला मी फिरलोय. त्या- त्या तालुक्यातली भाषा नकळत जाणवली. ओळखीचाच शब्द असतो, पण बोलणारं माणूस कधी त्या शब्दाची लवचिक डहाळी करतो, तर कधी डोंबऱ्याच्या लोखंडी िरगातून जावं तसं वजनं (सावकाश) बोलतो. एका तालुक्यातला माणूस विचारतो, ‘काय करायलास?’ तर तेलुगू भाषेच्या वातावरणातला एकजण विचारतो, ‘काय करू लालास?’ (त्याला उत्तर मिळतं- ‘कोन्टय़ात बसू आडकूल-पोहे खायलालो.’) पदार्थाची चव कळण्यासाठी त्यातले घटक माहीत असले, त्याची कृती माहीत असली तरी पदार्थाचे सेवन जसे आवश्यक, तसेच हे भाषेचे श्रवण अनुभवण्यासारखे असते. ‘आयनक’ (चष्मा), दस्ती (रुमाल), तकलीफ (त्रास), लहान गावासाठी ‘खुर्द’ अन् मोठय़ा गावासाठी ‘बुद्रुक’ (बुजुर्ग), शिशी, खबर, वजिफा, खुर्दा.. असे अनेक शब्द उर्दूतून मराठीत सुखेनैव नांदत आले आहेत. खेडय़ात आजही जनगणनेला आलेल्या माणसाकडे पाहून एखादा वडीलधारा सहजच म्हणून जातो- ‘मर्दूमशुमारीला आलेत ही माणसं.’
तेलुगू भाषाही अशीच रुळलेली. कैऱ्यांचे दोन पदार्थ मोठे लोकप्रिय आहेत. ते म्हणजे- सकुबद्दा आणि तक्कु. रायतं म्हणजे लोणचं. कल्यापाक म्हणजे कढीपत्ता. कोिशबीर म्हणजे आवकोरा. बोंडं (भजे), कद्दू (भोपळा), तुळई- नाट, कडची असे शब्द नेहमीच्या बोलण्यात आढळतात. ‘करतूस की’, ‘बसतुस की’, ‘जातूस की’ असे तेलुगू वळण. चिंच-गूळ घातलेलं वरण ही तर खास तेलंगणातली चीज इथे रूढ झालेली. गव्हाचे पीठ, गूळ अन् तूप या तीन चीजा घेऊन बनवलेल्याला ‘फक्की’ म्हटलं, की फाका (उपवास), फकिरी (दारिद्रय़) आणि फक्क (जबडा- तोंड) या तीन शब्दांची आठवण होते. फक्कीचा घास घेतला की बोलू नये. ठसका लागतो. नांदेड जिल्ह्य़ातल्या लोकांची एका बाबतीत मोठी तारांबळ होते.
इकडे ‘उसळ’ म्हटलं की ती उपवासासाठीची साबुदाण्याचीच असते. मटकीची उसळ असेल तर ती ‘मटकीची उसळ’ असं म्हटलं जातं. या पाश्र्वभूमीवर पुण्या-मुंबईला ‘साबुदाण्याची खिचडी’ असं नुसतं वाचलं तरी उपवास मोडल्यासारखं तोंड होतं.
लेप (रजई), भरत्या (पितळेचं गोलाकार भांडं- ज्यात वरण शिजवलं जायचं.), वत्तल (न्हाणीत पाणी तापवायची जागा अन् भांडे) असे कानडी शब्दही आनंदानं नांदताहेत. विस्तारत जाणाऱ्या नांदेड शहरात जुनी भाषा सांभाळून असणारी, बोलणारी ज्येष्ठ माणसं पाहिली की वाटतं, जिल्ह्य़ांतर्गत जसे तालुके, खेडी तशीच ही माणसं. आपलं जुनेपण सांभाळणारी. जुनी भाषा घेऊन व्यवहार करणारी. चोपडय़ा भाषेनं आलेला ओशटपणा घालवायला यांचेच शब्द आपल्याला घासूनपुसून काढतात. ही माणसं पोरासोरांची विचारपूस करताना सहजच विचारतात-‘बरं वाटायलंय की, का इजा व्हायलीय?’ अभ्यासात रमलेल्या पोराला त्याचा चुलता, आजोबा डोळे मोठे करून आश्चर्य दाखवून विचारणार- ‘बापा! आसं करून पास होतूस की काय!’
आता तर प्रचंड वेगाच्या या दिवसांत अनेक इंग्रजी शब्द वावटळीत पाचोळा चिकटावा तसे चिकटून बसलेत. हे शब्द खेडय़ातली माणसं सुगडी रंगवावीत तशी उच्चारतात. उदा. ‘तुला मिस कॉल हाणला होता की तीनदा!’, ‘मला उगी टेंशन दिऊ नको.’ समजणारे समजून घेतात.
आता कुतूहल वाटतं ते भाषेच्या नव्या रूपाचे. बाइट द्यावी तसे बोलताना माणसाची तऱ्हा, मोबाइल, लक्झरी बस, मोटारसायकली, एमपी थ्री गाणी, सीरियल्सचा गराडा या सगळ्यात एखादं माणूस जेव्हा व्याकूळ होतं, उत्कट अशी त्याची मन:स्थिती होते, तेव्हा ते कसं वागतं, बोलतं, कोणत्या शब्दांचा आधार घेतं, हे लक्षपूर्वक बघायला पाहिजे.
वंजारी बोलीभाषेचा इतिहास अतिशय मनोरंजक आहे. अनेक बोलींची मिश्रण असलेली ही बोली आहे. तीत राजस्थानी, भोजपुरी, गुजराती, मराठी बोलीभाषांचे मिश्रण आहे. मात्र, या बोलीतील शब्दांच्या उच्चारांचा खास असा बाज आहे. त्या ठसक्यात आणि त्या ठेक्यात बोलली गेली तर तिच्यात कठोरपणा, उद्दामपणा जाणवतो. पण प्रत्यक्ष वागणुकीत मात्र तसे दिसत नाही. ती समोरच्याला लळा लावल्याशिवाय राहत नाही.
ठाणे जिल्ह्य़ातील पालघर आणि डहाणू तालुक्यांत मथुरी वंजारी समाजाची २२ गावं आणि विक्रमगड तालुक्यातील दोन अशा २४ गावांमध्ये ‘वंजारी’ बोली बोलली जाते. गुजरातमधील उंबरगाव तालुक्यातील नारगोळ व माणेकपूर-सरई ही दोन्ही गावे पूर्वी महाराष्ट्रात होती. द्वैभाषिक मुंबई राज्याच्या विभाजनाच्या वेळी ती गुजरातमध्ये गेली. विभाजनापूर्वी या गावांना ‘२४ गामना वंजारा’ अशी उपाधी लावली जायची. या मथुरी वंजारी समाजाची ही बोली आहे.
वंजारी बोलीचा इतिहास अतिशय मनोरंजक आहे. अनेक बोलींची मिश्रण असलेली ही बोली आहे. तीत राजस्थानी, भोजपुरी, गुजराती, मराठी बोलीभाषांचे मिश्रण आहे. मात्र, या बोलीतल्या शब्दांच्या उच्चारांचा खास असा बाज आहे. त्या विशिष्ट ठसक्यात आणि ठेक्यात ती बोलली तर तीत कठोरता आणि उद्दामपणाचा भास होतो. परंतु या लोकांची प्रत्यक्ष वागणूक मात्र तशी नाही. ही बोली समोरच्याला लळा लावल्याशिवाय राहत नाही. तिच्यावर हा परिणाम होण्याचे कारणही तसेच आहे.
पूर्वी वंजारी समाज भटका होता. बैलांच्या पाठीवर धान्यांच्या गोणी लादून ते सतत भटकंती करीत. जिथे गरज असेल तिथे ते धान्यविक्रीचा धंदा, उद्योग करत. बैलांचे तांडेच्या तांडे बरोबर घेऊन वेगवेगळ्या प्रदेशांत धंदापाणी करत हा समाज फिरे. त्यामुळे कधी मैदानी प्रदेशात, कधी डोंगरदऱ्यांतून, तर कधी पठारी प्रदेशांतून त्यांचा प्रवास होई. जिथे जितका काळ धंदा चाले, तोवर त्या प्रदेशात ते मुक्काम करत. साहजिकच तेथील समाजजीवन, चालीरीती आणि तिथल्या सांस्कृतिक जीवनाचा परिणाम या भटक्या समाजावरही होत असे. परिणामी तेथील स्थानिक भाषेतल्या नवीन शब्दांची वंजारींच्या बोलीत भर पडत गेली. सततच्या भटकंतीमुळे या समाजाला खास वैशिष्टय़पूर्ण असे सांस्कृतिक जीवन व प्रगत अशी भाषा लाभली नाही. यासंदर्भात वंजारी बोलीतील काही नमुनेदार उदाहरणे पाहिली तर वेगवेगळ्या बोलीभाषांतील गाणी तीत कशी आली आहेत, ते चटकन् लक्षात येईल.
गुजरातीप्रचुर गीत
उतरो उतरो सोनल बिंगी
पेटये दागिना, किटय गिया,
अरगणिये, साडयो कोहबाय गियो
उतरो उतरो सोनल बिंगी
मराठीप्रचुर गीत
अळद लावितो सौरंगी
कोण बापाचा लाडकला
कोण आयसी लाडकली
अळद लावीतो सौरंगी..
वंजारीतली होळीची बहुतेक गाणी मात्र विविध प्रदेशांतल्या बोलीभाषांतील आहेत. या गाण्यांतील हेल आणि सुरावट मात्र गुजरातीची असते.
गुजरातीचा प्रभाव
गरबो खुंदा यो रे, खुंदायो
कोण गामे खुंदायो
गरबो खुंदा यो रे, खुंदायो
दापोली गामे खुंदायो
मराठीचा प्रभाव
उसिनिसी जागेनी सडकु रे हरी सडकु
सडता, सडता पडलू रे हरी पडलू रे
पायना पोलरा भंगायारे हरी भंगाया रे
सुरतना सोनारु बोलावसु रे हरी बोलावसू
खास वंजारी बोलीतील गाणीही आहेत. पूर्वी पहाटे उठून ओव्या गायला जात. आता मात्र सगळे कालबाह्य़ झाले आहे. वानगीदाखल हे करुणरुदन करणारे गीत-
अे दिगरा ऽऽऽ काहटी रागयो
आमन्न्ो होडीने गि यो रे ऽऽऽ
कोणता गाम गियोतू, कोणता शेरे फरतरे ऽऽऽ
तारा सिलापिला, ताराशी हुजय गियातरे ऽऽऽ
आहूं टाकीने तारी वाट जोतरे! अे दिगरा ऽऽऽ
या बोलीचे वैशिष्टय़ हे की, अनेक बोलीभाषांचे (राजस्थानी, जोधपुरी, गुजराती, मराठी, हिंदी) बेमालूम मिश्रण तिच्यामध्ये झाले आहे. त्यामुळे ती समजायला महाकठीण. विविध भाषांतील शब्द-संमिश्रतेमुळे वंजारी लोक इतर भाषा लवकर शिकतात. अगदी मराठी प्रमाणभाषा, हिंदी, गुजराती, इंग्रजी या भाषा ते पटकन् अवगत करतात. मराठीतील अनेक बोलीभाषा (वाढवळी, आगरी, भंडारी) ते बोलतात. त्यांना त्या समजतात. मात्र, इतरभाषिकांना अनेक वर्षे सान्निध्यात राहूनदेखील त्यांची वंजारी बोली बोलता वा शिकता येत नाही.
वंजारी बोलीतील काही वाक्प्रचार आणि म्हणी भाषिकदृष्टय़ा सौंदर्यपूर्ण आहेत. काही बोधवचनांचाही या बोलीत वापर केला जातो. याची वानगीदाखल काही उदाहरणे-
वाक् प्रचार-
१) अे डह आहडतो कां फरत.
२) लोकोंनी नानी तानी वार्ता तू काहटी करत
३) नांगो माणूस नांगी वात
४) हाणनो किडो हाणमा नय रेतो
या बोलीत म्हणींचा वापरही वारंवार होतो.
१) मुवली बेहेने हेरबरी, दुध वधारी
२) आहीने हेत पडत तो आही दकाटत
बाफूने हेत पडत तो बाफू दकाटत
३) उठय़ा उठय़ा मांगहू तोही थोडो चाल हे?
४) वन पेटत तो जन जोत, मन पेटत तो कोण जोत?
५) कटलो पेर धोत्यामा हंदा नांगात
बोधवचनांचाही वापर वंजारीत मोठय़ा खुबीने करून भाषेची रंगत वाढवली जाते.
१) कोंबडी पाणी पित ते आबाळे जोत केत अटलोतो विसार कऱ्हु गा नय?
२) अटलो मोटो लाख्यो वंजारानो नय रियो, ता तामारो काय, रेवानो हे?
३) फरी फरिने कां जाही परत नात आवही.
४) कटलो तरी रडयो तो गियलो आवनो हे गा.
५) राख, लगना बेरनी, हर देवानी हे गा.
वंजारी बोलीतले व्याकरण पाहता जाणीवपूर्वक व्याकरणाच्या अनुषंगाने या बोलीची शास्त्रशुद्ध (व्याकरणशुद्ध) घडण झाली आहे असे वाटत नाही. उदा.- कर्ता, कर्म, क्रियापद, लिंग यानुसार चालतात.
वंजारीत- गोपाळ शाळमा हिकत.
मराठीत- गोपाळ शाळेत शिकतो.
वंजारीत स्त्रीलिंगी वाक्य- वेणू शाळमा हिकत.
मराठीत- वेणू शाळेत शिकते.
या बोलीत स्त्रीलिंगी रूप नाही. तसेच तृतीयपुरुषी अनेकवचन नाही. लिंग, वचने यांची निश्चितता नाही. अर्थात व्याकरणाशिवाय या बोलीचे काही अडते असे नाही. अनेक भाषांतील शब्दांची उचलेगिरी, संस्करण झाल्यामुळे ही बोली बहुतांशी ओबडधोबड अशीच आहे. ती रसाळ नाही. मातृभाषेला वाईट म्हणू नये, पण तिचे खरे स्वरूप मांडायला हरकत नाही. तरीही आमची वंजारी बोली आम्हाला आवडते. कारण ती आमची मातृभाषा आहे.
वंजारी लोक भटके. राजस्थानच्या जयपूर, उदयपूर भागांतून बैलांचे तांडे घेऊन त्यांच्या पाठीवर धान्यांच्या गोणी लादून धान्यविक्रीचा भटका व्यवसाय करत करत ते निघाले. त्यामुळे बैल हा एकमेव प्राणी त्यांच्या धंद्याचे साधन. उपजीविकेचे साधन म्हणजे बैलाचा तांडा. राजस्थानमधून गुजरातेतील माळवा, कमख्ल मार्गे नारगोळ, माणेकपूर-सरई करत करत महाराष्ट्रातील ठाणे जिल्ह्य़ातल्या पालघर तालुक्यातील मुरबे, मासवण, दापोली अशा २४ गावांत त्यांचे तांडे स्थिरावले. जिथे जागा मिळेल तिथे त्यांनी वस्ती केली. बदलत्या परिस्थितीनुसार त्यांचा व्यवसाय व उपजीविकेचे साधन बदलले. थोडीफार शेती करणे, बैलजोडय़ांनी गवताचा धंदा करणे, लाकूड वाहतूक, ऐनाच्या सालीची विक्री करणे, मीठ विकणे, बैलगाडी घेऊन भाताची खरेदी-विक्री करणे, पालामोड (पैसे व्याजी देणे) असे आपापल्या ऐपतीप्रमाणे जो- तो धंदा व व्यवसाय करत असे. स्वातंत्र्यानंतर या समाजात कमालीचे चैतन्य निर्माण झाले. त्याचे कारण- शिक्षण. जो- तो हिरीरीने शिकू लागला. त्यातून शिक्षकी पेशा, कारकुनी, अधिकारीवर्ग निर्माण झाला. खऱ्या अर्थाने हा समाज सुशिक्षित झाला. उच्च मध्यमवर्गाच्या तोडीला गेला. परंतु एक झाले, सुशिक्षित मुले शिक्षण, नोकरी, जोडधंदा यासाठी गाव सोडून शहरांकडे वळली. शेती ओस पडली. जुने धंदे-व्यवसाय कालबाह्य़ झाले. गावे रिकामी झाली. सर्व बाहेर गेले. त्यामुळे त्यांच्या मातृभाषेचा लोप होत गेला. आज ही बोली दहा टक्केच बोलली जात असावी. तीत मराठी, हिंदी, इंग्रजीचे शब्द घुसून ती आणखीनच सरमिसळ झाली आहे. बोलणारी माणसेच राहिली नाही, तिथे भाषा तरी कशी टिकणार?
या बोलीत शिवराळपणा असला तरी तो ऐकायला खमंग वाटतो. आजही आमच्यासारख्या जुन्या लोकांनी ती बोलायची म्हटली तरी ती गदगदून हसवल्याशिवाय राहत नाही. आज काळाच्या ओघात ही बोली कालबाह्य़ होऊन नष्टप्राय होण्याच्या मार्गावर आहे.
परभणीच्या बोलीवर अन्य कुठला प्रभाव नाही. म्हणजे लातूर-उस्मानाबाद भागात (सीमावर्ती) जसा कानडी हेलाचा प्रभाव उच्चारणावर आढळतो तसा, किंवा हिंगोली-कळमनुरी भागात जसा विदर्भाचा आहे तशी परभणीच्या बोलीवर बाहेरची छाप नाही. निजामी राजवटीने जे शब्द दिले त्यांचा प्रभाव मात्र इथल्या समाजमनावर अजूनही आहे. काळाच्या ओघात काही शब्द अजूनही टिकून आहेत. त्यांना पर्यायी शब्द तयार झाले नाहीत आणि होण्याची शक्यताही नाही. ‘बयनामा, इसारपावती, इजलास, खुलानामा, तसब्या, फैसला’ असे कितीतरी शब्द परभणीच्या बोलीभाषेत घट्ट रुतले आहेत.
‘बनी तो बनी, नहीं तो परभणी’ ही म्हण या भागात प्रसिद्ध आहे. ‘काही करण्याचा प्रयत्न करू, नाहीच जमले तर मग आपले गाव आहेच’, अशा अर्थाने ती घेतली जाते. थोडक्यात- ‘गाजराची पुंगी..’शी साधम्र्य असणारी ही म्हण. वागण्या-बोलण्याइतका निवांतपणा पावलोपावली दिसतो. अनंत भालेराव यांनी परभणीची ओळख ‘एक बहिर्मुख आणि खानदानी गाव’ अशी करून दिलेली आहे. ‘आपल्या पिढीजात चौसोपी वाडय़ासमोरच्या भल्याथोरल्या चबुतऱ्यावर खळाखळा तोंड धुणारा आणि मुखमार्जन झाल्यावर सूर्य जणू आपल्याच आढय़ाला टांगून ठेवला आहे, इतकी समीपता गृहीत धरून त्याच्यावर पाण्याचे चार थेंब उडवून सूर्याच्या ऋणातून दिवसभर मुक्त होणार..’ अशा म्हाताऱ्याच्या व्यक्तिमत्त्वाशी अनंतरावांनी परभणीची तुलना केली आहे. हा तपशील एवढय़ासाठीच की या ‘निवांत’ जीवनशैलीचे प्रतिबिंब इथल्या भाषेवरही उमटलेले दिसते. ‘कसा काय आलास?’ असे एखाद्याला विचारले तर तो उत्तर देईल- ‘येरीच’ (म्हणजे उगीचच). हे असे ‘येरीच’ कुठेही आढळते. ‘येरी इचारून पाहावं म्हणलं’ इथपासून ते ‘त्याला तर मी येरीच गुंडाळतो’ इथपर्यंत!
परभणीच्या बोलीवर तसा अन्य कुठला प्रभाव नाही. म्हणजे लातूर-उस्मानाबाद भागात (सीमावर्ती) जसा कानडी हेलाचा प्रभाव उच्चारणावर आढळतो तसा, किंवा हिंगोली कळमनुरी भागात जसा विदर्भाचा आहे तशी, परभणीच्या बोलीवर बाहेरची छाप नाही. निजामी राजवटीने जे शब्द दिले त्यांचा प्रभाव मात्र समाजमनावर अजूनही आहे. काळाच्या ओघातही काही शब्द अजूनही टिकून आहेत. त्यांना पर्यायी शब्द तयार झाले नाहीत आणि होण्याची शक्यताही नाही. असे काही खास शब्द येथील जीवन व्यवहाराचा एक अविभाज्य भाग बनले आहेत. ‘बयनामा’, ‘इसारपावती’, ‘इजलास’, ‘खुलानामा’, ‘तसब्या’, ‘फैसला’ असे कितीतरी शब्द बोलीभाषेत घट्ट रुतले आहेत.
‘बंडाळी’ हा शब्द एरवी प्रमाण भाषेत ‘बंडा’साठी वापरला जातो. या जिल्ह्य़ातल्या सेलू, जिंतूर भागात तो ‘आर्थिक विपन्नावस्था’ अशा अर्थाने वापरला जातो. ‘अचानक’साठी ‘आमनधपक्या’, एखाद्याकडे मन मोकळे करण्यासाठी अश्रू ढाळणे याकरिता ‘उसरमा’, आश्चर्यचकित होण्यासाठी आणि कधी सैरभैर होण्यासाठीही ‘आयागमनी’ असे काही खास शब्द आहेत. याशिवाय नादर (चांगले), भारानसूद (भारदस्त), भायाभंग (वाताहत), दुरमड (आघाडी ), टेणा (ताठा ), पाखाड (बाजू ), खाऊंद (जखम) असे किती तरी वैशिष्टय़पूर्ण शब्द सांगता येतील. रस्त्यातल्या गटारात झालेला चिखल (डेरा), हाच जर घराच्या बांधकामासाठी केलेला मातीचा चिखल असेल तर तो ‘गारा’ होतो. भाषा बारा कोसांवर बदलते असे म्हणतात. त्यामुळे जिल्ह्य़ातल्या पालम, गंगाखेड या तालुक्यांच्या डोंगरी भागातल्या भाषेवर परभणीपेक्षाही अहमदपूर-लातूरचा प्रभाव आहे. ‘माझं-तुझं’ यासाठी काही भागात ‘मव्हं-तुव्हं’ तर काही भागात ‘मप्लं-तुप्लं’ असे बोलले जाते.
प्रादेशिक बोलीची रूपे जेव्हा भाषेत अवतरतात तेव्हा ती खास त्या भागाचा रंग आणि गंध घेऊन येतात. साधा पावसाचा जरी संदर्भ घ्यायचा झाला तरी त्यासाठी प्रत्येक वेळी नवे शब्द येतात. कमी पाऊस झाला तर तो ‘उगं शितुडे पडल्यावानी’ असतो, जरा जमीन ओली करणारा असेल तर ‘पापुडा वला केल्यावानी’ असतो, पावसाचे पाणी रानात साचले तर ‘चांदण्या साचल्या’ आणि हेच पाणी जर जमिनीत सगळीकडे दिसू लागले तर मग ‘थळथळलं’.. तडाखेबंद झालेला पाऊस म्हणजे ‘ठोक’.
म्हणी आणि वाक्प्रचारांनी या भागातली बोली समृद्ध आहे. स्त्रियांचे भावविश्व तर अशा असंख्य म्हणींनी व्यापले आहे. ‘खाली मुंडी अन् पाताळ धुंडी’, ‘बऱ्या घरी लेक देली अन् भेटीला मुकली’, ‘मानापानाची अन् दीडा कानाची’, ‘पावली तर मावली; नाही तर शिंदळ भावली’, ‘रांडव लागली आहेवाच्या पायी अन् मह्य़ावानी कव्हा व्हशीन बाई’, ‘हौसेनं केला पती अन् त्याला फुटली रगतपिती’ अशा किती तरी म्हणी सांगता येतील. एखाद्या ठिकाणी खूप गर्दी झाली असेल तर त्यासाठी ‘मचळा’ असा खास शब्द वापरला जातो आणि तीच जर बायांची कलकल असेल तर त्यासाठी ‘कोंगाडकालवा असा शब्द आहे. ‘कोंग्या’ शिवारात आवाज करीत थव्यानेच येतात हा त्यातला अनुषंग. वर सांगितलेल्या म्हणी केवळ स्त्रियांच्या वापरातल्या आहेत असे नाही, पण त्या त्यांच्या भावविश्वातले मोठे स्थान व्यापणाऱ्या आहेत. बाकी ‘मूठभर घुगऱ्या अन् रातभर मचमच’, ‘आवं जावं अन् नल्डय़ाला दावं’ अशा दैनंदिन जीवनव्यवहारातल्या म्हणी कितीतरी आहेतच. ‘येडीला माहेर कळंना अन् सासरंय कळंना’, ‘एकदा नाहाली गंगत अन् दहादा बसली सांगत’ या स्त्रियांच्या संदर्भात असलेल्या आणखी काही म्हणी.
खास या भागातले काही वाक्प्रचार आहेत. एखादा जास्तच हट्टाला पेटला असेल तर त्यासाठी ‘इतका कशामुळं अडचा-कांडय़ावर यायलास’ आणि एखादा हमरीतुमरीवर आला तर त्यासाठी ‘उगं दोन दोन पायार व्हवू नकु’ असे बोलले जाते. श्रीमुखात भडकावण्यासाठी कुठे ‘मुस्काट फोडीन’, ‘थोबाड फोडीन’ असे म्हटले जात असले तरी परभणी जिल्ह्य़ात ‘थुत्तरीत देईन’, ‘तोंड हाणीन’ यांसारखे शब्द वापरले जातात.
वाक्याच्या शेवटी जर ‘आहे’ हे क्रियापद असेल तर ते वापरण्याची गरजच नाही. आधीच्या शब्दालाच ‘य’ लावला की काम भागते. एखादा ‘येतो आहे’ तर ‘तो यायलाय’, मातीच्या घराला ओल सुटली तर ते ‘सादळलंय’, पेरलेली सरकी खराब निघाली किंवा न उगवता जमिनीतच नष्ट झाली तर ‘भंडारलीय’, ‘करत आहोत’ यासाठी ‘करायलोत’, ‘निघत आहोत’ यासाठी ‘निघायलोत’, ‘तळमळत आहोत’ यासाठी ‘तळमळायलोत’ असे शब्द क्रियापदाचे रूप धारण करतात. कधीकधी एखाद्याच शब्दातून मोठा आशय व्यक्त होतो. गावात एखाद्याचा उत्कर्ष डोळ्यात येत असेल, काहींना सलत असेल तर ‘देखवंना’ एवढा एकच शब्द पुरे झाला.
पूर्वी परभणी-हिंगोली हा एकच जिल्हा होता. तरीही या जिल्ह्य़ात भाषेची अत्यंत भिन्न रूपे आढळायची. आताही आढळतात, पण आता जिल्ह्य़ाचेच विभाजन झाल्याने हे वर्गीकरण करणे सोपे होते. परभणी, सेलू या भागांतली भाषा आजही प्रमाण मराठीच्या बरीच जवळची आहे. जिंतूर तालुक्याच्या विदर्भालगत असलेला डोंगराळ भाग या भाषेच्या बाबतीत उमटून पडतो. भाषेची ही विविधता एकाच जिल्ह्य़ात पाहायला मिळते.
राम निकम यांचा ‘चांदयेल’, गणेश आवटे यांचे ‘गणगोत’, ‘कागूद’, ‘भिरूड’; इंद्रजित भालेराव यांचे ‘पीकपाणी’, भारत काळे यांचे ‘ऐसे कुणबी भूपाळ’ यांसारख्या कथा-कादंबरी आणि कवितासंग्रहांमधून या जिल्ह्य़ातील बोलीला समर्थ असे शब्दरूप मिळाले आहे. अगदीच अनाकलनीय किंवा आडवळणाचे वाटावे असे या बोलीत काहीही नाही. बाहेरच्या माणसाला ती चटकन समजू शकते. किंबहुना, मराठवाडय़ात प्रमाण भाषेला जवळची अशी याच जिल्ह्य़ाची भाषा आहे. अर्थात बोलीचा जो नाद आणि रंग-ढंग आहे, तो मात्र वेगळा आणि स्वत्व जपणारा आहे. कृषी संस्कृतीतील सण-उत्सवांमधून आणि जुन्याजाणत्या लोकांच्या तोंडून ही बोली व्यक्त होते. आजच्या पिढीच्या तोंडून आता बोलीपेक्षा प्रमाणभाषेलाच जास्त वाव आहे. आणि हे चित्र सर्वत्रच आहे!
मुंबईतील कुलाब्याच्या दांडीपासून गुजरातच्या सुरवाडा गावापर्यंत आणि गोवा, दमण, दीवच्या समुद्रकिनारपट्टीत मांगेली बोली बोलली जाते. दर्याकिनारी राहणाऱ्या कोळी समाजाची उपजात असलेल्या या समाजास ‘मांगेला समाज’ असे नामाभिधान असून, या समाजाची बोलीभाषा मांगेली ही आजही पारंपरिक पद्धतीनेच बोलली जाते. मांगेले लोक नाग तसेच महाराष्ट्रीय लोकांहून निराळ्या वंशाचे, बहुश: आंध्रातील तेलगू, द्रविड शाखेचे मूलत: असावेत. सप्तगोदावरी प्रदेशात ते मूळात मच्छिमारीचा धंदा करीत असावेत आणि पश्चिम किनाऱ्यावर आल्यानंतर त्यांनी तो धंदा कोकण किनाऱ्यावरही सुरू केला असावा.
भादव्या मयन्या पुनवेला रे रामा
नारळी पुनीवे सणाला।।
धनी माहो गेलेन बारान डोलीला
अवचित हुटले वादळवारो रे रामा
हुटले वादळवारो ।।
धनी माहा कहे येतीन गराला
रे रामा, कहे येतीन गराला ।।
धन्या जीवावर संसार दखलो रे
रामा जीवावर संसार दखलो
होन्याहो नारळ वाहिन दरीयाला ।।
धन्या तारू येऊन दे बंदराला
रे रामा, तारू येऊन दे बंदराला ।।
मांगेला समाजाचे हे नारळी पौर्णिमागीत! मुंबईतील कुलाब्याच्या दांडीपासून गुजरातच्या सुरवाडा गावापर्यंत आणि गोवा, दमण, दीवच्या समुद्रकिनारपट्टीत मांगेली बोली बोलली जाते. दर्याकिनारी राहणाऱ्या कोळी समाजाची उपजात असलेल्या या समाजास ‘मांगेला समाज’ असे नामाभिधान असून, या समाजाची बोलीभाषा मांगेली ही आजही पारंपरिक पद्धतीनेच बोलली जाते.
कुठल्याही बोलीभाषेची जडणघडण निसर्गावर अवलंबून असते. समुद्रकिनाऱ्यालगत राहणारे हे लोक मांगेली अगदी सहज, मोकळ्याढाकळ्या पद्धतीने बोलतात.
या समाजाचा इतिहास पाहता वि. का. राजवाडे यांच्या ‘महिकावतीची बखर’ या ग्रंथातील पृष्ठ ७९ वर स्तंभ ६ मध्ये तांडेला जातीला ‘मांगेला’ हे दुसरे नाव आहे असे नमूद केले आहे. नाशिक येथील एक तीर्थोपाध्ये अन्नाजी चंद्रात्रे यांच्या वहीवरून असे दिसून येते की, ही जात आपला संबंध निर्देश ‘मांगेले-तांडेल’ असा दुहेरी करते. नुसता ‘मांगेले’ किंवा नुसता ‘तांडेले’ असा एकेरी करत नाही. तांडा म्हणजे नावांचा (होडी) किंवा नावेतील खलाश्यांचा समूह! तांडय़ाचा जो पुढारी तो ‘तांडेल.’ ‘तांडेल-तांडेला’ हा व्यवसायवाचक शब्द आहे. तंडक (समूह, ओळ) + इर: (प्रेरक, चालवणारा) = तंडेकर (तांडय़ाचा चालक). तंडेकर = तांडेल (नावांचा किंवा नाविकांचा पुढारी) ‘मांगेल’ हा शब्द ‘मांग + इल’ अशा दोन शब्दांचा समास आहे. पैकी ‘मांग’ हा शब्द ‘मातंग’ या शब्दाचा अपभ्रंश समजणे येथे युक्त नाही. ‘मांगेला’ या संयुक्त शब्दातील ‘मांग’ या शब्दाचे मूळ अन्यत्र शोधले पाहिजे. मूळ शोधण्यास ज्याअर्थी प्रयास पडतात, त्याअर्थी मांगेल लोक कोकणात फार प्राचीन काळी आलेले आहेत असे मानावे लागते. नाशिक येथील चंद्रात्रे यांच्याजवळील तिसऱ्या नंबरच्या वहीच्या ५२-५३ पानांवर मांगेल्याचे जे लेख आहेत, त्यातील नोंद ५ वी येणेप्रमाणे..
‘कृष्ण पी. माधव आ. बिलु पं. जानू भा. रामचंद्र चे बाबू सा. चु. झांबुचे शिनिवार सा. लथुमाव जानूचे भीमी माता- बुधीबाई. शिनिवार ची मा. तीरमखी-शिनिवारची स्त्री गंगाबाई सा. शिनिवारची बहीण दोवारकाबाई सा जात मांगेले- तांडेले आ. पाकघरी गा. घीवली, ता. माहीम.’
मांगेले लोक नाग तसेच महाराष्ट्रीय लोकांहून निराळ्या वंशाचे, बहुश: आंध्रातील तेलगू, द्रविड शाखेचे लोक मूलत: असावेत. आंध्रादी देशात असताना तेथे वसाहत करून राहिलेल्या, वैदिक भाषा बोलणाऱ्या आर्याचा पगडा त्यांजवर बसून वैदिक व्यक्तिनामे उचलण्यापर्यंत त्यांची मजल गेली. नंतर आंध्र प्रदेशातून ते कोकणच्या पश्चिम किनाऱ्यावर आले. सप्तगोदावरी प्रदेशात ते मुळात मच्छिमारीचा धंदा करत असावेत आणि पश्चिम किनाऱ्यावर आल्यानंतर त्यांनी तो धंदा कोकण किनाऱ्यावर चालू केला असावा. इ. स.पूर्व नऊशेपासून इ. सनोत्तर चारशेपर्यंत- म्हणजे पाणिनीय व बौद्धकालाच्या ऱ्हासापर्यंतच्या काळात मांगेले कोकणात शिरले.
गुजरातच्या सुरवाडा, बलसाड समुद्रकिनाऱ्यावरील गावांपासून मुंबईकिनारी वसलेल्या कुलाब्याच्या दांडीपर्यंत व गोवा, दमण, दीव या प्रदेशातील समुद्रकिनारी वसलेल्या १०० हून अधिक गावांत मांगेला समाजाचे अस्तित्व आजही टिकून आहे. या साधारण पाच-सहा लाखाच्या किनारी लोकवस्तीत ही बोली बोलली जाते.
मांगेली या समाजाच्या बाया व पुरुषांच्या नादमयी गाण्यांमधून अनुभवायला मिळते. त्यातली ललकारी, हेल, ताल, लय व सुरांचे उच्चार वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. लग्नातील गाणी, होळीची गाणी, देवदेवतांची गाणी, नारळीपौर्णिमा, गणेशोत्सव तसेच इतर सणांच्या गाण्यांमधून मांगेलीचा हा अनमोल ठेवा जतन केलेला दिसून येतो.
एक गीत वानगीदाखल-
‘आषाढ गेलो, भादवो आयलो,
तारवं डेवरू या..
दरयामनी जाऊन
मावरं मारू या’
लग्नगीत –
‘उंदूस फुंदूस रडता क्याला पोयरे
तुला दिले मांगेल्या गरा..
तांब्याही तार ठेसनामनी..
पोयरे तू रडू नाका गो मनामनी ।।
अहरो मिळले तुला बापा हरको
तुला वागवीन गो पोयरी हरकी
तांब्याही तार ठेसनामनी..
पोयरे तू रडू नाका गो मनामनी ।।
आहू मिळले तुला आयश्या हरकी
तुला वागवीन गो पोयरी हरकी ।।
नवरो मिळले तुला मना हरको
तुला वागवीन गो नवरी हरकी ।।
तांब्याही तार ठेसनामनी..
‘पोयरे तू रडू नाका हो मनामनी ।।’
होळीगीत-
‘झूंज झूंज पाखुर ग, जाय मा मायेरा
अवढो निरोप ग, हांग मा आयला,
हण आयले गो, आयले होळी यो,
वाट बगिता ग, पाठी बाहांही
कवा येन वारना, जान मा मायेरा ।।’
मांगेलीत इ-ई ऐवजी ‘य’ वापरला जातो. उदा. आई- आय, बाई- बाय, सई- सय.
‘इ’कारान्त व्यंजन ऱ्हस्व किंवा दीर्घ असा फरक नसतो. बहुतेक ‘इ’कारान्त उच्चार दीर्घ वाटतात. उदा. गोरी, कोळी.
मराठीतील बहुतेक व्यंजने जशीच्या तशी वापरली जातात. परंतु ती जोर देऊन दीर्घ उच्चाराची व्यंजने आहेत. ती त्या अक्षरांच्या (व्यंजन) जवळ येणाऱ्या ऱ्हस्व उच्चाराने बोलीत येतात. मात्र, लिहिताना ती मूळ मराठी रूपातच लिहिण्याचा आग्रह असतो.
उदा. घ- ग, घर = गर, घागर = गागर
च-स, चणे = सणे, चांद = सांद
ढ-ड, ढग = डग, ढमढम = डमडम
भ-ब, भाडे = बाडा, भजन = बजन
स-ह, सगेसोयरे = हगेहोयरा, सांगीतले = हांगतिला.
क्ष- अ क श, लक्ष्मण = लक्ष्शुमन
ज्ञ- न्य, ज्ञानेश्वर = न्यानेश्वर.
मांगेली बोलीत बहुतेक जोडाक्षरे अक्षराची फोड करून उच्चार करण्याची पद्धत दिसून येते.
उदा. प्र- पर, प्रभाकर = परभाकर, प्रवास = परवास, वगैरे
भ्र- भर, भ्रतार = भरतार = बरतार
ब्र- बर, ब्राह्मण = बरामन = बामन
काही अपभ्रंशीत शब्द-
कपाट-कबेट, घडय़ाळ- घडेल, स्टेशन- टेशन, स्टोव्ह- इस्टो, आगगाडी- आगीनगाडी, मंगळसूत्र-गातन, पुस्तक-बुक.
मांगेलीतील काही प्रातिनिधिक शब्द-
माणूस- मानूस, पातेले- टोप, विळी-मोरली, जाळे- जार, गलबत- तारू, डोलकाठी-कलंबी, निशान- बावटा, तांदूळ- सावूर.
मांगेली बोलीभाषेत ‘हेल’ आढळतात.
केवढा- कवरा, कुठून- कटनी, एवढा-अवरा, चला- सला, चिंच- शिस, भात- धान, मासळी- मावरा, आहे- हाय, होता- ओतो, शिकतात- हिकतान.
नातेसंबंध : आई- आय, आया; वडील- बाप, बापू, आजी- डोकराय, आजोबा- डोकरापू, मुलगा-पोर, मुलगी- पोयरी, भाऊ- बाह, दादो, बहीण- बाय, भावाची बायको- ओबी, बायकोची बहीण-हारी.
काळवेळ : सकाळ- हकळशापारा, दुपार-दुपारशापारा, संध्याकाळ- हांश्यापारा, रात्र- रातशापारा, राशी; उद्या- उद्याला, परवा- परवानदी, आठवडा-आठोडा, महिना- मयनो, वर्ष- वरीस, खूप वर्षे- गन्या वरशान.
मांगेली बोलीतील म्हणी आणि वाक्प्रचारही वैशिष्टय़पूर्ण आहेत..
१) ‘पोयरी देन, पण पाल्या
माथो नय देव्या हो’
(त्या गावात पाला मासा हे उत्पन्नाचे मोठे साधन आहे. त्यामुळे लग्नात मुलगी दिली जाईल. पण पाला मासा सापडणाऱ्या किनाऱ्यावर वहिवाट दिली जाणार नाही.)
२) ‘दऱ्या मनी मासो
ना घरा भरोसो’
(माणूस आशेवर जगतो. त्यात मासेमार मासेमारीला जाताना कारभारणीला आशा लावतो की मी दर्यावर जाऊन भरपूर मासे आणीन.)
३) ‘दादा पुता भरलेलो गाव,
ना पाणी पियाला कया जाव’
(मुलाबाळांनी भरलेला गाव आहे, परंतु गावात पाण्याची टंचाई आहे.)
वाक्प्रचार-
१) काम करून काटो ढिलो झालो
(जास्त काम करून थकवा आला.)
२) यो तो मेलो आखोदी सरतास
(हा तर नेहमी दिवसभर खातच असतो.)
३) नुसतो आयत्यावर कोयतो मारू नका
(काम न करता श्रेय घेऊ नकोस.)
मांगेलीतला एक सहज संवाद-
मर्दे मास्तर- गो पारू बाय, कया सालली गा? हकाळपासून बगीता, ता नुसती धडपड सालले?
पारू- मास्तर, तारापूरश्या बाजाराला सालली बापा.
मर्दे मास्तर- अगो, अवढी धडपड करून हकळशा पारा बाजाराला सालली खरी, पण मावरा हाय का?
पारू- मास्तर, मावरा मारव्याहो यो आपलो वाडवडलापासून धंदो, तवा मावरा मिळे नय हये हांगून कसे सालेन बापा! यावर काय तरी उपाय करा!
मर्दे मास्तर- खरा हाय तू म्हणणा. यावर विसरविनिमय सुरू हाय. तवा तू जाय तारापूरश्या बाजाराला; मी जाता आकाशवाणीवरसो मांगेली भाषा कार्यक्रम ऐक्याला.
मांगेला समाजातील अनेक देशभक्तांनी स्वातंत्र्यासाठी त्याग केला. आजही कोकणकिनाऱ्यापासून गुजरात, गोवा, दीव, दमणच्या किनाऱ्यावर राहणाऱ्या मांगेला समाजात मांगेली ही मायबोली बोलली जाते. लोकबोलीच्या अर्थपूर्णतेने भरलेल्या मांगेली बोलीतून लोकजीवन आणि लोकसंस्कृतीचे मनोज्ञ दर्शन घडते..
‘हये हाय आमशी, मांगेली बोली भाषा
आमीन बोलतांन कुलाबा दांडीवरशन
पण ऐक्याला जाता गोव्या किनाऱ्यावरती
आमीन बोलतांन गावात- घरात मांगेली
मांगेली भाषा हाय आमशी आय
ती देता आमाना मायेही साय ।।’
वऱ्हाडी बोली ही विदर्भातील एक महत्त्वाची बोली. तिच्याविषयीचा पहिला लेख कवी विठ्ठल वाघ यांनी लिहिला होता. अकोला, अमरावती, यवतमाळ या जिल्ह्यांनुसार वऱ्हाडी बोलीत काहीसा फरक पडत जातो. हे भेद फार मोठे नसले तरी लक्षणीय आहेत. वऱ्हाडी बोलीच्या आणखीन काही वैशिष्टय़ांची चर्चा करणारा हा लेख..
कोकण, खानदेश, मराठवाडा व विदर्भ हे महाराष्ट्राचे उपप्रदेश होत. समुद्राची निळीशार किनार लाभलेली कोकणभूमी, गोदावरीच्या खोऱ्यातला मराठवाडा, तापीच्या खोऱ्यातला खानदेश अन् पूर्णेच्या खोऱ्यात वसलेला विदर्भ-वऱ्हाड. पूर्व विदर्भातले चार व पश्चिम विदर्भातले चार (आता गडचिरोली, गोंदिया, वाशीम यांची भर पडली आहे.) अशा आठ जिल्ह्यांचा महाविदर्भ- नागविदर्भ नावाच्या या प्रदेशाला अघळपघळपणे ‘विदर्भ’ म्हणतात. पण काटेकोरपणे नागपूर प्रदेशालाच- विदर्भ व अकोला, अमरावती, बुलढाणा, यवतमाळ (वाशीम) या पाच जिल्ह्यांना ‘वऱ्हाड’ असे नाव रूढ आहे.
‘वऱ्हाड अन् सोन्याची कराड’ (कराड म्हणजे किनारा. कुऱ्हाड नव्हे!) असे या प्रदेशाचे वर्णन केले जाते. तसेच ‘विदर्भ विषय: सरस्वती जन्मभू:’ अशी तिची वाङ्मयीन व भाषिक महतीही गायिली जाते. वऱ्हाडीत सांस्कृतिक संचित आणि लोकपरंपरांचं धन विपुल आहे. दंढार, अवधुर्ती कीर्तन, तुकडोजी महाराजांचं भजन, नागपंचमीची नागगाणी, सोपीनाथ- गुलालशेष, नागमंदिरापुढच्या बाऱ्या-ठावा, नागदेवतेच्या आरबळ्याचे व्रतस्थ जीवन, पोळ्याची वृषभगीते यांची विपुलता या बोलीत भरून राहिलेली आहे.
तुह्यानं मारलं,
कासऱ्यानं आवरलं,
रात्र नोका मानू हो,
आज आवतन घ्या आन
सकाय ज्येव्याले या हो
असं पोळ्याच्या आदल्या दिवशी- खांदेमळणीच्या दिवशी बैलांना दिलेलं काव्यमय आमंत्रण, ‘यक व्हती हो सोनचिळी’ अशी नवरात्रातली जागृतगीते, लव्हाळ्याच्या दीपमाळेवरील कणकेच्या दिव्याच्या उजेडात-
आटे आटे गाई गोमाटे
हरणी तोळे ताला तोळे
गायी-म्हशींनी भरले वाडे
घरचा धनी मजा करो
अशी धेंडवाईची गाणी, कार्तिकातला काकडा, गाईगोंदणाची गाणी, कूटकाव्याचा प्रश्नोत्तरांचा रंगतदार फड, होळीची बोंबलगीते, लग्नविधीतले वीरपूजन, जेवणार पाटी, जात्यावरच्या ओव्या, बाहुल्यांची गाणी, डमरूवाला, मांगगारुडी, वासुदेव, गोंधळी या सर्व लोककलावंतांचं इथलं कलावैभव कैक पिढय़ांपासून ओसंडून वाहणारा आनंद देत आलेलं आहे. आताशा त्याला ओहोटी लागली आहे खरी; पण अजून ते अधूनमधून का होईना, कानावर पडतं. या लोककला व लोकसंस्कृतीतून वऱ्हाडीचा प्रवाह झुळझुळताना दिसतो.
जॉर्ज ग्रिअर्सनने भारताची भाषिक पाहणी करून १७९ भाषा आणि ५४४ पोटभाषा व बोलींची नोंद केली. एकटय़ा मध्यवर्ती मराठीच्या त्याने ३९ बोलींची नोंद केली आहे. जिला आपण मध्यवर्ती किंवा प्रमाणभाषा म्हणतो, ती एखाद्या सैन्याच्या पलटणीसारखी शिस्तबद्ध असते. तिची प्रमाणमापं ठरलेली असल्यामुळे तिच्यात एक करडेपणा असतो, व्याकरणाचं रण असतं. या भाषेची अंतर्गत हालचालही एकसारखी असते. तंत्र व शिस्तीमुळे तिच्या आविष्कृत होऊ पाहणाऱ्या ऊर्मी दाबल्या जातात. त्यामुळे भाषेचं झुळझुळ प्रवाहीपण नष्ट होतं. एका विस्तृत समूहाला प्रमाणभाषेच्या वर्तुळात गुंफून ठेवता येत असेल, भाषिक व्यवस्था- एक सामाजिक संस्था म्हणून ते उपयुक्तही असू शकेल, पण बोलींची स्वच्छंद निर्भरता व सैरभैर, मनमुक्त आल्हाद तिच्यात असत नाही. त्यामुळे बोलीभाषेचं वेगळेपण उठून दिसतं. वऱ्हाडी बोली त्यापैकीच एक.
या बोलीत काव्यशब्दांची पखरण खूप दिसते. दयनपहाट (पहाटेची जात्यावरच्या दळणाची वेळ), जेवनरात, निठुर (किंचित राठ), डुंगं (अध्र्या-पाऊण एकराचा छोटासा शेतजमिनीचा तुकडा), हिंडगावने- येल पाडणे- ठोकने (‘नखरे करणे’ या वाक्प्रचाराच्या वेगवेगळ्या अर्थच्छटा), चांदूक (चंद्राच्या आकाराची तळहाताएवढी भाकरी), कडुसं पडने (सकाळ होणे), झ्याल पडने (सायंकाळ होणे), बांबय धरने (आभाळ भरून येणे), चंद्रमधासाला येणे (आकाशाच्या मध्यावर येणे), इत्यादी. याचबरोबर फुलझयकी कामं, लबरलबर जेवनं, चभरचभर करनं, मचमच करनं, झावझाव दिसनं (अंधुक), पाकयीपाकयीनं फुलनं, झोकाझोकानं चहळनं, रुंघळरूंघळ करनं, ठासेठुसे, टालमटुलम, कनंकनं चालनं (मध्यमगती) असे नादमय शब्दही तीत खूप आहेत.
अन्वर्थक व चपखल शब्दांनी गंभीर विचार व्यक्त करण्याची व इंद्रियगोचर अनुभव साक्षात् करण्याची भाषिक क्षमता वऱ्हाडीमध्ये पाहायला मिळते. उदा. जोळजिम्मा (अंतर्गत व्यवस्था), टिप्पनबाज (सोयीची), झाडोन (गर्द झाडझाडोरा), वडगन (ताटाखाली लावायचा अडका), जवन (आंबे पिकवणारी अढी), गावखोरी (गावाजवळ), खालताटे (हलक्या जातीतले), अवस (अमावास्या), पुनेव (पौर्णिमा), खिनभर (क्षणभर), काऱ्होळ (कालवड), कुटाणा (जिकिरीची मेहनत), अगास (आकाश), वटभरन (मधुचंद्र), बाजिंदा (चालूपणा करणारा), पांदण (दुतर्फा गर्द झाडीची कमान असलेला अरूंद रस्ता), विसा (वीस. अठरावीसा दारिद्रय़ म्हणजे २० ७ १८ = ३६० दिवस. वर्षांच्या सर्वच दिवशी दारिद्रय़) इत्यादी.
वऱ्हाडी बोलीत लयबद्धता आणि नृत्यभावही विलसताना दिसतो. या शब्दांच्या नादाने तिचा सांगीतिक देह झंकारत राहतो. तर तिचं ठसकेबाज व रूबाबदार रूप तिला राजबिंडं बनवतं. नादानुकारी क्रियाविशेषणांमुळे तिच्यातला भावाभिव्यक्तीचा हळुवारपणा आस्वाद्य बनतो. तर लोकोक्ती, वाक्प्रचार आणि म्हणी या बोलीचं सर्वच बोलींप्रमाणे एक महत्त्वाचं वैशिष्टय़ आहे. उदा. ‘गोगलगायीच्या दुदाचं लोनी नस्ते निंघत’, ‘अत्तरानं ढुंगणं धुतलं तर राज्यई नस्ते पुरत’, ‘हेला ना भादराव देवळा जोळ आन् पंगत ना द्याव गोदरी जोळ’, ‘शिदोळ कितीकई लांबला तरमा शेशनाग व्हत नसते’, ‘अंधारात तूप सांडलं तरमा सुगंद लपत नाई’, ‘वादीसाटी म्हईस कापू नोय’ इत्यादी.
वाक्प्रचार आणि म्हणी जशा जीवनाचा सारांश सांगतात, तशा त्या आयुष्यातल्या अडथळ्यांची जाणीवही करून देतात. ही जाणीव कधी विनोदाच्या अंगाने, तर कधी उपहास-उपरोधाच्या माध्यमातून केली जाते. त्याचे काही मासलेवाईक नमुने पाहण्यासारखे आहेत. ‘खाते कनगीले अन् गाते उरल्याले’ (कणगीवरचे झाकण), ‘निक्सू निक्सू खाये, त्याच्या घाटीत केस जाये’, ‘दिवस गेला गोठीमाठी, चांदन्यानं कापूस वटी’, ‘गोंडाचा जवाई अन् ताकासंगं शेव्या खाई’, ‘नखरा नखो-बोटी अन् सुरत खापरकुटी’, ‘सकवार सई अन् बोरातली अई’, ‘मनात नाई नांदनं अन् पोवाडे बांधनं’, ‘हिडग्याले देली गाय धावू धावू गोठानावर जाय’ इत्यादी..
वऱ्हाडी बोलीचं लिखित रूपही आकर्षक आहे. परंतु तिचा खरा रुबाब आणि ठसका तिच्या उच्चारणात आहे. किंचित हेल काढून तिचा मूळ लहेजा सांभाळत वऱ्हाडी लोक बोलतात तेव्हा तिची खुमारी ऐकणाऱ्याच्या लक्षात येते. तरटपट्टीवरची गावखेडय़ातली पोरं गावच्या टिनोपॉल गुर्जीकडून अक्षरांची संथा घेतात तेव्हा असा संवाद घडतो-
‘हं, पोट्टेहो, बानातला ‘न’ म्हना.’
पोरंही मग बानातला ‘न’ म्हणतात.
‘हं, शाब्बास. अशानं तुमचं याकरन कप्प व्हते.’
‘न’ आणि ‘ण’ या दोन व्यंजनांच्या बाबत वऱ्हाडीत बरीच गंमत आहे. जसे- आनी, बानी, पानी. ‘मी’ हा दीर्घस्वर वऱ्हाडीत ऱ्हस्व होतो, तर शब्दाच्या सुरुवातीचा ‘ए’चा उच्चार ‘ये’ आणि ‘ओ’ऐवजी ‘वो’ येतो. एकचा ‘यक’, ओंगळचे ‘वोंगळ’, चमचा, चादर, चमचम यांचे उच्चार हिंदीसारखे ‘च्यमचा’, ‘च्यादर’, ‘च्यमच्यम’ असे केले जातात. मिळणे, भेटणे, मागवणे, बोलावणे या शब्दांच्या अर्थाचाही हिंदीच्या संपर्कामुळे घोटाळा होतो. जसे -‘म्या गजाननले पाह्यलं पन तो मिळालाच नाई’, ‘वच्छल्लाले तीसच मार्क भेटले’, ‘याहीनं कालच पाच किलो गूय बलावला..’ ‘जमलं’ हा प्रमाण मराठीतला शब्द वऱ्हाडीत ‘ज्यमलं’ असा जमून येतो. साखरचा ‘साखऱ्या’ आणि भाकरच्या ‘भाकऱ्या’ होतो.
काही शब्दांवरच्या अनुस्वाराचा उच्चार केला जात नाही. कुंकू- कुकू, थुंका- थुका. उलटपक्षी काही शब्दांवर नसलेला अनुस्वार दिला जातो. मुग-मुंग, मग-मंग. हिंदूीप्रमाणे इंग्रजी शब्दांनीही वऱ्हाडी रूप स्वीकारले. ‘आज माह्यावलं मूळच (मूड) नाई बाई’, ‘टीवीवर शिन्मा नसला की लयच बोर (बोअर) व्हते.’
शिव्या हे कोणत्याही समाजाचं राग व्यक्त करण्याचं अहिंसक माध्यम आहे. मराठी माणसाला जेवढी ‘ओवी’ प्रिय, तेवढीच ‘शिवी’ही! सोडावॉटरच्या बाटलीतून फस्सदिशी आवाज करून वाफ बाहेर पडावी, तशी शिवीच्या रूपाने मनातली रागाची वाफ बाहेर पडली की माणूस हलका हलका होतो. कुणीतरी म्हटलंच आहे की, ‘ज्या भाषेत जास्तीत जास्त तिखट, झणझणीत शिव्या असतील ती भाषा श्रेष्ठ!’ वऱ्हाडी याही निकषावर उतरते. वऱ्हाडीतल्या मिर्चीखोर शिव्यांचा ठसका ऐकण्यासारखा आहे. ॅउदाहरणार्थ, वह्याळथुत्ता (बावळट), सोयभोग्या (मंदबुद्धीचा बावळट), हेंबाळा (निर्बुद्ध), भादऱ्या (मधे मधे बोलणारा), भंटोल (उनाड), भुईफुक्या (दरिद्री), पालुखोच्या (बायकी), सयकेल, रन्नावेल (माजलेला), बाजिंद्या (बनवाबनवी करणारा), पादरफिसक्या (मोक्याच्या वेळी अवसान गाळणारा), धांगड (थोराड), चलवादी (चवचाल), साताय (चालू स्वभावाचा), नसानकुकडी (प्रत्येक गोष्टीला नाक मुरडणारी), इ. ‘मेवनगंडीच्या’, ‘ससरीच्या’ या शिव्या आता काहीशा मागे पडल्या आहेत.
वऱ्हाडी बोली जशी नजाकतदार अन् कुर्रेबाज आहे तशीच ती शालीन व कुलवंतही आहे. महानुभावी गद्याशी आपलं कूळ सांगणाऱ्या या बोलीत उद्धव शेळके (‘धग’), मनोहर तल्हार (‘माणूस’), पुरुषोत्तम बोरकर (‘मेड इन इंडिया’), प्रतिमा इंगोले (‘बुढाई’), रमेश इंगळे उत्रादकर (‘निशाणी डावा अंगठा’), किशोर सानप (‘पांगुळवाडा’), रा. गो. चवरे यांनी कादंबरीलेखन केलेलं आहे. कवितेच्या क्षेत्रात शरच्चंद्र सिन्हा, विठ्ठल वाघ, तर कथाप्रांतात प्रतिमा इंगोले, सतीश तराळ यांनी वऱ्हाडी बोलीत आपला कस दाखवला आहे.
वाडवळी ही मराठीतली एक बोली ठाणे जिल्ह्य़ातील सागरीकिनाऱ्यावरील प्रदेशात बोलली जाते. वाडवळीतील अनेक शब्द ज्ञानेश्वरी व एकनाथी वाङ्मयात आढळतात. या बोलीत लोकसाहित्याचा मौलिक ठेवा आहे. वाडवळी लोकगीतांमधून लोकजीवनाचे प्रतिबिंब उमटलेले दिसते. मौखिक परंपरेमुळे ही लोकगीतं अजूनही टिकून आहेत. वाडवळी लोकगीतं एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे सोपवली जातात. या लोकगीतांचा स्वर नैसर्गिक, सरळ आणि भोळेभाबडा आहे. त्यात अनुभूती आणि संवेदनशीलता जाणवते. काही वाडवळी गीतं ऐकताना तर डोळ्यांत पाणी येतं.
ओटीत केळ केळवकरणी
माथ्यात मर्वा माहीमकरणी
झळ्ळक मोत्यांच्या अल्लाळकरणी
टिकीला टोणी नि
झल्यापल्याच्या चिंचणकरणी..
उत्तर कोकणातील ठाणे जिल्ह्य़ात सागरी किनाऱ्यालगतच्या भागात वाडवळी बोली बोलली जाते. या भागात सोमवंशी पाठारे क्षत्रिय व सोमंवशी क्षत्रिय समाजास शेतीवाडी हा व्यवसाय करणारे म्हणून ‘वाडवळ’ असे नामाभिधान पडले आहे. या समाजाच्या बोलीभाषेस ‘वाडवळी’ असे संबोधले जाते. तिचा उगम आणि विकास बहुतांशी ठाणे जिल्ह्य़ातच झालेला दिसतो. ही बोली वसई परिसरात बोलली जाते.
कुठल्याही बोलीभाषेची जडणघडण निसर्गावर अवलंबून असते. समुद्रकिनाऱ्यालगतच्या भागातले लोक सहज आणि मोकळ्या आवाजात बोलतात. डोंगरदऱ्यातील लोक मोठय़ा आवाजात जणू काही समोरील माणूस बहिरा आहे अशा प्रकारे बोलतात.
वाडवळीचे मूळ शोधताना ऐतिहासिक पुराव्यांचा मागोवा घ्यावा लागतो. ही बोली बोलणारे ठाणे जिल्ह्य़ातील सोमवंशीय कुळाचे मूळ शोधताना ‘महिकावतीची बखर’, ‘बिंबाख्यान’, ‘साष्टीची बखर’ आदी ग्रंथांतून माहिती मिळते. चंपानेरच्या प्रतापबिंबाने उत्तर कोकण जिंकल्यावर शके १०६० च्या सुमारास पैठणहून जी ६६ कुळे कोकणात आणली, त्यात सोमवंशी क्षत्रिय समाजाची २७ कुळे होती. त्यावेळी बिंबराजाने हा उत्तर कोकणचा प्रदेश जिंकून महिकावती (माहीम) येथे आपली राजधानी वसवली. बिंबराजा व त्याच्याबरोबर आलेल्या क्षत्रिय कुळांची जात पाठारे होती. महिकावतीच्या बखरीत पुढील मजकूर आहे- ‘श्रीगणेशाय नम: स्वस्ति श्रीनृपविक्रमार्कसमयांति संवत ५७४ माहे फाल्गुन शुद्ध ९ रविवार ते वर्तमानिमाहाराज राजाधिराज सिंहासनमंडित सिंहीसंग्रामातील अरीरायविभांड श्रीसवितावंशभुपति पाठाराज्ञाति संमधि मुळपुरुष रामराजा।।’
वाडवळीत मराठीतील लिंग, वचन, काल हा भेद पाळला जात नाही. म्हणजे या बोलीला व्याकरण नाही, पण तीत अतीव जिव्हाळा आहे. आपुलकी आहे. जवळीक आहे. मराठीतली ‘स’ व ‘श’ या दोन अक्षरांऐवजी वाडवळीत ‘ह’ हे एकच अक्षर वापरले जाते आणि ‘च’चे रूपांतर ‘स’मध्ये होते. जसे- ‘चणे’ऐवजी ‘सणे’ म्हटले जाते. ‘समई’ऐवजी ‘हमई’ व ‘शेण’ऐवजी ‘हेण’ म्हटले जाते. ठाणे जिल्हा गुजरातच्या सीमेवर असल्याकारणाने काही गुजराती शब्दांचा वापरही तीत सहजगत्या केला जातो. उदा. घणा (पुष्कळ), कादव (चिखल), बिजा (दुसरा), इत्यादी.
वाडवळी बोलीचा एक परिच्छेद पाहू..
‘‘दामुतात्या मुंबयसन रेल्वेगाडीन पालघर येव्या निंगाले. एक सरदारजी पोतं घेवून त्याह्य़ास डब्यांत सढला. पालघर स्टेशन आल तव सरदारजीही नीज काय पूरी नोती जाली. कहाबहा उतावळा होवून डेवला व त्याह पोतं डब्यातस विहरला. दामुतात्या बोंबलून हांगते, ‘सरदारजी तुमका पोता रह गया.’ सरदारजी हांगते, ‘पोता? किसका पोता? मेरी तो शादी नही हुई. ये पोता कहा से पैदा हुआ?’ दामुतात्या बुसकाळ्यात पडला. पोत्याहा नं लगिनाहा संमंद कहा जोडते यो सरदारजी? माईमसा दत्तु ते जादास बुसकाळ्यांत पडला न दामुतात्याला हांगते, ‘घे सल पोतेस (सोतास) गोण विहरते न बिज्यांना वेडय़ात काडते.’’
वाडवळी मराठीची बोलीभाषा आहे. वाडवळीमधील अनेक शब्द ज्ञानेश्वरीत व एकनाथी वाङ्मयात आहेत. वाडवळीत लोकसाहित्याचा मौलिक ठेवा आहे. या लोकगीतांमधून समाजाच्या लोकाविष्काराचे व लोकजीवनाचे प्रतिबिंब उमटलेले आहे. मौखिक परंपरेमुळे ही लोकगीतं अजून टिकून आहेत. लोकगीतं ही निसर्गत: मिळालेली देणगी आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनातील भावनांचा आविष्कार व्यक्त करण्यासाठी गीतं आणि संगीत हे एक माध्यम असते. त्यातून भावनांचा सहजसुंदर आविष्कार व्यक्त होतो. शब्द, भाव आणि स्वर या गोष्टी आपोआप जुळत जातात. त्यामुळे ते उत्स्फूर्तच असतं. त्यातूनच लोकगीतं जन्माला येतात.
वाडवळी लोकगीतं एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे संक्रमित होत आली आहेत. या लोकगीतांतील स्वर नैसर्गिक, सरळ आणि भोळेभाबडे आहेत. त्यात अनुभूती आणि संवेदनशीलता आढळते. काही गीतं ऐकताना तर डोळ्यांत पाणी येतं.
उत्तर कोकणातील सागरी किनाऱ्यावरील बहुतेक वाडवळी लोकगीतं स्त्रीमुखातून आलेली आहेत. ही स्त्री शेती व वाडीत काम करणारी कष्टाळू, सोशिक वाडवळी स्त्री आहे. बाजारात जाऊन भाजीपाल्याची, केळीच्या लोंगराची ‘विक्रा’ करणारी आहे. त्या विक्रीमधून ती पैसे जमवून शिल्लक पैसा गाठीशी ठेवते त्याला ‘बारोजा’ म्हणतात.
या भागात लग्नसमारंभ हा राज्यारोहण सोहळ्यासारखाच मानला जातो. वर हा राजा असतो. त्याला ‘वराजा’ असे म्हणतात. उत्तर कोकणातील वाडवळ जमातीतील वराजा सिंहासनातून मिरवला जातो. बिंबराजाच्या बरोबर जी क्षत्रिय कुळे आली, त्यांना जे अधिकार, मानचिन्हे दिली गेली, त्यावेळी हा मान या जातीला मिळाला. ही सिंहासने मूळ चंदनी लाकडाची होती.
वाडवळीतील हळदीचे एक लोकगीत पाहण्यासारखे आहे-
हंकारीले तारू देव गेले शापुरा (शहापुरा)
हंकारीले तारू देव गेले शापुरा
देव गेले शापुरा कोऱ्या हळदीला
आणिल्या हळदी उतरविल्या भाणोसी
गाईच्या गायमुत्री हळदी वाफियेल्या
सूर्याच्या किरणी हळदी वाळविल्या
हळदी वाटीता हात झाले सुरेख
हात झाले सुरेख पाय झाले भिवंक
एऊढा उरेक कोऱ्या हळदीला
होळीच्या सणाला उत्तर कोकणात फारच महत्त्व आहे. होळीची लाकडे मागण्यासाठी जाताना पुढील गाणे गातात-
होळी रे होळी पुरणाही पोळी
घ्या घ्या कुराडी सला जाऊ डोंगरी
डोंगरीह्य़ा पल्याड सावळ्या तुहा वाडारे
कापीले संदन बांधीले भारे
नेऊन टाकले पाटलाह्य़ा दारात रे
पाटलाहा पूत मेला हुताराह्य़ा दारात रे
होळीवर आले होळकर
कुडी (फाटी) द्या रोपवाडीकर
आय नाय का बाय नाय
घेतल्याशिवाय जाय नाय..
वाडवळ जमातीत पूर्वी वार, तिथी, महिना या संदर्भाला अनुसरून नावे ठेवली जात असत. उदा. रविवार- (ऐतवार) ऐतवाऱ्या, रवि, ऐतवारी (स्त्रीलिंगी); सोमवार- सोमाऱ्या, सोमा, सोमारी- सोमी (स्त्रीलिंगी); मंगळवार- मंगळ्या, मंगळू, मंगळी (स्त्रीलिंगी); बुधवार- बुधवाऱ्या, बुध्या, बुधू, बुधवारी, बुधी (स्त्रीलिंगी); गुरुवार- (बिस्तीरवार) बिस्तीऱ्या, बिस्तीरवाऱ्या, बिस्तीरी (स्त्रीलिंगी); शुक्रवार- सुकऱ्या, शुक्रवाऱ्या, सुकरी, शुक्रवारी, सुक्री, सुकी (स्त्रीलिंगी); शनिवार- हिणवार, हिणवाऱ्या, हिमणी, हिणवारी, हिमी (स्त्रीलिंगी).
वाडवळीत चैत्राला ‘सैत’, ज्येष्ठाला ‘ज्येष्ठ’, मार्गशीर्षला ‘मागेसर’, ‘महगीर’, आषाढाला ‘आखाड’, पौषाला ‘पूस’, ‘पुहू’, श्रावणाला ‘सरावण’, भाद्रपदाला ‘भादवा’, फाल्गुनाला ‘शिमगा’ असे म्हणतात.
या बोलीतील म्हणी व वाक्यप्रचारही वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. उदा. सिसा विकता जनम गेला न् वाकडय़ा फळाह नाव काय? (माहिती असूनही अज्ञान दर्शवणे), खिशात नय आणा, पण बाजीराव म्हणा! (आर्थिक बाब कमकुवत असताना मोठेपणा मिरवणे), पाण्यात भडका मारला ते पाणी का दूर होथे? (मुलाबाळांत थोडं भांडण झालं तरी ती जवळ येणारच), बोटभर काकडी न् हातभर बी! (एखाद्या वस्तूचा बडेजाव करणे), हाय खांद्यावर न् पावते बंदावर? (काखेत कळसा न् गावाला वळसा), हांगव्या गेला ते टांगव्या निंगाला?, भीक ते भीक कराटी रंगीत, मुंबय मावली, पण खिशात नय पावली.
असेच शब्दांचेही आहे. या बोलीत अनेक स्वतंत्र शब्द आहेत. उदा. अणवारी (नवरीसोबत गेलेली तिची सखी), अस्तमान (संध्याकाळ), अटे (इकडे), तटे (तिकडे), अवडा (एवढा), असणी बोठी (एवढी मोठी), आटी (उचकी), इंगळ (विस्तव), उंतर (उंबरठा), गोवारी (गुराखी), बणेबणे (उगीच उगीच, गंमत म्हणून खोटे खोटे), पाडोळ्या (भटक्या), इत्यादी.
अही हाय माही वाडवळी बोली
आज अहेल ती अबोली
ती हाय माही माय मावली
मी तिहा वाहरू
तिला मी कहा विहरू?
(वाहरू- वासरू, विहरू- विसरू)
सुशिक्षित समाजबांधवांनी आपल्या मुलांना मराठीतून बोलण्याची सवय लावल्याने व नोकरीधंद्यानिमित्त शहराकडे स्थलांतर केल्याने नवीन पिढी आता वाडवळी बोलू शकत नाही. त्यामुळे ही बोली बोलणाऱ्यांची संख्या कमी झाली आहे.
अहिराणी भाषा विस्तीर्ण भूप्रदेशात बोलली जाते. विस्तीर्ण प्रदेशात पसरलेल्या एकाच भाषेची कालांतराने वेगवेगळ्या भाषांत वेगवेगळी रूपे होत जातात. हे भाग एकमेकांपासून जितक्या लांब अंतरावर असतील तितका त्यांच्यातला भेद अधिक तीव्र असतो. आणि हे भाग एकमेकांपासून जितके जवळ असतील तेवढे त्यांच्यात साम्यही आढळते. त्यामुळे एखादी भाषा स्वत:च्या क्षेत्रातल्या वेगवेगळ्या प्रदेशांत उत्क्रांत होत गेली तर तिची विभागपरत्वे अनेक रूपे झाल्याचे दिसते.
अहिराणी भाषा म्हणजे अभीर लोकांची भाषा असे समजले जाते. अभिरांची भाषा ‘अभिराणी.’ अभीरचा अपभ्रंश ‘अहिर’ आणि अभिराणीचा अपभ्रंश ‘अहिराणी.’ अभीर नावाचे लोक प्राचीन काळापासून खानदेशात राहत होते असे उल्लेख अनेक ग्रंथांतून व शिलालेखांतून मिळतात. रामायण-महाभारतातही अभिरांचे उल्लेख येतात. इ. स. चौदाव्या शतकात अभीर लोकांची एक वसाहत खानदेशात असल्याचे शिलालेखांवरून दिसते. आजही खानदेशात अहिर िशपी, अहिर ब्राह्मण, अहिर सोनार, अहिर कुणबी अशा जाती आढळतात. अहिरराव, अहिरे ही आडनावे आजही विपुल प्रमाणात दिसतात. प्राचीन काळी हे सगळे अभीर होते. खानदेश हा मूळचा अभीर किंवा अहिर यांचा प्रदेश.
अहिराणी धुळे, जळगाव, नंदुरबार व नाशिक या चार जिल्ह्यांत बोलली जात असली तरी तिचे बोलले जाणारे स्वरूप सर्वत्र सारखे नाही. धुळे हा अहिराणीचा केंद्रप्रदेश मानला जातो. नाशिक जिल्ह्यातील अहिराणी भाषेवर मराठीचा जास्त पगडा असून, धुळे व नंदुरबार जिल्ह्यातील अहिराणी भाषेवर गुजरातीचा प्रभाव आहे. गुजरात सीमेला लागून असल्यामुळे हा प्रभाव नवापूर, नंदुरबार भागांत जास्त आढळतो. जळगाव जिल्ह्यातील अहिराणी भाषा वऱ्हाडी-वैदर्भी भाषेला जवळची वाटते.
अहिराणीवर अनेक जाती-जमातींच्या पोटभाषांचा हळूहळू प्रभाव पडत राहिल्याने ही भाषा सर्वसमावेशक झाली आहे. याच कारणामुळे अहिराणीत जाती-जमातीपरत्वे पोटभाषा तयार झाल्या आहेत. उदा. अहिराणी भिल्ली, पावरी, नेमाडी, गुजरी, बडगुजरी, लाडशिक्की, घाटोई, महाराऊ, तडवी, काटोनी, परदेशी, घाटकोकणी, डांगकोकणी, ठाकरी, वारली, लेवा पाटीदारी बोली, मुसलमानी बोली, भावसारी, रंगारी बोली, इत्यादी. दुसरीकडे आजची बागलाणी, तपांगी, खाल्यांगी, वरल्यांगी, डोंगरांगी, नंदुरबारी, दखनी, देहवाली असे प्रादेशिक भेदही तीत दिसतात.
खानदेशातील भील, मावची, कोकणा, पावरा, ठाकर यांच्या बोलीभाषेवर अहिराणी भाषेचा प्रभाव जाणवतो. अशा स्थूल साम्यस्थळांमुळे सर ग्रियर्सन यांच्याकडून अहिराणीला भिल्ल लोकांची भाषा असे चुकीने संबोधले गेले. अहिराणी ही एका विशिष्ट जात-जमातीची बोलीभाषा नसून, खानदेशात वास्तव्य करणाऱ्या सर्वसामान्य लोकांची (सर्व जाती-जमातींची) लोकभाषा आहे.
अहिराणीची काही ठळक वैशिष्टय़े अशी सांगता येतील :
१. जळगाव जिल्ह्यातील अहिराणी भाषेत ‘ळ’ ऐवजी ‘य’ वापरतात. मात्र, नाशिक जिल्ह्यातील अहिराणीत ‘ळ’ वापरला जातो.
२. मराठीतल्या ‘आहे’ व गुजरातीतल्या ‘छे’ ऐवजी अहिराणीत ‘शे’ वापरतात.
३. मराठीतल्या षष्ठीत ‘चा’, ‘ची’, ‘चे’ वापरतात, तर अहिराणीतील षष्ठीत ‘ना’, ‘नी’, ‘ने’ आहे.
४. अहिराणीत गुजराती शब्दांचे प्रमाण ठळकपणे आढळते. उदाहरणार्थ- ‘आंडोर’, ‘डिक्रा’, ‘बे’, ‘ना’, ‘नी’, ‘ने’, ‘छे’, ‘चा’, ‘शे’.
५. अहिराणीत जोडशब्द जास्त प्रमाणात आढळतात. उदाहरणार्थ- तुन्हा, मन्हा, त्यास्ना, आम्ना, तुम्हना, धल्ला, धल्ली, ग्यात, सम्द, बर्हादनी, बठ्ठ, व्हऊ, आदी.
अहिराणी आज फक्त बोलीभाषा म्हणून उरली असली तरी या भाषेचा लिखित असा पहिला पुरावा इ. स. १२०६ चा मिळतो. चाळीसगावपासून दहा मलांवर असलेल्या पाटण या गावातील श्रीभवानीच्या मंदिरात हा शिलालेख आहे. हा लेख ज्ञानेश्वरीच्या पूर्वी ८४ वर्षांचा- म्हणजे शके ११२८ (सन १२०६) मधील आहे. ‘राधामाधवविलासचंपू’च्या प्रस्तावनेत इतिहास संशोधक वि. का. राजवाडे यांनी म्हटले आहे- ‘..अनेक भाषा ज्ञातृत्वाचा धागा फार प्राचीन आहे. ज्ञानेश्वराला संस्कृत, मराठी व बागलाणी भाषा येत असत.’ (‘राधामाधवविलासचंपू’ प्रस्तावना पृ. १४)
अहिराणीला एक वेगळा हेल असून वाक्प्रचारापासून म्हणींपर्यंत तिला वेगळाच खुमार आहे. पहिला फरक आहे ‘या’ क्रियापदाऐवजी ‘शे’ हे क्रियापद वापरण्याचा. ‘लग्न कुठे आहे?’ हे वाक्य ‘लगन कुठे शे?’ असे विचारले जाते. ‘कुठे जाई ऱ्हायना?’ म्हणजे ‘कुठे जात आहेस?’ अहिराणीत ‘येस, जास, बसस, करस, चालस, पळस, जेवस’ असे शब्द आहेत.
भाषिक गमतीजमतीही भरपूर आहेत. जसे- एखादी व्यक्ती दुसऱ्याला म्हणेल- ‘बशी घे.’ तेव्हा याचा अहिराणीतला अर्थ माहीत नसलेल्याला वाटेल की, चहा पिण्याची बशी आणायची आहे की काय! पण त्याचा अर्थ आहे- ‘खाली बसून घे.’ तीच गोष्ट ‘येस’ या शब्दाची. त्याचा अर्थ होतो- ‘येतो.’
‘कशे चालंन?’ (म्हणजे- कसं चाललंय?) या प्रश्नाला ‘जथापत चालंन’ (ठीक चाललंय) असं म्हटलं जातं. ‘जोइजे’ म्हणजे ‘पाहिजे.’ ‘त्याचा’, ‘त्याची’, ‘तिचा’ ऐवजी ‘त्याना’, ‘त्यानी’, ‘तिना’ असे म्हटले जाते.
अहिराणीत खूप वेगळे शब्द ऐकायला मिळतात. जे शब्द प्रमाण मराठीत ऐकायला मिळत नाहीत. उदा. आंडोर म्हणजे मुलगा. आंडेर म्हणजे मुलगी. डिकरा म्हणजे पुतण्या. डिकरी म्हणजे पुतणी. कोणी म्हणेल- माले एक डिकरा आणि दोन डिकऱ्या शेतीस. फुई म्हणजे आत्या. सगळे अवगुण फुईवर लादले जातात. घरात एखादी मुलगी वेगळी वागायला लागली की म्हटले जाते, ‘आईवर ना बाईवर, जाई पडी फुईवर.’ फुवा / फुआ म्हणजे आत्याचे पती. हू / ऊ म्हणजे सून. मेव्हनभाऊ/ मेव्हनबहिन म्हणजे मामेभाऊ/ मामेबहीण. धडा/ धडी म्हणजे बाप/ आई अथवा बाप-आईच्या वयाचे.
अहिराणीत दिवसाला ‘याळ’ म्हणतात. ‘याळभर’ म्हणजे दिवसभर. ‘सऱ्याळ’ म्हणजे सारा सारा दिवस. ‘याळ डोक्यावर येणे’ म्हणजे दुपार होणे. ‘हातभर याळ राहणे’ म्हणजे दिवस संपायला थोडासा अवधी उरणे.
अहिराणीत खाद्यपदार्थाची नावेही भिन्न दिसतील. ‘कोंडाळ’ म्हणजे थालिपीट. उदा. आज न्याहारीले कोंडाळा कयथात. ‘समार’ म्हणजे मसाला. भाजीत टाकण्यासाठी समार तयार करतात. लाल मसाला, काळा मसाला यांना लाल समार, काळा समार म्हणतात.
अहिराणीतल्या म्हणीही मजेशीर आहेत. उदा. शेन नं शेनफडं, मोठा घरमा इपडं (कष्टाशिवायची अपघाती श्रीमंती आली की त्या माणसाला गर्व होतो.), येता जाता चरस नि सोमवार धरस (दिवसभर खाणे सुरू असूनही उपवास असल्याचे भासवणे.), गधडाले गुळनी चव (मूर्खाला चांगल्या गोष्टीचे महत्त्व कळत नाही.), इ.
अहिराणीतील लोकवाङ्मयाची नुसती स्थूल यादी दिली तरी तिचा व्यापक आवाका लक्षात येतो. उदा. लोककथा, नीतिकथा, लग्नाची गाणी, ओव्या, जात्यावरच्या ओव्या, लोकगीते, भारुडे, झोक्यावरची गाणी, आखाजीची गाणी, बारातल्या शिव्या, विविध सणांवरील गाणी, भलरी गीते, मोटेवरची गाणी, खंडोबाची गाणी, तळी भरण्याची गाणी, इत्यादी.
अहिराणीतील लिखित वाङ्मयाचा पहिला उल्लेख ‘लीळाचरित्रा’त मिळतो. ढासलं, रांधलं, पुंजं असे काही अहिराणी शब्द ‘लीळाचरित्रा’त दिसतात. ज्ञानेश्वरांची एक बागलाणी गवळण प्रसिद्ध आहे. तसेच बागलाण नवरीचे रूपकात्मक अभंग व काही अहिराणी पदेही ज्ञानेश्वरांनी लिहिली आहेत..
अ) गवळण : तन्हा मराठी देश मन्ही बागलाणी भाष।
मन्हा रे कान्हा, मन्हा रे कान्हा।
ब) नवरीचे अभंग : करी वो अद्वैत मला केल्यो इसन्यो
सिहवर सिद्ध पुरासि गयो।
क) पदे : यशोदेना बाय तान्हा मले म्हने हादू ले वो
मी तं बाई साधी भोई गऊ त्याना जवई।
बोलीभाषेत मुद्दाम कोणी ठरवून लिखाण करत नाही. बोलीभाषकांची प्रमाणभाषेकडे असलेली ओढ व वाचकांची वानवा यामुळे बोलीभाषा ‘मातृभाषा’ असूनही अनेक लेखक प्रमाणभाषेत लिखाण करताना दिसतात. अलीकडे वृत्तपत्रांतून अहिराणी भाषेत बऱ्याच प्रमाणात सदरलेखन होऊ लागले आहे. पण हे सर्व रुचिपालट म्हणून होते आहे की काय, अशी कधी कधी शंका येते. कारण त्यात भाषेबद्दलचे गांभीर्य क्वचितच दिसून येते.
अहिराणी बोलायला, ऐकायला गोड अशी भाषा आहे.
जशी दहिमान लोणी
सगळा पारखी ताकना
इले पारखं नही कोणी.
बेळगाव या सीमाभागातील मराठी भाषा ही कन्नड, चंदगडी, कोल्हापुरी, कोकणी अशा अनेक बोलींच्या संमिश्रणातून जन्माला आलेली आहे. तिला तिचा म्हणून एक गोडवा आहे. पुलंनी तिची खुमारी त्यांच्या ‘रावसाहेबां’मार्फत पूर्वीच आपल्यापर्यंत पोहोचवलीय..
‘‘बेळगावच्या लोण्याइतकीच बेळगावची हवाही आल्हाददायक आहे,’’ असे कधीकाळी इथे प्राध्यापकी केलेल्या पु. ल. देशपांडे यांनी लिहून ठेवले आहे. परंतु सीमाप्रश्नावरून गेली ५७ वष्रे ही हवा नेहमी तप्त राहिलेली आहे. एकेकाळी ‘वेणुग्राम’ असे नाव असलेल्या बेळगावमध्ये प्रवेश केला आणि इथले फलक वाचायला सुरुवात केली की आपणास मराठीत ‘बेळगाव’, कन्नडमध्ये ‘बेळगावी’ व इंग्रजीमध्ये ‘बेलगाम’ अशी तीन नावे पाहायला मिळतात. नवख्या माणसाच्या तोंडून आपसूक उद्गार बाहेर पडतात- ‘च्याईस एकाच गावाची तीन भाषांत तीन नावे? इथली लोकं मॅडबिड हाईत की काय?’ बेळगावची खरी व वेगळी ओळख इथूनच व्हायला लागते. सध्या जरी हा भाग कर्नाटकात असला, तरी इथली मराठी माणसे मनाने महाराष्ट्रातच आहेत. महाराष्ट्रात यायची आस ठेवूनच अनेक वष्रे त्यांची लढाई सुरू आहे.
पूर्वी मुंबई प्रांतात असलेला हा भाग भाषावार प्रांतरचनेत कर्नाटकात गेला. परंतु आजही सीमाभागातील मराठीभाषिकांनी आपली भाषा आणि संस्कृती जपून ठेवली आहे. बेळगावपासून अवघ्या १३ कि. मी.वर पश्चिमेकडे चंदगड जिल्ह्याची हद्द सुरू होते. त्यामुळे या भागातील भाषेवर चंदगडी बोलीचा प्रभाव दिसून येतो, तर दक्षिणेकडे ७० कि. मी.वर कोल्हापूरची हद्द सुरू होते. त्यामुळे त्या ठिकाणच्या बोलीवर कोल्हापुरी पगडा दिसून येतो. बेळगावपासून पूर्वेकडे पंत बाळेकुंद्री, मारिहाळपर्यंतच्या २० कि. मी.च्या भागात मराठी मायबोली दिसते. त्यापुढे कानडी भाग सुरू झाल्याने त्यावर कन्नडचा प्रभाव अधिक दिसतो, तर उत्तरेकडे खानापूर तालुक्याला लागून कारवार जिल्ह्याचा प्रारंभ होत असल्याने या भागातील बोलीवर कोकणीचा प्रभाव आढळतो.
सीमावादावरून नेहमी चच्रेत राहिलेल्या बेळगावला गोड कुंदा, मांडे, घरगुती लोणी, वासेच्या कुमुद तांदळाबरोबरच येथील साहित्यिकांनीही या नगरीला प्रसिद्धी मिळवून दिली आहे. या नगरीचे तसे खूप विशेष सांगता येतील. पण ‘बेळगावची भाषा’ या सर्व विशेषांवर मात करणारी आहे. इथे िहदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन, कोंकणी अशा विविध संस्कृतींचा संगम झालेला आहे. त्यामुळे इथे मराठी, कन्नड, इंग्रजी, िहदी, कोकणी, उर्दू, ग्रामीण बोली या भाषांचाही संगम झालेला दिसतो.
पु. ल. देशपांडे यांनी बेळगावच्या कानडीमिश्रित मराठीला रावसाहेब ऊर्फ कृष्णराव हरीहर यांच्या माध्यमातून विनोदी बाज देऊन या पात्रासोबत बेळगावी बोलीलाही अमर केले आहे. ‘‘खास हो गाणं तुमचं ते! परंतु तुमचं तब्बलजी ते कुचकुचत वाजवतंय की! काय त्याला च्याऽ बीऽ पाजा की होऽ ते तबला जरा छप्पर उडिवणारं वाजवंऽ की रेऽ! हे तबला वाजिवतंय की मांडी खाजवतंय हेऽ!’’ अशा या रावसाहेबांच्या आघाती संवादांनी पहिल्या भेटीतच पुलंना आपलंसं केलं होतं. इथल्या मराठीला सणसणीत कानडी आघात आणि कानडीला इरसाल मराठीचा साज चढल्याचे जाणवते.
भीमराव गस्ती, नारायण अतिवाडकर या साहित्यिकांनी आपल्या साहित्यातून संवादापुरता का होईना, ग्रामीण बोलीचा वापर केला आहे; तर बेळगाव शहरातल्या प्रमाणभाषेचा प्रभावी वापर ‘वनवास’, ‘शारदासंगीत’मधून प्रकाश नारायण संतांनी ‘लंपन’ व त्याच्या मित्रमंडळींच्या संवादांत खुमासदारपणे केलेला दिसतो. ‘अय्यो ! तिकडं बघ बे!’, ‘छातीत पाकपुक व्हायलंय बा!’, ‘हळू बोलून सोड् की बे. काय बोंबलायलास?’, ‘काय बे ए ह्यण्ण खाल्लास काय की?’ ही किंवा- ‘‘काय लंपूसाहेब, ओठ बाहेर काढून बसून सोडलात आज, सक्काळी सक्काळी.. एकदम मज्जा ऐद नोडरी ऽऽ अभ्यास इल्ला एन इल्ला..’’ ही कन्नडमिश्रित वाक्ये लंपनच्या कंपूला केव्हा आपलंसं करतात, कळतच नाही.
बेळगावच्या २०-२२ कि. मी.च्या परिसरातील ग्रामीण भागातील बोली ऐकू लागलो की आपणास- ‘काय बे खट्टे (कुठे) गेल्यास?’, ‘काय बा तुझ्झं आराम हाई बघं,’ ‘कण्ण येत्यास बे? मानं येतो बगं,’ असे संवाद कानावर पडतील. या ‘बे’च्या पाढय़ामुळे आपण विदर्भ प्रांतात तर नाही ना, असा प्रश्न पडू शकतो. परंतु येथे आपल्या समवयस्क वा आपल्यापेक्षा छोटय़ांशी संवाद साधताना मुले ‘बे’चा वापर करतात. मोठय़ा माणसांशी बोलताना मात्र ‘काय गा कव्वा येत्यास?’ किंवा ‘तण्ण येतो म्हटल्यास आजून का येऊस नाहीस?’ असा ‘गा’ हा प्रत्यय लावला जातो. तो आदरार्थी शब्द म्हणून वापरला जातो. दोन बायका किंवा पुरुष व स्त्री यांच्यातील संवादात आपुलकीने ‘गे’ हा प्रत्यय येतो. ‘अजून तयार होऊस नाहीस गे. मग लगनास कव्हा जाणार? अक्षता पडल्यावर काय जिवूस जाणार गे?’ ‘ल’ किंवा ‘लई’ हा शब्दही वापरला जातो. ‘लई भारी दिसोले बे तुझी पँट! कोठनं आणल्यास..’.
जाऊलाय, खाऊलाय, पिऊलाय, नाचूलाय, भुकूलाय, हार्ऊलाय, झोपूलाय तसेच मरूलाव, करूलाव, येऊलाव, फिरूल्यास, उतरूल्यास, बसोल्यास.. इ. शब्द हे पुिल्लगीवाचक आहेत. स्त्रियांसाठी हेच शब्द ‘जाऊलीस, खाऊलीस, पिऊलीस, नाचूलीस, मरूलीस, करूलीस’ असे वापरले जातात. उदा. ‘इथोन तिथोन काय नाचूलीस गे! गप्प बस की एका जागेस..’ किंवा पूर्वेकडील भागात गेलो तर- ‘पावणं कसं आल्याशी? आतं राहत्याशी नव्हे दोन-चार दिसं?’ असं बोलतात. या परिसरातील स्त्रिया, मुली बोलताना पुिल्लगीवाचक शब्द वापरतात., जसे- ‘मी जेवण करतो (करतेऐवजी), मी गावाला जातो (जातेऐवजी), मी राहतो (राहते)’.
कानडी प्रभावामुळे शब्दांवर आघात केले जातात. जसे- ‘या इलेक्शनात कायच कळ्ळणाय झालाय बघं. माझं काय त्यास पट्टणाय (पटत नाही), त्यो काय मागं हट्टणाय (हटत नाही). त्यो आतं राहण्णाय (राहत नाही) आणि निवडोन बी येण्णाय (येत नाही) बगं.’
इथल्या पदार्थानाही आपली अशी खास नावे आढळतात. ‘काकडी’ येथे ‘वाळकू’ बनते. ‘गड्डे ’ म्हणजे ‘बटाटे’ किंवा ‘नवलकोल’. ‘रताळ्या’ला ‘चिण्णं’ म्हणतात, तर ‘टॉमेटो’ला ‘कामाटे’ किंवा ‘गोबाणी’ म्हणतात. ओल्या मिरच्यांना ‘वल्ल्या मिरच्या’ किंवा ‘मिरशेंगा’ म्हणतात. तिखटला ‘तिख्खं’, गुळाला ‘ग्वाड’ वा ‘गॉड’ म्हणतात. आजही खेडेगावात लग्नसमारंभात खीर करून त्यावर दूध, तूप घालून वर गोड बुंदी घालतात. या मिश्रणाला ‘काँक्रीट’ म्हणतात. एखाद्याला लग्नात ‘काय खाऊन आलास बा?’ असं विचारलं तर तो म्हणेल, ‘च्याईस लगनात एवढी गर्दी होती सांगो. त्यात आणि जेवण बघितलो तर काँक्रीट!’
इथल्या शिव्याही खास कर्नाटकी टच् असलेल्या दिसतात. एखादी मुलगी खूप फिरणारी असेल तर दुसरी बाई तिचं असं स्वागत करेल.. ‘काय गे! भटकभवानी! कुठे गाव उंडगोस (फिरायला) गेल्लीस!’ कोल्हापुरात वावरताना ‘रांडीच्या’ ही शिवी ठेवणीतली नव्हे, तर रोजच्या व्यवहारातील वाटून जाते तसंच इथे पुरुष मंडळींच्या तोंडात ‘च्याईस, च्यायला, आयला, हिच्या भणं किंवा भणीस (बहिणीस), व्हनेनं मारतो बघंऽ (चप्पलेनं मारतो), ये हुंब’ यापकी एक तरी शिवी असणारच.
इथल्या कन्नडवर मराठीचा प्रभाव आहे, तर मराठीवर कन्नडचा. अनेक कन्नड शब्द आता मराठीत रूढ झाले आहेत. नात्यागोत्याचे अनेक शब्द मराठीत कन्नडमधूनच आलेले आहेत. आई, ताई, अण्णा, अप्पा, काका असे शब्द मुळातले कन्नड आहेत, परंतु हे शब्द मराठीने जशास तसे स्वीकारलेले नाहीत. त्यात आपलं वेगळेपण जपलं आहे. कन्नडमध्ये आई म्हणजे आजी, तर मराठीत माता. कन्नडमध्ये ताई म्हणजे माता, तर मराठीत बहीण या अर्थाने आपण तो शब्द घेतला आहे. थोरल्या भावाला कन्नडमध्ये ‘अण्णा’, तर वडिलांना ‘अप्पा’ असे म्हणतात. तर आपल्याकडे घरगुती संबोधनासाठी ‘अण्णा’, ‘अप्पा’ या संबोधनांचा सर्रास वापर होतो. उदा. मोठय़ा भावाला ‘थोरला अप्पा’ असे म्हणतात. याशिवाय मोठय़ा बहिणीस ‘आऊ’ म्हणतात. काकाला ‘तात्या’ म्हणतात. नणंदेला व्हंजी वा वन्सं, मावशीच्या नवऱ्याला ‘मावशाप्पा’, वहिनीला व्हनाक, तर पोराला प्वॉर असे संबोधले जाते.
कन्नडमध्ये गुंडा म्हणजे गुंड असाही अर्थ होतो. इथे मात्र लहान मुलं भांडताना ‘गुंडय़ांनं (दगडानं) मारतो बघं!’ असे म्हणतात. ‘चोरीचा आळ’मधील आळ आणि बेळगावातील ‘आळ’ (‘मजूर’ या अर्थाने) वेगळा आहे. येथील शेतकरी ‘आळ घेऊन शेती करूलोय,’ असं म्हणतो तेव्हा ‘मजूर लावून शेती करून घेत आहे,’ असा त्याचा अर्थ होतो. जगप्रसिद्ध निकॉन कंपनी सगळ्यांना माहीत आहे. परंतु बेळगावात एखाद्याने ‘निकोन काय करीत हुत्यास बे?’ असं म्हटलं तर ‘लपूनछपून काय करीत होतास?’ असा त्याचा अर्थ होतो. ‘मदान मारणे म्हणजे विजयी होणे’ हा मराठीतील रूढ वाक्प्रचार आहे. परंतु एखाद्याच्या घरी आपण गेलो आणि तेथे सांगण्यात आले की, संबंधित व्यक्ती ‘मदानास गेलाय,’ तर बाहेर येऊन त्याला शोधण्याचा चुकूनसुद्धा प्रयत्न करू नका. कारण ती व्यक्ती मदानावर लढाई करण्यासाठी किंवा खेळण्यासाठी गेलेली नसेल, तर शौचासाठी गेलेली असेल. त्याचप्रमाणे परसाकडं लागणं म्हणजे संडासला लागणं, इरागतीस जाणं म्हणजे लघवीला जाणं, वारीकडे गेलाय म्हणजे डोंगराकडे गेलाय, माटीस गेलाय (अंत्यसंस्काराला गेलाय).. असे शब्दप्रयोग रूढ आहेत. एखादा आपल्या बायको-मुलांसह कार्यक्रमास गेला असेल तर त्याला विचारलं जाईल- ‘काय गा, सगळं बारदानंच घेऊन येल्याशी की!’
पण आपण बेळगावहून जसे उत्तरेकडे खानापूर तालुक्याकडे जाऊ लागतो तसे या भाषेत आपणास काही बदल जाणवतात. कारवार जिल्हय़ाला लागून हा तालुका असल्यामुळे इथल्या भाषेवर एका बाजूने थोडा कोकणीचा व दुसऱ्या बाजूने कन्नडचाही प्रभाव जाणवतो. त्यामुळेच असेल कदाचित, इथे पुरुष असो वा स्त्री- दोघांनाही ‘येल्लीस, गेल्लीस, बसलीस’ अशी स्त्रीिलगवाचक क्रियापदे वापरली जातात. ‘कही गेल्लीस (कुठे गेलेलास / गेलेलीस), तही बसल्लीस (तेथे बसलेलास/बसलेलीस), तिया ज्यवलीसऽ (तुझे जेवण झाले), कासं येल्लीस (कशासाठी आलास / आलीस), दिवच्याल (द्यायचं की नाही)’ अशी भाषा आढळते. कानडीत हुच्च म्हणजे खुळा. बेळगाव परिसरात या अर्थाने हा शब्द वापरला जातो. परंतु इथे मात्र तो ‘हुऽच म्हणून’ (पाहिजे म्हणून) वापरला जातो. अंडय़ाच्या ऑम्लेटला ‘कवटाची पोळी’ म्हणतात, तर मटणाला ‘मटणी’ म्हणतात. कोंबडय़ाला ‘कोंबा’, तर बीअरला ‘थंडाई’ म्हणतात. आमटीला ‘निस्तं’ म्हणतात. कोकणीत मात्र बारीक माशांच्या आमटीला ‘निस्तं’ म्हणतात. एखाद्याला दत्तक घेतलेले असेल तर त्याला ‘पोटऽऽची’ म्हणतात.
बेळगावात अलीकडच्या काळात मराठी शाळांची संख्या सातत्याने घटते आहे, तर इंग्रजी शाळांची संख्या वाढते आहे. सरकारी कार्यालयांतूनही कानडीकरण झाल्याने आज शाळा-कॉलेजांत शिकत असलेल्या युवकांच्या मराठीत कन्नड, इंग्रजी, िहदी शब्द बेमालूमपणे मिसळलेले दिसतात. हे शब्दही ते इतक्या सराईतपणे वापरतात, की सर्वसामान्यांना त्यांच्या वेगळेपणाची जाणीवही होत नाही. बरेच जण मराठी बोलताना इंग्रजी शब्दांचा भरमसाट वापर करतात. या शब्दांचा वापर करायला मराठीत त्यांना शब्द नाहीत असे नाही; परंतु समोरची व्यक्ती ही भिन्नभाषिक असू शकते, त्यामुळे आपण इंग्रजी, कन्नड, िहदी शब्द वापरले नाहीत तर आपले बोलणे तिला कळणार नाही म्हणून भाषेची ही मोडतोड होत आहे. यातून अनेक मजेशीर वाक्ये तयार होत असतात. उदा. सरकारी प्रौढ शाळा (सरकारी माध्यमिक शाळा), एकसाथ नाडगीत शुरू कर (एकसाथ राज्यगीत म्हणणं सुरू करा), जात्यातीत जनता दल (निधर्मी जनता दल) इत्यादी. वाढत्या नागरिकीकरणामुळे सीमाभागातील बोली गावांपुरतीच मर्यादित होत चालली आहे. आणि तिचाही टक्का दिवसेंदिवस घसरत चालला आहे.
भिल्लांची बोली ‘देहवाली बोली’ म्हणून ओळखली जाते. महाराष्ट्रातील आदिवासीबहुल भागांत ते वास्तव्य करतात. पण या बोलीचे मराठीपेक्षा गुजराती आणि हिंदीशी अधिक साधम्र्य दिसते. या दोन्हींचा ‘देहवाली’वर प्रभाव आहे. या बोलीत मौखिक साहित्य- लोकगीतं, लोककथांचं समृद्ध भांडार आहे. ते काही साहित्यिक व अभ्यासकांनी शब्दबद्धही करून ठेवलं आहे. या बोलीविषयी..
महाराष्ट्रातील धुळे, नंदुरबार हे आदिवासीबहुल जिल्हे आहेत. या जिल्ह्य़ांत वळवी, वसावे, पाडवी, गावीत, नाईक अशा आडनावांचा एक मोठा समाजसमूह वास्तव्य करतो. तो भिल्ल समाज म्हणून परिचित आहे. हा समाज प्रामुख्याने भारतातील राजस्थान, गुजरात, मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र व मणिपूर इ. राज्यांत वसलेला आहे. प्रत्येक राज्यातील या जमातीचे राहणीमान, चालीरीती, सामाजिक व सांस्कृतिक जीवन काहीसे भिन्न असले तरी मानववंशशास्त्रीयदृष्टय़ा हा समाज ‘भिल्ल’ म्हणूनच ओळखला जातो. या भिल्ल जमातीच्या ढोली, डुंगरी, गारसिया, तडवी, धानका, बरडा, कटारा, महिडा, निनामा, मथवाडी, देहवाली, इ. उपजाती आहेत. गुजरातच्या सुरत, भडोच जिल्ह्यांतील निझर, उच्छल, महाल, सागबारा, मांगरोल, डेडियापाडा व महाराष्ट्राच्या नंदुरबार आणि धुळे जिल्ह्य़ातील नवापूर, तळोदा, अक्कलकुवा, अक्राणी, शहादा, शिरपूर तालुक्यांत देहवाली भिल्लांची वस्ती आहे. हे लोक जी भाषा बोलतात तिला ‘देहवाली बोली’ म्हटले जाते. प्रसिद्ध ब्रिटिश भाषासंशोधक जॉर्ज अब्राहम ग्रिअरसन यांनी आपल्या छ्रल्लॠ४्र२३्रू २४१५ी८ ऋ कल्ल्िरं श्’.क, स्र्ं१३ ककक या ग्रंथात देहवालीची नोंद घेतलेली असून तिचे दोन भाषिक नमुने व तिची भाषिक वैशिष्टय़ांचा सविस्तर उल्लेख केला आहे.
या बोलीचे खोलची किंवा खळवाड आणि मेवासी किंवा राजवाडी असे दोन पोटप्रकार आहेत. खोलची किंवा खळवाड ही तापी नदीच्या दक्षिणेकडील भिल्ल जमातीची बोली असून ती थोडी रांगडी आहे, तर मेवासी किंवा राजवाडी ही तापी नदीच्या उत्तर भागात राहणाऱ्या भिल्लांची बोली आहे. मेवासी देहवाली त्या भागातील पूर्वीच्या मेवासी राजांची भाषा असल्याने ती आदरार्थी, बहुवचनयुक्त व िहदीप्रमाणे ‘जी’ इ. आदरार्थी संबोधने असलेली मृदू व शिष्टाचारयुक्त सुसंस्कृत बोली आहे. प्रादेशिक वैशिष्टय़ानुसार या भूभागाच्या उत्तर व पश्चिमेला गुजरातचे गुजरातीभाषिक भडोच, बडोदा, सुरत हे जिल्हे, नर्मदेपलीकडे मध्य प्रदेशचा िहदीभाषिक झाबुवा जिल्हा, पूर्वेला महाराष्ट्राचे मराठी व अहिराणी भाषाबहुल धुळे आणि जळगाव जिल्हे असल्याने देहवाली बोलीवर या भाषांचा प्रभाव दिसून येतो. यापैकी गुजराती भाषेचा प्रभाव सर्वात जास्त असल्याने ती गुजराती भाषेचीच एक अपभ्रंश झालेली पोटभाषा आहे की काय असा समज होतो. गुजराती भाषेतील अनेक शब्द जसेच्या तसे किंवा थोडय़ाफार फरकाने देहवालीत वापरले जातात. पुढील शब्दांवरून ते लक्षात येईल.-
गुजरातीतीततल्या ‘उंडो’ हा शब्द देहवालीत त्याच अर्थाने व उच्चाराने बोलला जातो. मराठीमध्ये मात्र त्यासाठी ‘खोल’ हा शब्द वापरला जातो. गुजरातीतला ‘एकठा’ हा शब्द देहवालीत त्याच अर्थाने व उच्चाराने बोलला जातो, तर मराठीत ‘एकत्र’ हा शब्द वापरला जातो. असेच ‘फोज, फोज, फौज किंवा नाठा, नाठा, पळाले वा लागवग, लागवोडा, वशिला’ हे शब्द आहेत.
शब्दांबरोबरच या बोलीची गुजरातीशी वाक्यरचनाही मिळतीजुळती आहे. गुजरातीतील ‘आफत आवी पडी’ हे वाक्य देहवालीत ‘आफत आवी पोडी’ असे बोलले जाते. (मराठी अर्थ- ‘संकट कोसळले.’) गुजरातीत ‘बिमारी वधती गई’ हे वाक्य देहवालीत ‘बिमारी वादती गियी’ असे बोलले जाते. (मराठी अर्थ- ‘आजार वाढत गेला.’)
या भाषेत काही वेळा वाक्यरचना हिंदीसारखी केली जाते. देहवालीत म्हणतात- ‘सीता जाय रियी ही.’ (िहदीत- सीता जा रही है.) देहवालीत ‘तू काय की रियो हो?’ (िहदीत- तू क्या कर रहा हैं?)
या भाषेवर राजस्थानी, विशेषत: जोधपुरी बोलीचाही प्रभाव दिसून येतो. जसे राजस्थानीतील ‘म्हाने नींद लागे है’ हे वाक्य देहवालीत ‘मान नींद लागे हे’ किंवा राजस्थानी ‘म्हाने मारवाड जावणो है’ हे वाक्य देहवालीत ‘मान मारवाड जावनू हाय’ असे बोलले जाते. मात्र, देहवाली बोलीवर तुलनेने मराठीचा प्रभाव नगण्य वाटतो. मराठी व देहवाली बोलीत फारसा ताळमेळ नसल्याने नंदुरबार, धुळे जिल्ह्य़ांतील देहवाली बोली बोलणाऱ्यांना मराठी भाषा बोलणे व समजणे कठीण जाते.
भाषाशास्त्रीय व व्याकरणदृष्टय़ा विचार केल्यास देहवाली बोली ही अनुनासिक भाषा आहे. तिच्या मूळ स्वरात ‘ळ’, ‘क्ष’ आणि ‘ज्ञ’ ही व्यंजने नाहीत, तर ‘छ’, ‘श’ आणि ‘ष’ यांच्याऐवजी ‘स’ हे एकच व्यंजन वापरले जाते. व्याकरणाचे सर्व घटक या बोलीत असून तिच्यात म्हणी, वाक्प्रचार व उखाणेदेखील आहेत. लोकगीतं आणि लोककथांचं समृद्ध भांडार या भाषेत आहे. भिल्ल जमातीची होळीगीतं, भक्तिगीतं, रोडाली गीतं यांचा खूप मोठा खजिना देहवालीत उपलब्ध आहे. असंच खांबूल्या देवाचं एक गीत पुढीलप्रमाणे आहे-
पागे पोडीने आर टाकारे आर टाका
खांबूल्या देवूले आर टाकारे आर टाका
(पाया पडुनी माळा अर्पावी हो माळा अर्पावी,
खांब देवाला माळा अर्पावी हो माळा अर्पावी)
तसाच होळीगीताचा (लोल) एक नमुना असा-
साग बहरला, माहु फुलला
हिरवा चढाव चढे गरैया हिरवा चढाव चढे
किंवा-
मारगो मे मेंडूल्या आल्या ते ता धुलडो उडावत्या जायरे
(रस्त्यावरून चालली मेंढरं उडवीत धुळवड)
या बोलीभाषेत पशु, पक्षी, प्राणी, वनस्पती यांचीही काही नावे मराठीसारखी (उदा. आंबा, साग, मेथी, इ.), तर काही मराठीपेक्षा वेगळी (उदा. वडदा- वड, वाग- वाघ, टुडो- घुबड, कोलो- कोल्हा, काग- कावळा, इ.) आहेत.
या भाषेचे अभ्यासक आणि देहवालीतील प्रसिद्ध साहित्यिक चामुलाल राठवा यांनी बरंच मौखिक साहित्य शब्दबद्ध करून ठेवलं आहे. बाबूलाल आर्य यांनी देहवाली बोलीभाषेत अनेक समाजप्रबोधनपर गीतरचना केल्या आहेत. तत्पूर्वी या भागात शिक्षण विभागात नोकरीला असलेल्या सानप आणि इंगळे या अधिकाऱ्यांनी देहवालीतील अनेक लोककथांचं संकलन करून त्या त्याच भाषेत लिहून काढण्याचा प्रयत्न केला होता. अलीकडे चामुलाल राठवा, विश्राम वळवी, देवेंद्र सावे, बळवंत वळवी, सोबजी गावीत यांनी देहवाली भाषेतून साहित्यनिर्मिती करायला सुरुवात केली आहे. साहित्य अकादमीने १९९६ मध्ये गणेशदेवी यांच्या मार्गदर्शनाखाली आदिवासी भाषासाहित्य प्रकल्पाची स्थापना केल्यानंतर आदिवासी साहित्य परंपरेतील मिझो, गोंडी, संथाली, गारो, राठवा इत्यादी बोलीभाषेतील साहित्याची संकलनं प्रसिद्ध केली आहेत. देहवाली भाषेतील साहित्याचे संकलन आणि मराठी अनुवाद चामुलाल राठवा यांच्याकडून करून घेऊन अकादमीने तो २००१ मध्ये प्रकाशित केला आहे.
‘नगरी’ हा शब्द अहमदनगर जिल्ह्य़ातल्या लोकांसाठी वापरला जातो. त्याचे कारणच या जिल्ह्य़ातल्या बोलीच्या वेगळेपणात आहे. चहूबाजूंनी वेगवेगळ्या बोलीप्रदेशांचा या जिल्ह्य़ाला शेजार आहे आणि मोगलांच्या काळापासूनची मुस्लीम वस्ती. या सर्व मिश्रणातून ‘नगरी बोली’चं एक वेगळंच रसायन तयार झालं आहे. शब्दांवर दाब देत व हेल काढत बोलणं इथपासून मराठी-हिंदीची सरमिसळ इथपर्यंत या बोलीत अनेक गोष्टी मिसळून गेल्या आहेत.
‘काय करून राह्य़ला?’, ‘काय बोलून राह्य़ला!’, ‘जेऊन राह्य़ला’, ‘खाऊन राह्य़ला’ असे बोल ऐकायला मिळाले की हमखास अहमदनगर जिल्ह्य़ातील व्यक्ती आसपास आहे असे समजावे. नगरी बोलीचं वेगळेपण हे असं आहे. ही बोली अहिराणी, वऱ्हाडी, तावडी, कोकणी, कोल्हापुरी या बोलींप्रमाणे ठळकपणे उठून दिसणारी निश्चितच नाही. नगर जिल्ह्य़ाच्या भौगोलिक ठेवणीमुळे हा राज्यातला सर्वात मोठा जिल्हा आहे. उत्तर बाजूने खानदेश, पूर्वेला मराठवाडा, पश्चिमेला कोकणकडा, दक्षिणेला सोलापूर-पुणे यामुळे आसपासच्या प्रदेशाचा मोठा प्रभाव लगतच्या तालुक्यांवर असल्याचे दिसते.
मराठीतले अव्वल ग्रंथलेखन, महानुभावांचे म्हाइंभटासह अनेक गं्रथकार आणि लीळांची स्थाने इथलीच. ज्ञानेश्वरी, नाथपंथीयांचे ‘अमर-शिष्य संवाद’पासून लेखन याच परिसरात घडले. शेख महंमद, चाँद बोधले आदी सुफी संप्रदायींचे लेखनही याच भूभागातले. शिवकाळातला मोजका काळ वगळता मध्ययुगीन काळापासून निजामाच्याच राज्याचा हा महत्त्वपूर्ण भाग होता. ख्रिश्चनांची पहिली मंडळी अहमदनगरला सर्वात आधी येऊन धडकली आणि मिशन कम्पाऊंडमधील वेगळी मराठी इथेच कविवर्य ना. वा. टिळक, ख्रिस्तपदनिर्माते कृ. र. सांगळे यांनी पुण्यमय करून सोडली.
त्यामुळे इथल्या भाषेला संमिश्र रूप प्राप्त झाले. स्वत:ची फार वैशिष्टय़पूर्ण बोली वगैरे असे काही येथे नसून खेडूत लोकांनी जपलेली भाषा, इथल्या मुख्य व्यावसायिक गवळी समाजाच्या भाषेत नगर बोलीचे अंश सापडू शकतात. दिवसेंदिवस सुशिक्षित बनत चाललेल्या वर्गाला इथली बोली सहजी उमगत नाही. नागर भाषा वेगळी ठरते. जिल्ह्य़ातील काही अल्पशिक्षित नेतृत्व फक्त या भाषेचा वापर करतात. त्यांना बऱ्याच गोष्टी ‘म्हाईती’ नसतात. आजूबाजूच्या माणसाला सहजच ‘भावडय़ा’ म्हणून पुकारण्याकडे कल असतो. नातेवाचक शब्दात बहिणीऐवजी ‘भयीन’ असते. आईला ‘बय’, ‘बई’ म्हणून संबोधतात. वडिलांना ‘दादा’ म्हटले जाते. आत्याला ‘मावळण’ हा आगळाच शब्द वापरला जातो.
‘क्काय राऽऽ व’, ‘अय भ्भोव’, ‘तर्र ऽऽ म ऽऽ ग’, ‘लयऽऽ भारी’, ‘त्या माह्य़चा’, ‘ब्वॉ ऽऽ कसं सांगावं?’ अशी बोलण्याची सुरुवात असते.
‘माझं, तुझं’ हे इथे ‘माव्हं, तुव्हं’ बनतं. कर्जत-जामखेड तालुक्यांत तेच ‘मपलं-तुपलं’ बनतं. ‘माह्य़ावलं, तुह्य़ावलं’ हे शब्दप्रयोग हटकून होत राहतात. बऱ्याच वेळा ‘र’ अक्षरावर अनावश्यक जोर देऊन बोलण्याची प्रथा कशी पडली कुणास ठाऊक. गोदावरी, मुळा, प्रवरा काठावर, सीनेच्या उगमापासून प्रत्येक शब्दावर जोर देऊन बोलण्यानं नगरची बोली आकाराला येते असे दिसते. इथे दुग्धोत्पादनाचा मूळ व्यवसाय आहे. त्यातही गवळी समाजाच्या सोबतीनं इतरही अनेक जण तो करतात. गाईच्या (गावडीच्या) आचळावर दाब देऊन दूध काढण्याची रीत बोलण्यातही अवतरली असावी. जनावरांनाही- म्हशीला ‘म्हसाड’, गाईला ‘गावडी’, शेळीला ‘शेरडी’, कुत्र्याला ‘कुत्ताडी’ असे न्यारेच प्रयोग इथे आहेत. ‘मी’ इथे ‘म्या’ बनतो, तर ‘मला’चा ‘माला’ होतो. ‘ड’च्या जागी ‘ढ’ होतो, ‘हा’च्या जागी ‘वा’ होतो. म्हणून ‘डोहात’चा ‘डवात’ होतो.
बालाघाट, गर्भगिरी डोंगराच्या रांगातून ये-जा करणाऱ्या कष्टक ऱ्यांचे जिणेदेखील तेवढेच कष्टदायक आहे. पर्जन्यछायेच्या प्रदेशामुळे पडणारे दुष्काळही तीव्र आहेत. तुलनेने उत्तर नगर जिल्हा समृद्ध आहे. कारण तिथे सिंचनसोयी झाल्या आहेत. त्यामुळे १९३० च्या आसपास पुणे जिल्ह्य़ातून शेती करण्यासाठी आलेल्या नवस्थलांतरित आणि बागायतदारांची नवी संस्कृती इथे रुजली. दक्षिण नगर जिल्हा हा तसा कोरडाच. तिथे खरी नगरी बोली नांदते असे म्हणावे लागेल. जामखेड हे मराठवाडय़ाचे प्रवेशद्वार. तिथे आपुलकीला ‘आलुनकी’ म्हणायची रीत आहे. ‘काय चाललंय लेका’ऐवजी ‘काय चाललं, लका’ इथेच ऐकायला येते. लोक त्याकाळी समृद्ध बेलापूरला पोट भरण्यासाठी जात. आज कोणीही कोठेही पोट भरायला गेला तरी त्याला ‘बेलापूरला जाणं’ असंच म्हणतात.
सहकारात अव्वल ठरलेल्या या जिल्ह्य़ाला ‘इर्जिकाची’ परंपरा जुनीच. आणि हा शब्द इथूनच इतरत्र गेला. शेतीची नवनवीन तंत्रं आली, पण मोट-नाडा होत्या त्याकाळची काही शब्दांची जागा त्या वस्तू जाऊनही या ना त्या कारणाने उच्चारात आहेत. मोट, नाडा, चऱ्हाट, कासरा, सौंदर, येसन, येठन, खुर्दर, हातनी, जू, शिवळा, धुरा असे शब्द आजही इथं ऐकायला मिळतात.
आदिवासी-कोळी, ठाकर यांची स्वतंत्र बोली बोलणारे समूह कोकणकडय़ाच्या अकोले, संगमनेर व निकटच्या राहुरी तालुक्यात आढळतात. त्याविषयी गोविंद गारे आदी प्रभृतींनी मोठे काम केले आहे. मात्र, तेथील इतर समाजघटकांची भाषादेखील त्यामुळे बदलली आहे. दया पवारांच्या ‘बलुतं’ या आत्मकथनात त्याचा नमुना सापडतो. तर कीर्तनकार निवृत्तीमहाराज देशमुख यांच्या बोली-उच्चाराचा वेगळा अभ्यास केल्यास बराच उलगडा होईल. ‘खायलाच’ म्हणताना ‘य’ लोप पावून ‘खालाचं’, तसेच ‘जालाचं’, ‘प्यालाचं’ अशी रूपे इथे वापरात आहेत. राम नगरकर यांचा ‘रामनगरी’ हा एकपात्री प्रयोग संपूर्ण नगरी बोलीत आहेत. त्यामुळे नगरची भाषा सर्वदूर गेली. दादासाहेब रूपवते यांचे फर्डे वक्तृत्व अकोल्यातल्या बोलीचे वैशिष्टय़ होते. ‘ताम्रपटकार’ रंगनाथ पठारे यांच्या काही कादंबऱ्यांत नगरच्या बोलीचे पडसाद उमटलेले आहेत. ‘गोधडी’ हे आत्मकथन लिहिणाऱ्या अण्णासाहेब देशमुखांच्या कादंबरीत या बोलीचे वळण आढळते. त्यातील करतानी, जातानी, खातानी, पितानी, येती, जाती, उठती, बसती, खाती, पिती, चालती, येयेल हे, जायेल हे, पाहेल हे- ही रूपेदेखील ऐकायला गोड वाटतात. सरसकट उसाची शेती करणाऱ्या आणि सहकारी कारखान्यांची (आता खासगी) भरभराट असलेल्या जिल्ह्य़ात शेतकरी जेवताना भाताचेदेखील ‘आळे’ करतो. त्यात त्याला कढी, आमटी घ्यायची असते.
‘वाफसा’ असेल तर पीक पेर करणे उत्तम समजले जाते. पण इथे भूक नसेल, जेवण जाणार नसेल तर ‘वाफसा नाही’ असे म्हणतात. सहकारी कारखान्यात ऊस गेटावर नेऊन मोजून देणे आणि तिथेच पैसे घेऊन मोकळे होणे याला ‘गेटकेन’ म्हणतात. तीच पद्धती विवाहात आली. आता विवाह ‘गेटकेन’ होतात. म्हणजे एकाच दिवशी पाहणी, बोलणी आणि लग्न असे तिन्ही कार्यक्रम उरकण्याला ‘गेटकेन लग्न’ म्हणतात. नदी, कालव्यातून मोठमोठय़ा पाइपलाइन करण्याची पद्धती इथे वाढली, त्या पाइपलाइनवर एअरव्हॉल्व्ह कायम ‘हुसहुस’ असा आवाज करतात. त्यावरून एअरव्हॉल्व्हला ‘हुसहुसा’ असा नवीनच शब्द या बोलीत अवतरला.
काही म्हणी फक्त इथेच सापडतात. त्या काहीशा शिवराळ स्वरूपाच्या, नगरी लोकांच्या प्रकृतिधर्माला धरून असाव्यात. ‘येळंला केळं न् वनवासाला सीताफळं,’, ‘उखळात घालायचं, मुसळात काढायचं’, ‘नवीन मुसलमान व्हायला न् रोजाचा महिना यायला एकच गाठ पडली’ तसेच तिरळ्या माणसाला ‘कान्हेगाव-कोपरगाव’ किंवा ‘नगर-भिंगार’ असे म्हणण्याची आणि उगाच हेलपाटा पडला म्हणण्याला ‘पुण्याहून पुणतांबा केलं’ असं म्हणण्याची इथं रीत आहे. विशेष म्हणजे कान्हेगाव, पुणतांबा ही गावे शेजारीच आहेत. पण ती बोलीत अशी फिट्टं बसली आहेत. मराठीत त्याचा दूरवर वापर होतो.
नगरला पहिलवानांचे मोठे पेव आहे आणि त्यांच्या ठिकठिकाणी तालमी आहेत. त्यातूनही एक उर्मट भाषा जन्मली असावी असे दिसते. ‘जार नाही वाळला, पण उत किती?’, ‘व्हटावरचं दूध नाही निवलं अजून’, ‘आळापण घालाव लागंल, औषीद शोदाव लागंल’ अशी दादागिरीची, दमबाजीची भाषा इथे विपुल आहे. खास नगर तालुक्याच्या परिसरात ‘करडईला किडा नाही, वक्टय़ाला पिडा नाही’ ही म्हण ऐकायला मिळते. ‘पायखुटी’ हा शब्द बृहत् अर्थाने वापरतात. अगदी लग्न करून देण्यासाठीदेखील.
भाकरीला ‘भाकऱ्या’ म्हणतात. त्या तयार करण्याला बनवणारीच्या मन:स्थितीप्रमाणे ‘भाक ऱ्या घडविणे’, ‘भाक ऱ्या थापणे,’ ‘भाकऱ्या छापणे’, ‘भाकऱ्या बडविणे’ असे विविध शब्दप्रयोग आहेत. भाजीला ‘कोरडय़ास’ म्हटले जाते. कर्जत भागात उडदाच्या आमटीस ‘शिपी आमटी’ म्हणून पुकारले जाते. सोबत लसून ठेचा, खर्डा, झिरकं (दाण्याची वाटून केलेली आमटी) असे खास नगरी प्रकार असतात. फळांमध्ये पेरूला जांब, चिक्कूला चक्कू असे सुलभ शब्द योजले जातात.
इथे विहीर पुरुषभर मापात नाही, तर ‘परसा’त मोजली जाते. मापाला बाजारात ‘मापटं’ म्हणतात, तर मोजणीची परिमाणं अजूनही खंडी, मण, शेर, आदशेर, आच्छेर, पावशेर, अदपाव, आतपाव, छटाक अशी उतरत्या क्रमाने आहेत.
प्रहाराला ‘पारख’ ठरवले आहे. कालव्याचा पूल ‘तवंग’ असतो. सवड मिळणे यास ‘सावड’ असा भलताच शब्द येतो. ‘ठेचणे’ हे क्रियापद ‘चेचणे’ बनते. कुणीकडं म्हणताना ‘कुंकडं’ असे म्हटले जाते. ‘ओरडा’ शब्दास ‘आरोड’, ‘गवार’च्या शेंगेंस ‘गोराणीच्या शेंगा’ म्हटले जाते. ‘लई लामण लाऊ नको’सारखे वाक्प्रयोग येथेच समजले जाऊ शकतात. एखाद्या गोष्टीत जास्त आशय वाढू लागला की ‘लांबण’चे ‘लामण’ होते. ‘लामणदिवा’ इथूनच आला असावा. मात्र, या सगळ्यापेक्षा खुद्द अहमदनगर शहराची भाषादेखील वैशिष्टय़पूर्ण म्हणावी लागेल. कोणतीही चांगली गोष्ट वर्णन करायची तर इथे ‘बेक्कार’ असे म्हटले जाते. बाजारपेठेत एक वडापावचे दुकानही ‘बेक्कार’ नावाचे होते. एखादी व्यक्ती आपले काय वाकडे करणार, यावरून ‘काय घंटय़ा करून घेणार’, ‘गडबडला’ यासाठी ‘भांबाळला’, ‘गडबड- गोंधळा’साठी ‘हुंबल’ असे मजेशीर शब्द आहेत.
नव्या पॅगो रिक्षांना येथे तिच्या आवाजावरून ‘टमटम’, हालण्यावरून ‘डुगडुगी’, दिसण्यावरून ‘डुक्कर’ अशी नावे दिलेली आढळतात. महिंद्रा कंपनीच्या मॅजिक वाहनाला ‘हत्ती’ संबोधले जाते. जीपला ‘जीपडं’ म्हटलं जातं. तर मोटारसायकलीला आवाजावरून ‘फटफटी’ अशी रंजक नावे आहेत.
नगर जिल्ह्य़ात मध्ययुगीन काळातल्या छावण्यांमधून उर्दूचा जन्म झाला असा इतिहास आहे. त्याचा प्रभाव इथल्या भाषेवर आजही आढळतो. ‘घम ना पस्तावा’ (गम ना पछतावा) अशा म्हणीत तो आढळतो. पेस्तर (चालू साल), गुदस्ता (गुजिश्ता) असे काही शब्द उर्दू, फारसी शब्दांची आठवण देतात. इथे मुस्लीम वस्ती मोठय़ा प्रमाणावर आहे आणि त्यांची दखनी हिंदी मोठी रंजक आहे. ‘परडे में शेरडय़ा ओरडय़ा’ (परसात शेळ्या ओरडल्या), ‘धावत्या धावत्या आया न् धपकन् आपटय़ा’ (धावत धावत आला नि धपकन् आपटला), इत्यादी.
हेल आणि बोलावरून नगरी बोली वेगळी काढता येईल, परंतु ती आता नष्ट पावत चालली आहे. त्याला वाढते नागरीकरण हे एक कारण आहे.
‘चंदगडी’ ही पश्चिम महाराष्ट्रातल्या चंदगड तालुक्यातली बोली आहे. ही मराठीची एक वैशिष्टय़पूर्ण बोली. या तालुक्याच्या पूर्वेकडून पश्चिमेला प्रवास करताना ही बोली कन्नड भाषेच्या प्रभावाकडून कोकणीच्या प्रभावाकडे सरकत असल्याचा अनुभव येतो.
‘चंदगड’ हा कोल्हापूर जिल्ह्य़ातील एक दुर्गम आणि डोंगराळ तालुका. कोल्हापूरपासून या तालुक्याचे अंतर सुमारे १५० कि.मी. इतके आहे. ‘आंबोली’ हे महाराष्ट्रातील सर्वाधिक पावसाचे ठिकाण येथून केवळ २५ कि.मी. आहे. त्यामुळे येथील झडीचा पाऊस प्रसिद्ध आहे. या तालुक्याच्या पूर्वेला कर्नाटक राज्य, पश्चिमेला विस्तृत वनक्षेत्राने व्यापलेला कोकण आणि गोवा राज्य आहे. कोकण-गोव्याशी संलग्न असलेल्या तिलारी आणि आंबोली अशा दोन घाटमाथ्यांवर हा तालुका वसला आहे. जिल्हय़ाच्या ठिकाणापासून सर्वाधिक अंतर, दोन भिन्न भाषा-बोलींचा शेजार व नित्य संपर्क, भाषावार प्रांतरचनेपर्यंतचे विविध राजकीय अंमल, अशा अनेक गोष्टींमुळे या परिसरात एक स्वतंत्र बोली तयार झालेली आहे. ती ‘चंदगडी बोली’ म्हणून ओळखली जाते. चंदगड परिसरासह कर्नाटक-महाराष्ट्र सीमावर्ती प्रदेशातील अनेक गावांची ही भाषा आहे.
भिन्न संस्कृतिसंपर्क, दूरत्व, संपर्कक्षेत्रांची भिन्नता, शेजारभाषा इत्यादी कारणांमुळे चंदगडी बोलीची या प्रदेशात दोन भिन्न रूपं दिसून येतात. या तालुक्याच्या पूर्वेकडून पश्चिमेला प्रवास करताना ही बोली कन्नड भाषेच्या प्रभावाकडून कोकणीच्या प्रभावाकडे सरकत असल्याचा अनुभव येतो. शब्दसंग्रह, उच्चाराचा विशिष्ट हेल, सुरावट आणि व्याकरणिक विशेष या सर्वच बाबतीत हे वेगळेपण दिसून येते.
‘चंदगडी’ ही मराठीचीच एक वैशिष्टय़पूर्ण बोली आहे. स्वत:चा स्वतंत्र शब्दसंग्रह, उच्चारवैशिष्टय़े इत्यादी संदर्भात या बोलीने आपले वेगळेपण जपलेले आहे. चंदगड तालुक्याचा पश्चिम भाग, दोडामार्ग-सावंतवाडी तालुक्याच्या सीमेलगतची सर्व गावे, आजरा तालुक्याच्या दक्षिण भागातील गावे जी बोली बोलतात, ती कोकणीच्या प्रभावाने तयार झालेली आहे; तर चंदगडच्या पूर्व भागात आणि बेळगाव परिसरातील गावांमध्ये कन्नड भाषेच्या प्रभावाने तयार झालेली बोली बोलली जाते.
मराठीच्या अनेक बोली आज कथा, कादंबरी लेखनाच्या माध्यमातून सर्वासमोर येत आहेत. चंदगडच्या भूमीमध्ये यापूर्वी रणजीत देसाई यांच्यासारखे मोठे लेखक होऊन गेले. ते आयुष्यभर या भूमीत राहिले, परंतु त्यांनी ही बोली आपल्या लेखनासाठी वापरली नाही. त्यांच्यानंतरदेखील ही बोली विशेषत्वाने कोणी आपल्या लेखनासाठी वापरली नाही. काही वर्तमानपत्रांमधून झालेले त्रोटक लेखन आणि या तालुक्यातील करंजगाव येथील एक हौशी नाटक मंडळी अलीकडे या बोलीमधून नाटक सादर करताना दिसतात. याव्यतिरिक्त तिची विशेष कोणी दखल घेतलेली नाही.
कोणत्याही भाषेच्या बोलीचे उच्चारण हे त्या बोलीचे खास वैशिष्टय़ असते. बोलीतील शब्दांचे उच्चार, हेल, बलाघात यांची तुलना प्रमाण मराठीशी करता बोलीचे वेगळेपण स्पष्ट होते. बोलीतील एखादा वाक्यप्रयोग प्रमाण मराठीच्या तुलनेत चुकीचा वाटत असला तरी विशिष्ट पद्धतीने बोलणे समाजात रूढ होऊन गेलेले असते. उदाहरणार्थ, चंदगडी बोलीमध्ये स्त्रिया ‘मिय्या जेवलो’, ‘मिय्या बाजारास गेल्लो’ असे बोलतात.
शब्दसंग्रहाच्या बाबतीमध्ये ही बोली संपन्न आहे. प्रमाण मराठीपेक्षा तिचा वेगळा आणि स्वतंत्र शब्दसंग्रह आहे. उदाहरणार्थ, शेस (आहेर), आडाळी (विळती), तरक (लक्ष), डंग (गच्च झुडूप), किरमं (सर्दी), व्हळी (गवताची गंजी), भोवड (शिकार), किरवं (खेकडा), किरपन (बारीक), करक (मशार), बेस (फोड), काडू (गांडूळ), ब्याद (संकट), वांगडास (सोबत), शिक/न्हंगडं (आजार), भाव (विहीर), ईल (अवतार), मोसबा (नखरा), इस्टन (संपत्ती), डाळी (चटई), गुत्याडणे (धडपडणे), लाटण (कंदील), इस्तारी (पत्रावळी), कांबळ (पाहुणेर/इर्जकि), आरमुट (उर्मट).
चंदगडी बोलीतील शब्दांचा प्रमाण मराठीतील शब्दांशी तुलना करून पाहण्यासारखी आहे. उदाहरणार्थ, ‘वसूला’ हा शब्द प्रमाण मराठीतील वसूल, वसुली या शब्दांशी संबंधित नाही. ‘वसूला’ हा शब्द या बोलीत‘वशिला’ या अर्थाने वापरला जातो. ‘वट’ हा शब्द ‘हुकमत’ या अर्थाने वापरला जातो, तर ‘वट्टात’ हा शब्द दोन भिन्न अर्थाने प्रचलित आहे. ‘मिय्या वट्टात वाटणी देऊसकी न्हाय’ या वाक्यामध्ये तो ‘अजिबात’ या अर्थाने येतो, तर ‘आमी वट्टात श्यात करूलावात’ या वाक्यात तो ‘एकत्र’ किंवा ‘मिळून’ या अर्थाने येतो.
चंदगडी बोलीचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्टय़ तिचे उच्चारण हे आहे. ही बोली एका विशिष्ट उच्चाराने, हेल काढून बोलली जाते. ‘जाऊलेसाय..’ हा एक शब्द वाटत असला तरी, हा या बोलीमध्ये एका वाक्याचे काम करतो. ‘तू जात आहेस का?’ या अर्थाने तो वापरला जातो. या शब्दातील ‘ऊ’ आणि ‘सा’ या ध्वनींचा उच्चार दीर्घ सुरावटीत केला जातो. ‘सा’मधील ‘आ’ जाणवेल इतका स्पष्ट आणि दीर्घ उच्चारला जातो. अशी उच्चारांची सुरावट या बोलीतील बहुतांश शब्दांबाबत दिसून येते. त्यामुळे व्यवहारात या बोलीलाच एक सुरावट प्राप्त होते. ‘तू आली होतीस का?’ हे प्रश्नार्थक वाक्य वरील ‘तिया यल्लीस’ या दोन शब्दांतून विशिष्ट सुरावटीमुळे बोलता येते. ‘यल्लीस’ या शब्दातील ‘ई’ आणि ‘स’ या दोन्ही ठिकाणी सूर ओढला जातो. ‘ई’ची सुरावट दीर्घ आहे. ‘तिय्या जाऊललीसाय’ या वाक्यामध्ये ‘तू’ हे सर्वनाम ‘तिय्या’ असे होते. शिवाय ‘तिय्या’चा उच्चार पुन्हा खास सुरावटीमध्ये होतो. ही सुरावट, उच्चारविशेष कोकणीच्या जवळची आहे. अशी विशिष्ट सुरावटीमध्ये बोलली जाणारी बोली तालुक्याच्या पश्चिम विभागात दिसते.
पूर्व विभागात बोलीची सुरावट कन्नडच्या प्रभावाने तयार झालेली आहे. कण्णं (केव्हा), कास (कशाला), खट्टे (कोठे), गसली (गेल्या वर्षी), तण्णं (तेव्हा), तवरस्क (तोपर्यंत), चकोट (चांगले), बळ्यान (खोटे), माज (मला), मिय्या (मी) असे शब्द पूर्व विभागात दिसतात. ‘कासनी ते’, ‘खट्टे गेल्ल्यास’, ‘कन्नच्च्यान सोदूलोय मसोटीत गेल्ल्यास काय’ अशी वाक्ये प्रत्यक्ष ऐकणे हा एक अनुभव असतो.
या भागात तूज, माज, त्यास, तिण्ण, मिण्ण, त्यण्णाणी अशी सर्वनामे वापरली जातात. या विभागातील उच्चारणेही वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. ‘कोठे’ऐवजी येणाऱ्या ‘खट्टे’ या शब्दातील ‘ट्टे’चा लांबवलेला उच्चार हे या बोलीचे वैशिष्टय़ आहे. ‘तूण्ण पडय़ात कास गल्ल्यास?’ (तू परसात का गेला होतास?) या वाक्यातील ‘ण्ण, डय़ा, ल्ल्या’ या जोडाक्षरी शब्दांचे दीर्घ उच्चारण नवीन व्यक्तीला सहज न उमगणारे असते.
दांडगा (मोठा), व्हलस (घाण), बुरसा (घाणेरडा), आंबरसुका (ओलसर), कळकोटा (भांडणे काढणारा), कळखोचरा (भांडणे उकरून काढणारा), काटकोळा (बारीक), किरपन (सडपातळ), धबला (जाडा), हुसभुरक्या (लाज नसणाऱ्या), व्हळके (होय होय म्हणणारे), थुकमारे (बेशरम) अशी विपुल विशेषणे या बोलीत सापडतात. तांबूस, हिरवट, तांबडालाल, मातकट, तपकिरी, पिवळसर, पिवळाधम्मक अशी रंगवाचक विशेषणे आहेत. नक्काडा (लहान), नकबर (चिमूटभर), दांडगा (मोठा), वावभर (एक मीटर), उलासका (थोडासा) अशी आकारमान वाचक विशेषणे दिसतात, तर हिजडी, देवचार, जोगता, जोगती, खज्जाळी, हूसभुरकी, उंडगी अशी विशेषणे शिवीसदृश आहेत.
या बोलीत वयल्याअंगास (वरील बाजूस), खायल्याअंगास (खालील बाजूस), भायल्याअंगास/भायल्याबाजूस (बाहेरच्या बाजूला), मंगलीमळीक (मंगलसारखी), मागल्यामळीक (मागीलप्रमाणे), तवंम्हेरेन (तेव्हापासून) उशीरच्यान (खूप वेळेपासून) अशी विशेषणेही आहेत. त्याचबरोबर बुरसा (घाणेरडा), तांबडालाल (खूप गोरा), उजळ (गोरा), कडूईक (कडू), गुळमाट (गोड), धबला (जाड), किरपण (बारीक) अशी गुणविशेषणेही वेगळी आहेत.
चंदगडी बोलीतली व्याकरणिक विशेषही वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. उदाहरणार्थ, सर्वनामे तीय्या/मिण्ण, आमी, तीय्या, तुमी, आमी, त्यो, ती, त्ये, त्या त्यो, व्हयतो, ही, त्यो, ती, त्ये, खल्यास/खुल्यास, खल्यान अशी दिसतात, तर क्रियापदाची रूपे आल्ली, गेल्ली, यवूलावात, जाऊलावात, व्हईल, काडूलावात, दिल्यानात, यत्तल्यात अशी आहेत.
या बोलीचा शब्दसंग्रह पाहताना तिचे स्वतंत्र अस्तित्व लक्षात येते. चंदगड तालुक्यामध्ये आता तीन महाविद्यालये कार्यरत आहेत. त्यातून शिकणारी नवी पिढी नोकरी-व्यवसायांच्या निमित्ताने आपल्या गावापासून दूर राहणारे लोक आता ही बोली वापरत नाहीत. बोलीतून त्या त्या प्रदेशाचा सामाजिक-सांस्कृतिक इतिहास जाणून घ्यायला मदत होते. बोलीतील अनेक शब्दांमधून त्या प्रदेशाचा भूतकाळ समजतो. त्या अनुषंगाने चंदगडीसारख्या अनेक अलक्षित बोलींचा अभ्यास होण्याची गरज आहे.
पश्चिम खानदेशात ‘अहिराणी बोली’ बोलली जाते, तर दक्षिणेकडील अजिंठय़ाचा डोंगर ते उत्तरेकडील सातपुडा पर्वतरांगा यांच्या दरम्यानच्या तापीच्या खोऱ्यात,
पूर्व खानदेशात ‘तावडी बोली’ बोलली जाते. या भाषेची स्वत:ची अशी एक नजाकत आहे. स्वत:ची अशी खास उच्चारप्रक्रिया, ध्वनिव्यवस्था व वाक्य नियमावली आहे. व्याकरणिक नियमांची तमा ती मुळीच बाळगत नाही. तिच्यात अंगभूत गोडवा आहे.
पश्चिम खानदेशात ‘अहिराणी बोली’ बोलली जाते. तर दक्षिणेकडील अजिंठय़ाचा डोंगर ते उत्तरेकडील सातपुडा पर्वतरांगा यांच्या दरम्यानच्या तापीच्या खोऱ्यात, पूर्व खानदेशात ‘तावडी बोली’ बोलली जाते. त्यात जळगाव जिल्ह्य़ातील सोयगाव, सावळदबारा, बुलढाणा जिल्ह्य़ातील मोताळा, मलकापूर ते थेट मध्य प्रदेशातील बऱ्हाणपूर, शहापूर, अंतुर्लीपर्यंतच्या विस्तृत भूप्रदेशाचा समावेश होतो. त्यातील जामनेर, भुसावळ, जळगाव, बांदवर, रावेर, यावल तालुका हा तावडी बोलीचा बालेकिल्ला आहे. हा प्रदेश कायम अवर्षणप्रवण क्षेत्रात राहिला आहे. नापिकी आणि दुष्काळ पाचवीलाच पूजलेला. सूर्यकन्या ‘तापी’ या प्रदेशातून वाहत असली तरी येथील भूभाग तपाड, खडकाळ, बरड, लाल मुरमाचा आहे. तसेच येथील तापमानही प्रचंड आहे. रणरणत्या उन्हात तापणारी भूमी म्हणजेच ‘तावडी पट्टा’! या पट्टय़ात बोलली जाणारी बोली ती ‘तावडी बोली’!
येथील लोकांची तावडी ही लोकभाषा असून, इथल्या समाजजीवनाशी ती एकरूप झालेली आहे. या भाषेची स्वत:ची एक नजाकत आहे. तिची स्वत:ची अशी खास उच्चारप्रक्रिया, ध्वनिव्यवस्था व वाक्य नियमावली आहे. व्याकरणिक नियमांची तमा ती मुळीच बाळगत नाही. तिचा स्वत:चा एक गोडवा आहे. तिच्या शब्दांमध्ये विलक्षण नाद आणि लय आहे. अनेक अर्थपूर्ण, नादानुकारी, वैशिष्टय़पूर्ण शब्दांचा भरणा तीत आहे.
जसे की- आयपत (ऐपत), आफत (संकट), आवस (अमावास्या), आयतवार (रविवार), आफेक (आवड), आयेब (कीड), आवंदा (या वर्षी), आयबी (आळशी), आन्खी (आणखी), उपेग (उपयोग), कुठी (कुठे), आठी (येथे), तठी (तेथे), निरनाम (मात्र), आवढा (एवढा), तितंबा (त्रांगडं), बोखारा (जांग), गवांदी (भागीदार), तरफड (जा), ताम्हन (पुन्हा पुन्हा), डोबड (दूध न देणारी म्हैस), पन्हेर (पाणी), ढोसलने (पिणे), टकुरं (डोकं), झमेला (विनाकारण संकट), तिताल (चवचाल), इत्यादी. यासारख्या वैशिष्टय़पूर्ण शब्दांबरोबरच तावडी बोलीमध्ये असे काही शब्द आहेत, की जे अर्थाच्या दृष्टीने वेगळे आहेत. तावडी बोलीमध्ये पुढील प्रकारच्या अनेक अर्थवाही, नादानुकारी शब्द आहेत. आवरसावर (आवराआवर), घाबरघुबर (भीत भीत), घानीमानी (अवतीभोवती), झांबलझुंबल (शोधाशोध), ढोसलढासल (खाणेपिणे), चाफलचुफल (चाचपणी), वयकपायक (ओळखीपाळखी), सोयापानी (व्यवस्था), वजेवजे (हळूहळू), न्यारन्यारं (वेगवेगळं), कान्नूमान्नू (मागेपुढे), येवलीजावली (येणं-जाणं), खरखरा (पस्तावा), इत्यादी. तावडी बोलीत वडिलांना बाप, आईला माय, बहिणीला बहे, भावाला भो, आजीला बोय, आजोबाला बॉ, आत्याला फुय, आत्याच्या नवऱ्याला फुवा, नवऱ्याच्या मोठय़ा भावाला जेठ, नवऱ्याच्या लहान भावाला देर असे अनेक वैशिष्टय़पूर्ण शब्द आहेत.
कोणत्याही बोलीभाषेतील वाक्प्रचार व म्हणी ही त्या बोलीची खरी ओळख व संपत्ती असते. तावडी बोलीत असे असंख्य वाक्प्रचार व म्हणींचा खजिना आहे, ज्याद्वारे ही बोली समृद्ध झालेली आहे. आकायनी येणे (जेरीस येणे), आगाजा करणे (बोभाटा करणे), इखारपणा करणे (मत्सर करणे), उकडा लावणे (रतीब लावणे), कयवार घेणे (बाजू घेणे), कांडी किरवणे (चुगली करणे), खरखरा करने (पस्तावा करणे), खारपणा करने (द्वेष करणे), गटाना करणे (जीव जाळणे), घर घुसने (लग्न न करता घरात येणे), घुमसाळून घेणे (वापरून घेणे), घोरपड आन्ने (संकट आणणे), चड्डी वल्ली व्हने (खूप घाबरणे), चिवत्या बनाडणे (बनवाबनवी करणे), इत्यादी.
तावडी बोलीतील काही म्हणी अशा आहेत..
आंघे ना मांघे दोन्ही हात संगे (एकटा माणूस भविष्याचा विचार करत नाही), आवडीनं केल्हा पती त्येल्हे झाली रंघत पिती (खूप कष्टाने मिळवलेले यश हातून निसटणे), इय्या सोडून खिय्या केल्हा (अविचाराने वागून नुकसान करून घेणे), कोन्हाची म्हैस कोन्हाले ऊठबैस (नातलग दुसऱ्याचा, त्रास आपल्याला), खऱ्याचा खराबा खोटय़ाले दराबा (खऱ्याला डावलून खोटय़ाचा उदोउदो करणे), गुन्हा झाला तुमच्हा कान धरा आमच्हा (चूक नसताना शिक्षा भोगण्यास तयार असणे).
असे एकेक चमत्कृतीपूर्ण शब्द, वाक्प्रचार आणि म्हणी बोलीभाषेची श्रीमंती आणि शब्दसंपत्ती वाढवण्यास हातभार लावत असतात. तावडीत हा खजिना विपुल प्रमाणात आहे. यावरूनच या बोलीचे स्वरूप जाणून घेता येते.
सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे या बोलीची स्वतंत्र अशी उच्चार- प्रक्रिया आहे. सोपेपणाकडे आणि काटकसरीकडे तिचा जास्त कल आहे. कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय अभिव्यक्त करणे, अनेक क्रियापदे, स्वर व व्यंजनांचा लोप करणे हे तिचे खास वैशिष्टय़ आहे.
शब्दारंभी येणाऱ्या ‘अ’ऐवजी ‘आ’चा उच्चार, ‘ऊ’ऐवजी ‘वू’, ‘ए’ऐवजी ‘य’, ‘ऐ’च्या ऐवजी ‘आई’, ‘ओ’ऐवजी ‘व’, ‘औ’च्या जागी ‘आवू’ असे उच्चारले जाते. त्यामुळे आरे (अरे), आशोक (अशोक), पावूस (पाऊस), भावू (भाऊ), आंयशी (ऐंशी), वयक (ओळख), वढा (ओढा), आवशद (औषध), हावूस (हौस) याप्रमाणे शब्द बोलले जातात.
याचप्रमाणे व्यंजनबदलही तावडी बोलीत मोठय़ा प्रमाणात आहेत. ‘क’ च्या जागी ‘ब’चा उच्चार केला जातो. उदाहरणार्थ- डोखं (डोकं), मोखा (मोका), बोख्या (बोक्या), इ.
‘ज’च्या जागी ‘झ’ वापरतात. जसे- पायझे (पाहिजे), झन (जन), राघझो (राहाजो), पाहाझो (पाहाजी), इ.
‘ण’ च्या जागी ‘न’! जसे- पानी (पाणी), रानी (राणी) इ.
‘द’च्या जागी ‘ध’- नुधी (नदी), गाधी (गादी) इ.
‘प’च्या जागी ‘फ’- दुफार (दुपार), फायी (पायी) इ.
याशिवाय ‘ट’च्या जागी ‘त’, ‘ढ’च्या जागी ‘ट’, ‘न’च्या जागी ‘न्ह’, ‘त्या’च्या ऐवजी ‘त्ये’, ‘ळ’च्या जागी ‘य’चा वापर या बोलीत केला जातो.
कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय व्यक्त करताना ही बोली शब्दांचीही काटकसर करते. आल्था (आला होता), गेल्था (गेला होता), कधलोंग (कधीपर्यंत), कुठलोंग (कुठपर्यंत), काव्हाचा (केव्हापासून), तधलोंग (तिथपर्यंत), आठलोंग (इथपर्यंत), पाल्या (पाहिला होता), झाल्ता (झाला होता).
कोणत्याही समाजाचे सांस्कृतिक संचित त्या समाजाच्या भाषेला समृद्ध करत असते. त्या समाजातील प्रथा-परंपरा, विविध विधी, सण-उत्सव, संस्कार हे भाषेशी जोडले गेलेले असतात. लोकवाङ्मयातील लोकगीते, लोककथा, कथागीते आणि मौखिक शब्दवाङ्मयाची परंपरा ही पिढय़ान् पिढय़ांपासून जोपासलेली असते. लोकवाङ्मय हेही भाषेचाच आधार घेऊन अवतरते. हे वाङ्मय समाजाच्या जगण्याशी बांधले गेलेले असते. असे लोकवाङ्मय तावडी बोलीत विपुल प्रमाणात आहे.
आशयगर्भ लोकसाहित्यासोबतच तावडी बोलीने लिखित वाङ्मयातही मोठय़ा प्रमाणात भर घातलेली आहे. त्याला प्राचीन वारसा आहे. थेट महानुभाव वाङ्मयात तावडी बोलीची पाळेमुळे सापडतात. तद्वतच साठोत्तरी साहित्यातील मानदंड मानले जाणारे भालचंद्र नेमाडे, ना. धों. महानोर, के. नारखेडे, श्रीराम अत्तरदे इत्यादींनी आपल्या साहित्यात तावडी बोलीचा चपखल वापर केलेला आहे. बहिणाबाई चौधरींच्या कवितांमधूनही तावडी बोलीचा आविष्कार मोठय़ा प्रमाणावर झालेला आहे. याव्यतिरिक्त प्रकाश किनगावकर, डॉ. किसन पाटील, मधू वाघोडकर, विजय तुल्हे, रवींद्र पांढरे, दीपध्वज कोसोदे, प्रा. नामदेव कोळी, गोपीचंद धनगर, युवराज पवार, सुरेश पाटील, सुधाकर देशमुख आदींनी जाणीवपूर्वक तावडी बोलीतून साहित्यनिर्मिती केलेली आहे.
पश्चिम खानदेशात ‘अहिराणी बोली’ बोलली जाते, तर दक्षिणेकडील अजिंठय़ाचा डोंगर ते उत्तरेकडील सातपुडा पर्वतरांगा यांच्या दरम्यानच्या तापीच्या खोऱ्यात,
पूर्व खानदेशात ‘तावडी बोली’ बोलली जाते. या भाषेची स्वत:ची अशी एक नजाकत आहे. स्वत:ची अशी खास उच्चारप्रक्रिया, ध्वनिव्यवस्था व वाक्य नियमावली आहे. व्याकरणिक नियमांची तमा ती मुळीच बाळगत नाही. तिच्यात अंगभूत गोडवा आहे.
पश्चिम खानदेशात ‘अहिराणी बोली’ बोलली जाते. तर दक्षिणेकडील अजिंठय़ाचा डोंगर ते उत्तरेकडील सातपुडा पर्वतरांगा यांच्या दरम्यानच्या तापीच्या खोऱ्यात, पूर्व खानदेशात ‘तावडी बोली’ बोलली जाते. त्यात जळगाव जिल्ह्य़ातील सोयगाव, सावळदबारा, बुलढाणा जिल्ह्य़ातील मोताळा, मलकापूर ते थेट मध्य प्रदेशातील बऱ्हाणपूर, शहापूर, अंतुर्लीपर्यंतच्या विस्तृत भूप्रदेशाचा समावेश होतो. त्यातील जामनेर, भुसावळ, जळगाव, बांदवर, रावेर, यावल तालुका हा तावडी बोलीचा बालेकिल्ला आहे. हा प्रदेश कायम अवर्षणप्रवण क्षेत्रात राहिला आहे. नापिकी आणि दुष्काळ पाचवीलाच पूजलेला. सूर्यकन्या ‘तापी’ या प्रदेशातून वाहत असली तरी येथील भूभाग तपाड, खडकाळ, बरड, लाल मुरमाचा आहे. तसेच येथील तापमानही प्रचंड आहे. रणरणत्या उन्हात तापणारी भूमी म्हणजेच ‘तावडी पट्टा’! या पट्टय़ात बोलली जाणारी बोली ती ‘तावडी बोली’!
येथील लोकांची तावडी ही लोकभाषा असून, इथल्या समाजजीवनाशी ती एकरूप झालेली आहे. या भाषेची स्वत:ची एक नजाकत आहे. तिची स्वत:ची अशी खास उच्चारप्रक्रिया, ध्वनिव्यवस्था व वाक्य नियमावली आहे. व्याकरणिक नियमांची तमा ती मुळीच बाळगत नाही. तिचा स्वत:चा एक गोडवा आहे. तिच्या शब्दांमध्ये विलक्षण नाद आणि लय आहे. अनेक अर्थपूर्ण, नादानुकारी, वैशिष्टय़पूर्ण शब्दांचा भरणा तीत आहे.
जसे की- आयपत (ऐपत), आफत (संकट), आवस (अमावास्या), आयतवार (रविवार), आफेक (आवड), आयेब (कीड), आवंदा (या वर्षी), आयबी (आळशी), आन्खी (आणखी), उपेग (उपयोग), कुठी (कुठे), आठी (येथे), तठी (तेथे), निरनाम (मात्र), आवढा (एवढा), तितंबा (त्रांगडं), बोखारा (जांग), गवांदी (भागीदार), तरफड (जा), ताम्हन (पुन्हा पुन्हा), डोबड (दूध न देणारी म्हैस), पन्हेर (पाणी), ढोसलने (पिणे), टकुरं (डोकं), झमेला (विनाकारण संकट), तिताल (चवचाल), इत्यादी. यासारख्या वैशिष्टय़पूर्ण शब्दांबरोबरच तावडी बोलीमध्ये असे काही शब्द आहेत, की जे अर्थाच्या दृष्टीने वेगळे आहेत. तावडी बोलीमध्ये पुढील प्रकारच्या अनेक अर्थवाही, नादानुकारी शब्द आहेत. आवरसावर (आवराआवर), घाबरघुबर (भीत भीत), घानीमानी (अवतीभोवती), झांबलझुंबल (शोधाशोध), ढोसलढासल (खाणेपिणे), चाफलचुफल (चाचपणी), वयकपायक (ओळखीपाळखी), सोयापानी (व्यवस्था), वजेवजे (हळूहळू), न्यारन्यारं (वेगवेगळं), कान्नूमान्नू (मागेपुढे), येवलीजावली (येणं-जाणं), खरखरा (पस्तावा), इत्यादी. तावडी बोलीत वडिलांना बाप, आईला माय, बहिणीला बहे, भावाला भो, आजीला बोय, आजोबाला बॉ, आत्याला फुय, आत्याच्या नवऱ्याला फुवा, नवऱ्याच्या मोठय़ा भावाला जेठ, नवऱ्याच्या लहान भावाला देर असे अनेक वैशिष्टय़पूर्ण शब्द आहेत.
कोणत्याही बोलीभाषेतील वाक्प्रचार व म्हणी ही त्या बोलीची खरी ओळख व संपत्ती असते. तावडी बोलीत असे असंख्य वाक्प्रचार व म्हणींचा खजिना आहे, ज्याद्वारे ही बोली समृद्ध झालेली आहे. आकायनी येणे (जेरीस येणे), आगाजा करणे (बोभाटा करणे), इखारपणा करणे (मत्सर करणे), उकडा लावणे (रतीब लावणे), कयवार घेणे (बाजू घेणे), कांडी किरवणे (चुगली करणे), खरखरा करने (पस्तावा करणे), खारपणा करने (द्वेष करणे), गटाना करणे (जीव जाळणे), घर घुसने (लग्न न करता घरात येणे), घुमसाळून घेणे (वापरून घेणे), घोरपड आन्ने (संकट आणणे), चड्डी वल्ली व्हने (खूप घाबरणे), चिवत्या बनाडणे (बनवाबनवी करणे), इत्यादी.
तावडी बोलीतील काही म्हणी अशा आहेत..
आंघे ना मांघे दोन्ही हात संगे (एकटा माणूस भविष्याचा विचार करत नाही), आवडीनं केल्हा पती त्येल्हे झाली रंघत पिती (खूप कष्टाने मिळवलेले यश हातून निसटणे), इय्या सोडून खिय्या केल्हा (अविचाराने वागून नुकसान करून घेणे), कोन्हाची म्हैस कोन्हाले ऊठबैस (नातलग दुसऱ्याचा, त्रास आपल्याला), खऱ्याचा खराबा खोटय़ाले दराबा (खऱ्याला डावलून खोटय़ाचा उदोउदो करणे), गुन्हा झाला तुमच्हा कान धरा आमच्हा (चूक नसताना शिक्षा भोगण्यास तयार असणे).
असे एकेक चमत्कृतीपूर्ण शब्द, वाक्प्रचार आणि म्हणी बोलीभाषेची श्रीमंती आणि शब्दसंपत्ती वाढवण्यास हातभार लावत असतात. तावडीत हा खजिना विपुल प्रमाणात आहे. यावरूनच या बोलीचे स्वरूप जाणून घेता येते.
सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे या बोलीची स्वतंत्र अशी उच्चार- प्रक्रिया आहे. सोपेपणाकडे आणि काटकसरीकडे तिचा जास्त कल आहे. कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय अभिव्यक्त करणे, अनेक क्रियापदे, स्वर व व्यंजनांचा लोप करणे हे तिचे खास वैशिष्टय़ आहे.
शब्दारंभी येणाऱ्या ‘अ’ऐवजी ‘आ’चा उच्चार, ‘ऊ’ऐवजी ‘वू’, ‘ए’ऐवजी ‘य’, ‘ऐ’च्या ऐवजी ‘आई’, ‘ओ’ऐवजी ‘व’, ‘औ’च्या जागी ‘आवू’ असे उच्चारले जाते. त्यामुळे आरे (अरे), आशोक (अशोक), पावूस (पाऊस), भावू (भाऊ), आंयशी (ऐंशी), वयक (ओळख), वढा (ओढा), आवशद (औषध), हावूस (हौस) याप्रमाणे शब्द बोलले जातात.
याचप्रमाणे व्यंजनबदलही तावडी बोलीत मोठय़ा प्रमाणात आहेत. ‘क’ च्या जागी ‘ब’चा उच्चार केला जातो. उदाहरणार्थ- डोखं (डोकं), मोखा (मोका), बोख्या (बोक्या), इ.
‘ज’च्या जागी ‘झ’ वापरतात. जसे- पायझे (पाहिजे), झन (जन), राघझो (राहाजो), पाहाझो (पाहाजी), इ.
‘ण’ च्या जागी ‘न’! जसे- पानी (पाणी), रानी (राणी) इ.
‘द’च्या जागी ‘ध’- नुधी (नदी), गाधी (गादी) इ.
‘प’च्या जागी ‘फ’- दुफार (दुपार), फायी (पायी) इ.
याशिवाय ‘ट’च्या जागी ‘त’, ‘ढ’च्या जागी ‘ट’, ‘न’च्या जागी ‘न्ह’, ‘त्या’च्या ऐवजी ‘त्ये’, ‘ळ’च्या जागी ‘य’चा वापर या बोलीत केला जातो.
कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय व्यक्त करताना ही बोली शब्दांचीही काटकसर करते. आल्था (आला होता), गेल्था (गेला होता), कधलोंग (कधीपर्यंत), कुठलोंग (कुठपर्यंत), काव्हाचा (केव्हापासून), तधलोंग (तिथपर्यंत), आठलोंग (इथपर्यंत), पाल्या (पाहिला होता), झाल्ता (झाला होता).
कोणत्याही समाजाचे सांस्कृतिक संचित त्या समाजाच्या भाषेला समृद्ध करत असते. त्या समाजातील प्रथा-परंपरा, विविध विधी, सण-उत्सव, संस्कार हे भाषेशी जोडले गेलेले असतात. लोकवाङ्मयातील लोकगीते, लोककथा, कथागीते आणि मौखिक शब्दवाङ्मयाची परंपरा ही पिढय़ान् पिढय़ांपासून जोपासलेली असते. लोकवाङ्मय हेही भाषेचाच आधार घेऊन अवतरते. हे वाङ्मय समाजाच्या जगण्याशी बांधले गेलेले असते. असे लोकवाङ्मय तावडी बोलीत विपुल प्रमाणात आहे.
आशयगर्भ लोकसाहित्यासोबतच तावडी बोलीने लिखित वाङ्मयातही मोठय़ा प्रमाणात भर घातलेली आहे. त्याला प्राचीन वारसा आहे. थेट महानुभाव वाङ्मयात तावडी बोलीची पाळेमुळे सापडतात. तद्वतच साठोत्तरी साहित्यातील मानदंड मानले जाणारे भालचंद्र नेमाडे, ना. धों. महानोर, के. नारखेडे, श्रीराम अत्तरदे इत्यादींनी आपल्या साहित्यात तावडी बोलीचा चपखल वापर केलेला आहे. बहिणाबाई चौधरींच्या कवितांमधूनही तावडी बोलीचा आविष्कार मोठय़ा प्रमाणावर झालेला आहे. याव्यतिरिक्त प्रकाश किनगावकर, डॉ. किसन पाटील, मधू वाघोडकर, विजय तुल्हे, रवींद्र पांढरे, दीपध्वज कोसोदे, प्रा. नामदेव कोळी, गोपीचंद धनगर, युवराज पवार, सुरेश पाटील, सुधाकर देशमुख आदींनी जाणीवपूर्वक तावडी बोलीतून साहित्यनिर्मिती केलेली आहे.
दक्षिण वाशीम जिल्ह्य़ातील वऱ्हाडी बोलीचं रूप आगळंच आहे. तिची काही रूपं :
* केळी केळी येदना, घाव तिथं वावधना
* तोंड पाह्य़लं गवरीवाणी, कुखू लेते मव्हरीवाणी
* नवझणं मुऱ्हाळी डांगरी चोळी
* खेळवण लडती कोल्डे डोळे, ऐका चलवादीचे चाळे
* आवस पुनव पाळते, व्हळीच्या गवऱ्या जाळते
* भुतामव्हरं मुताचा दिवा
* शेजीचा नवरा घडीभर देखला, निदाणीचा जीव एकला
* झाकापाका केला, काका कुठीसा गेला?
मी संग्रहित केलेल्या १३२३ म्हणींपैकी या वरच्या आठ प्रातिनिधिक स्वरूपातल्या म्हणी घेऊन दक्षिण वाशीम जिल्ह्य़ातील मराठवाडय़ाच्या सीमेलगतच्या भागात बोलल्या जाणाऱ्या वऱ्हाडी बोलीचं एकूण स्वरूप मांडण्याचा हा प्रयत्न.. वाशीम जिल्हा वऱ्हाड प्रांतातला- अमरावती महसूल विभागातला अगदी दक्षिणेकडचा जिल्हा. त्याच्या दक्षिणेला हिंगोली जिल्हा, पश्चिमेला बुलडाणा जिल्हा, उत्तरेला अकोला, तर पूर्वेला यवतमाळ-अमरावती हे जिल्हे. या जिल्ह्य़ात सहा तालुके. वाशीम तालुका हा दक्षिणेकडे. रिसोड दक्षिण आणि पश्चिमेकडचा तालुका. मालेगाव हा पश्चिम-उत्तरेकडचा. मंगरूळ उत्तर-पूर्वेला. कारंजा-मानोरा हे दोन्ही पूर्व दिशेचे तालुके. यातल्या वाशीम व रिसोड या तालुक्यांतली वऱ्हाडी बोली (जरी हे तालुके वऱ्हाडातले असले तरी!) ही पूर्णत: वऱ्हाडी नाही. बोली दर बारा कोसांवर बदलते, हे लक्षात घेतल्यास निखळ वऱ्हाडी बोलीच्याही अनेक छटा आढळून येतात. मालेगाव तालुक्याला लागून असणाऱ्या अकोला जिल्ह्य़ातील वऱ्हाडी बोलीचे नमुने पाहू या. (१) मांडय़ाले गेलो तं कंडय़ाले जाते- दाब्याले गेलो तं फाटय़ाले जाते. (२) इकडे झाळे, तिकडे झाळे (येथे ‘ड’चा ‘ळ’ झाला.)- इकडे फडे, तिकडे फडे (येथे ‘ळ’चा ‘ड’ झाला.) या बोलीचा बराचसा प्रभाव मालेगाव तालुक्यावर असणे स्वाभाविक आहे. मंगरुळ पीर-कारंजा-मानोरा हे तालुके अकोला, अमरावती, यवतमाळ जिल्ह्य़ांशी संलग्न. त्यामुळे त्या तालुक्यात गूय, पोयी (‘ळ’चा ‘य’), मले-तुले, करून राहिलो-पाहून राहिलो अशी शब्दरूपे येताना दिसतात. (अपवाद मानोरा तालुक्याचा. हा तालुका आदिवासीबहुल असल्याने तेथे त्यांच्या स्वतंत्र बोलीचा प्रभाव अधिक आहे.)
या लेखात वाशीम जिल्ह्य़ातील वाशीम तालुका आणि लगतच्या रिसोड तालुक्यातील बोलीचा विचार केला आहे. या दोन तालुक्यांतील बोली ना धड वऱ्हाडी, ना धड मराठवाडी अशी आहे. ती संमिश्र स्वरूपाची आहे. याचे कारण या दोन तालुक्यांतील लोकांचा बेटीव्यवहार. या बेटीव्यवहाराची प्रादेशिकता व्यापक आहे. मराठवाडय़ातला िहगोली-परभणी जिल्हा, बुलडाणा जिल्हा आणि वाशीम जिल्ह्य़ातील इतर तालुक्यांसह अकोला-अमरावती-यवतमाळ जिल्हा. त्यातही अधिक प्रमाणाचा विचार केला तर हिंगोली जिल्हा आणि वाशीम जिल्ह्य़ातील उर्वरित तालुके यांत हे परंपरेनं चालत आलेलं आहे. त्यामुळे गंमत अशी होते की, एका घरात सासू मराठवाडय़ाची, तर तिच्या तीन सुनांपैकी दोन किंवा एक मराठवाडय़ातली, तर उरलेल्या वऱ्हाडातल्या-म्हणजे वाशीम जिल्ह्य़ातील उर्वरित तालुक्यांतल्या. ही बाब उलटसुलट कशीही. या वेगवेगळ्या भूप्रदेशांतून येणाऱ्या लेकीबाळी आपापल्या माहेरमातीचं बोलीरूप लेणं आपल्यासोबत आणतात. आणि त्या- त्या बोलीरूपांचा वापर मरेपर्यंत करत राहतात. गेल्या ४५ वर्षांपासून माझी पत्नी अजूनही आमच्या घराच्या पायऱ्या ‘रेंघते’ (मूळ शब्द ‘वेंधणे-चढणे’) आहे. आणि घरातले इतर (आम्ही) मात्र आमच्या घराच्या पायऱ्या ‘येंधतो’! त्यामुळे झाले काय, की मी ‘हाल्या हाल्या दुधू दे’ ही कादंबरी वऱ्हाडीत लिहिलेली असली तरी ती मराठवाडय़ातील वाचकांनाही आपल्याच बोलीत आहे असे वाटते.
हीच गंमत लेखाच्या सुरुवातीला दिलेल्या म्हणींतून स्पष्ट होते. या म्हणींत ‘मले-तुले’ स्वरूपाची एकही म्हण नाही. याचं कारण ‘मले-तुले’ ही शब्दरूपं बाळबोध स्वरूपाची असतात. मात्र, केवळ ‘मले-तुले’ म्हणणं म्हणजे संपूर्ण वऱ्हाडी बोली नव्हे. माझ्या घरी मराठवाडय़ातून आलेली माझी पत्नी, एक सून यांचा अपवाद वगळता इतर सर्वजण ‘मले-तुले’ म्हणतात. ‘ळ’चा ‘य’ किंवा ‘ड’ होत नाही. ‘ड’चा ‘ड’च राहतो. (लडती, कोल्डे, डोळे, घडीभर, इत्यादी) ‘व’साठी कुठे कुठे ‘य’ (वेदना- येदना) वापरलेला दिसतो.
कवी डॉ. विठ्ठल वाघ यांना २५ वर्षांपूर्वी माझ्या शाळेतील मुलामुलींमार्फत त्यांच्या आया-आज्यांकडून संकलन करून १३२३ म्हणी दिल्या होत्या. त्या म्हणींचा समावेश त्यांनी त्यांच्या ‘वऱ्हाडी म्हणी’ या ग्रंथात केला आहे. त्यातल्या काही म्हणी या ग्रंथात संपादित स्वरूपात आढळतात. उदा. मूळ म्हण- लय झाला आयदी, गुळाचा गणपती. समाविष्ट म्हण- लय झाली आयती, गुयाचा गणपती. त्यांनी ‘गुळाचा’ ऐवजी ‘गुयाचा’ असं बोलीरूप वापरलंय. आणि तसं ते प्रत्यक्षात वापरलं जात असेलच यात वाद नाही. कारण म्हणींना विशिष्ट प्रादेशिक मर्यादा घालता येत नाहीत. एकच म्हण विविध बोलींत त्यांच्या त्यांच्या लहेज्यांसह वापरली जाऊ शकते.
वरील आठ म्हणींत आलेल्या इतर शब्दांच्या बोलीरूपांबद्दल पाहू जाता पुढील शब्दरूपे लक्ष वेधून घेतात. येदना-वेदना, गवरी-गोवरी, कुखू-कुंकू, मोहरी-मव्हरी, लेते-लावते, पाह्य़लं-पाहिलं, वाणी-एवढं, तिथं-तेथे, नवझणं-नऊजण, कोल्डे-कोरडे, लडती-रडते, आवस-अमावस्या, पुनव-पौर्णिमा, व्हळी-होळी, मव्हरं-समोर, मुत-मुत्र, शेजी-शेजारीण, घडीभर-क्षणभर, देखला-पाहिला, निदाणीचा-अखेरीस, एकला-एकटा, झाकापाका-आवराआवर, कुठीसा-कोठे.
‘व्हय गं कोठं जाती?’ हे मराठवाडी बोलीतील एक वाक्य. या वाक्यात ‘व्हय’ या शब्दात ‘हो’चा ‘व्ह’ झालाय. मी वर दिलेल्या म्हणीतील एका म्हणीत ‘व्हळी-होळी’ असं आलेलं आहे. डॉ. विठ्ठल वाघ यांच्या ‘पारंपरिक वऱ्हाडी म्हणी’ या ग्रंथात ‘हो’च्या ज्या म्हणी दिल्यात तेथे ‘हो’चा ‘व्ह’ झालेला दिसत नाही. डॉ. वाघ यांनी या म्हणी वऱ्हाडातल्या पाचही जिल्ह्य़ांतून मोठय़ा कष्टानं मिळवल्या आहेत. त्यामुळे त्यांनी दिलेल्या वऱ्हाडी म्हणींची रूपं प्रमाण मानावयास हरकत नाही. आमच्या बोलीत ‘व्हता-होता’ असंही शब्दरूप येतं. अर्थात ‘व्ह’ हे शब्दरूप मराठवाडी बोलीचंच शब्दरूप आहे हे मान्य करण्यास हरकत नाही. वरील वाक्यात आणखी एक क्रियापदरूप आहे. ते म्हणजे ‘जाती’! मराठवाडी बोलीत ‘जाती, येती, बसती, उठती’ अशी स्त्रीलिंगी ईकारान्त क्रियापदरूपे वापरली जातात. ही बाब सुरुवातीला दिलेल्या म्हणींपैकी चौथ्या म्हणीत दिसून येते.. लडती-रडते. येथे ‘ते’चा ‘ती’ झाला.
‘भुतामव्हर’ हा शब्द- त्यातील ‘मव्हर’ हा शब्दयोगी अव्यय. ‘मव्हर- पुढे’ या अर्थी येणारा हा शब्द क्वचितच वऱ्हाडी म्हणींत पाहायला मिळतो. कारण हा अव्यय मराठवाडी बोलीतला आहे. मात्र, ‘कुठीसा’ हे शब्दरूप वऱ्हाडी आहे. ‘कुठं-कुठी-कुठीया’ असं ते वेगवेगळ्या ठिकाणी वापरलं जाते. मी संकलित केलेल्या १३२३ म्हणींपैकी कित्येक म्हणींत वऱ्हाडी शब्दांबरोबरच मराठवाडी शब्दही विराजमान झालेले आढळून येतात. वरील म्हणींतील येदना, गवरी, कुखू, मव्हरी, पाह्य़लं, वाणी, तिथं, नवझणं, कोल्डे, आवस, पुनव, मुत, शेजी, झाकापाका इ. शब्द मराठवाडी बोलीतही वापरतात. म्हणी या बोलीचं बऱ्याच अंशी मूळ रूप प्रकट करतात. त्यांच्यावर परकी भाषेचं आक्रमण फारच कमी प्रमाणात झालेलं दिसतं. वरील म्हणींपैकी ‘देखला’ हे ‘देखा’ या हिंदी शब्दाचं भ्रष्ट रूप.
दक्षिण वाशीम जिल्ह्यातील नेमक्या वाशीम-रिसोड या तालुक्यातील बोली ना धड वऱ्हाडी, ना धड मराठवाडी. आमच्याकडच्या घराघरांत नांदणाऱ्या वऱ्हाडी आणि मराठवाडी बायकांचं घरात कमी- अधिक प्रमाण जे काही असेल- तशी तशी त्या- त्या घराची बोली आढळून येते.
वऱ्हाडी बायकाबहुल घरात ‘मले बसू दे न रे?’ असं म्हटलं जातं. तर मराठवाडी बायकाबहुल घरात ‘मला बसू दे की रे?’ असं बोललं जातं. ही शेजार-पाजारच्या घराघरांतून आढळून येणारी आगळीवेगळी गंमत माझ्यासारख्या ग्रामीण कथा-कादंबरीकाराला समृद्ध बोलीवैभव प्राप्त करून देते.
दक्षिण वाशीम जिल्ह्य़ातील वऱ्हाडी बोलीचं रूप आगळंच आहे. तिची काही रूपं :
* केळी केळी येदना, घाव तिथं वावधना
* तोंड पाह्य़लं गवरीवाणी, कुखू लेते मव्हरीवाणी
* नवझणं मुऱ्हाळी डांगरी चोळी
* खेळवण लडती कोल्डे डोळे, ऐका चलवादीचे चाळे
* आवस पुनव पाळते, व्हळीच्या गवऱ्या जाळते
* भुतामव्हरं मुताचा दिवा
* शेजीचा नवरा घडीभर देखला, निदाणीचा जीव एकला
* झाकापाका केला, काका कुठीसा गेला?
मी संग्रहित केलेल्या १३२३ म्हणींपैकी या वरच्या आठ प्रातिनिधिक स्वरूपातल्या म्हणी घेऊन दक्षिण वाशीम जिल्ह्य़ातील मराठवाडय़ाच्या सीमेलगतच्या भागात बोलल्या जाणाऱ्या वऱ्हाडी बोलीचं एकूण स्वरूप मांडण्याचा हा प्रयत्न.. वाशीम जिल्हा वऱ्हाड प्रांतातला- अमरावती महसूल विभागातला अगदी दक्षिणेकडचा जिल्हा. त्याच्या दक्षिणेला हिंगोली जिल्हा, पश्चिमेला बुलडाणा जिल्हा, उत्तरेला अकोला, तर पूर्वेला यवतमाळ-अमरावती हे जिल्हे. या जिल्ह्य़ात सहा तालुके. वाशीम तालुका हा दक्षिणेकडे. रिसोड दक्षिण आणि पश्चिमेकडचा तालुका. मालेगाव हा पश्चिम-उत्तरेकडचा. मंगरूळ उत्तर-पूर्वेला. कारंजा-मानोरा हे दोन्ही पूर्व दिशेचे तालुके. यातल्या वाशीम व रिसोड या तालुक्यांतली वऱ्हाडी बोली (जरी हे तालुके वऱ्हाडातले असले तरी!) ही पूर्णत: वऱ्हाडी नाही. बोली दर बारा कोसांवर बदलते, हे लक्षात घेतल्यास निखळ वऱ्हाडी बोलीच्याही अनेक छटा आढळून येतात. मालेगाव तालुक्याला लागून असणाऱ्या अकोला जिल्ह्य़ातील वऱ्हाडी बोलीचे नमुने पाहू या. (१) मांडय़ाले गेलो तं कंडय़ाले जाते- दाब्याले गेलो तं फाटय़ाले जाते. (२) इकडे झाळे, तिकडे झाळे (येथे ‘ड’चा ‘ळ’ झाला.)- इकडे फडे, तिकडे फडे (येथे ‘ळ’चा ‘ड’ झाला.) या बोलीचा बराचसा प्रभाव मालेगाव तालुक्यावर असणे स्वाभाविक आहे. मंगरुळ पीर-कारंजा-मानोरा हे तालुके अकोला, अमरावती, यवतमाळ जिल्ह्य़ांशी संलग्न. त्यामुळे त्या तालुक्यात गूय, पोयी (‘ळ’चा ‘य’), मले-तुले, करून राहिलो-पाहून राहिलो अशी शब्दरूपे येताना दिसतात. (अपवाद मानोरा तालुक्याचा. हा तालुका आदिवासीबहुल असल्याने तेथे त्यांच्या स्वतंत्र बोलीचा प्रभाव अधिक आहे.)
या लेखात वाशीम जिल्ह्य़ातील वाशीम तालुका आणि लगतच्या रिसोड तालुक्यातील बोलीचा विचार केला आहे. या दोन तालुक्यांतील बोली ना धड वऱ्हाडी, ना धड मराठवाडी अशी आहे. ती संमिश्र स्वरूपाची आहे. याचे कारण या दोन तालुक्यांतील लोकांचा बेटीव्यवहार. या बेटीव्यवहाराची प्रादेशिकता व्यापक आहे. मराठवाडय़ातला िहगोली-परभणी जिल्हा, बुलडाणा जिल्हा आणि वाशीम जिल्ह्य़ातील इतर तालुक्यांसह अकोला-अमरावती-यवतमाळ जिल्हा. त्यातही अधिक प्रमाणाचा विचार केला तर हिंगोली जिल्हा आणि वाशीम जिल्ह्य़ातील उर्वरित तालुके यांत हे परंपरेनं चालत आलेलं आहे. त्यामुळे गंमत अशी होते की, एका घरात सासू मराठवाडय़ाची, तर तिच्या तीन सुनांपैकी दोन किंवा एक मराठवाडय़ातली, तर उरलेल्या वऱ्हाडातल्या-म्हणजे वाशीम जिल्ह्य़ातील उर्वरित तालुक्यांतल्या. ही बाब उलटसुलट कशीही. या वेगवेगळ्या भूप्रदेशांतून येणाऱ्या लेकीबाळी आपापल्या माहेरमातीचं बोलीरूप लेणं आपल्यासोबत आणतात. आणि त्या- त्या बोलीरूपांचा वापर मरेपर्यंत करत राहतात. गेल्या ४५ वर्षांपासून माझी पत्नी अजूनही आमच्या घराच्या पायऱ्या ‘रेंघते’ (मूळ शब्द ‘वेंधणे-चढणे’) आहे. आणि घरातले इतर (आम्ही) मात्र आमच्या घराच्या पायऱ्या ‘येंधतो’! त्यामुळे झाले काय, की मी ‘हाल्या हाल्या दुधू दे’ ही कादंबरी वऱ्हाडीत लिहिलेली असली तरी ती मराठवाडय़ातील वाचकांनाही आपल्याच बोलीत आहे असे वाटते.
हीच गंमत लेखाच्या सुरुवातीला दिलेल्या म्हणींतून स्पष्ट होते. या म्हणींत ‘मले-तुले’ स्वरूपाची एकही म्हण नाही. याचं कारण ‘मले-तुले’ ही शब्दरूपं बाळबोध स्वरूपाची असतात. मात्र, केवळ ‘मले-तुले’ म्हणणं म्हणजे संपूर्ण वऱ्हाडी बोली नव्हे. माझ्या घरी मराठवाडय़ातून आलेली माझी पत्नी, एक सून यांचा अपवाद वगळता इतर सर्वजण ‘मले-तुले’ म्हणतात. ‘ळ’चा ‘य’ किंवा ‘ड’ होत नाही. ‘ड’चा ‘ड’च राहतो. (लडती, कोल्डे, डोळे, घडीभर, इत्यादी) ‘व’साठी कुठे कुठे ‘य’ (वेदना- येदना) वापरलेला दिसतो.
कवी डॉ. विठ्ठल वाघ यांना २५ वर्षांपूर्वी माझ्या शाळेतील मुलामुलींमार्फत त्यांच्या आया-आज्यांकडून संकलन करून १३२३ म्हणी दिल्या होत्या. त्या म्हणींचा समावेश त्यांनी त्यांच्या ‘वऱ्हाडी म्हणी’ या ग्रंथात केला आहे. त्यातल्या काही म्हणी या ग्रंथात संपादित स्वरूपात आढळतात. उदा. मूळ म्हण- लय झाला आयदी, गुळाचा गणपती. समाविष्ट म्हण- लय झाली आयती, गुयाचा गणपती. त्यांनी ‘गुळाचा’ ऐवजी ‘गुयाचा’ असं बोलीरूप वापरलंय. आणि तसं ते प्रत्यक्षात वापरलं जात असेलच यात वाद नाही. कारण म्हणींना विशिष्ट प्रादेशिक मर्यादा घालता येत नाहीत. एकच म्हण विविध बोलींत त्यांच्या त्यांच्या लहेज्यांसह वापरली जाऊ शकते.
वरील आठ म्हणींत आलेल्या इतर शब्दांच्या बोलीरूपांबद्दल पाहू जाता पुढील शब्दरूपे लक्ष वेधून घेतात. येदना-वेदना, गवरी-गोवरी, कुखू-कुंकू, मोहरी-मव्हरी, लेते-लावते, पाह्य़लं-पाहिलं, वाणी-एवढं, तिथं-तेथे, नवझणं-नऊजण, कोल्डे-कोरडे, लडती-रडते, आवस-अमावस्या, पुनव-पौर्णिमा, व्हळी-होळी, मव्हरं-समोर, मुत-मुत्र, शेजी-शेजारीण, घडीभर-क्षणभर, देखला-पाहिला, निदाणीचा-अखेरीस, एकला-एकटा, झाकापाका-आवराआवर, कुठीसा-कोठे.
‘व्हय गं कोठं जाती?’ हे मराठवाडी बोलीतील एक वाक्य. या वाक्यात ‘व्हय’ या शब्दात ‘हो’चा ‘व्ह’ झालाय. मी वर दिलेल्या म्हणीतील एका म्हणीत ‘व्हळी-होळी’ असं आलेलं आहे. डॉ. विठ्ठल वाघ यांच्या ‘पारंपरिक वऱ्हाडी म्हणी’ या ग्रंथात ‘हो’च्या ज्या म्हणी दिल्यात तेथे ‘हो’चा ‘व्ह’ झालेला दिसत नाही. डॉ. वाघ यांनी या म्हणी वऱ्हाडातल्या पाचही जिल्ह्य़ांतून मोठय़ा कष्टानं मिळवल्या आहेत. त्यामुळे त्यांनी दिलेल्या वऱ्हाडी म्हणींची रूपं प्रमाण मानावयास हरकत नाही. आमच्या बोलीत ‘व्हता-होता’ असंही शब्दरूप येतं. अर्थात ‘व्ह’ हे शब्दरूप मराठवाडी बोलीचंच शब्दरूप आहे हे मान्य करण्यास हरकत नाही. वरील वाक्यात आणखी एक क्रियापदरूप आहे. ते म्हणजे ‘जाती’! मराठवाडी बोलीत ‘जाती, येती, बसती, उठती’ अशी स्त्रीलिंगी ईकारान्त क्रियापदरूपे वापरली जातात. ही बाब सुरुवातीला दिलेल्या म्हणींपैकी चौथ्या म्हणीत दिसून येते.. लडती-रडते. येथे ‘ते’चा ‘ती’ झाला.
‘भुतामव्हर’ हा शब्द- त्यातील ‘मव्हर’ हा शब्दयोगी अव्यय. ‘मव्हर- पुढे’ या अर्थी येणारा हा शब्द क्वचितच वऱ्हाडी म्हणींत पाहायला मिळतो. कारण हा अव्यय मराठवाडी बोलीतला आहे. मात्र, ‘कुठीसा’ हे शब्दरूप वऱ्हाडी आहे. ‘कुठं-कुठी-कुठीया’ असं ते वेगवेगळ्या ठिकाणी वापरलं जाते. मी संकलित केलेल्या १३२३ म्हणींपैकी कित्येक म्हणींत वऱ्हाडी शब्दांबरोबरच मराठवाडी शब्दही विराजमान झालेले आढळून येतात. वरील म्हणींतील येदना, गवरी, कुखू, मव्हरी, पाह्य़लं, वाणी, तिथं, नवझणं, कोल्डे, आवस, पुनव, मुत, शेजी, झाकापाका इ. शब्द मराठवाडी बोलीतही वापरतात. म्हणी या बोलीचं बऱ्याच अंशी मूळ रूप प्रकट करतात. त्यांच्यावर परकी भाषेचं आक्रमण फारच कमी प्रमाणात झालेलं दिसतं. वरील म्हणींपैकी ‘देखला’ हे ‘देखा’ या हिंदी शब्दाचं भ्रष्ट रूप.
दक्षिण वाशीम जिल्ह्यातील नेमक्या वाशीम-रिसोड या तालुक्यातील बोली ना धड वऱ्हाडी, ना धड मराठवाडी. आमच्याकडच्या घराघरांत नांदणाऱ्या वऱ्हाडी आणि मराठवाडी बायकांचं घरात कमी- अधिक प्रमाण जे काही असेल- तशी तशी त्या- त्या घराची बोली आढळून येते.
वऱ्हाडी बायकाबहुल घरात ‘मले बसू दे न रे?’ असं म्हटलं जातं. तर मराठवाडी बायकाबहुल घरात ‘मला बसू दे की रे?’ असं बोललं जातं. ही शेजार-पाजारच्या घराघरांतून आढळून येणारी आगळीवेगळी गंमत माझ्यासारख्या ग्रामीण कथा-कादंबरीकाराला समृद्ध बोलीवैभव प्राप्त करून देते.
विदर्भाच्या आठही जिल्ह्य़ांत वैदर्भीय बोली बोलली जाते. प्राचीन काळी विदर्भाची भूमी ही रणक्षेत्र झाली असल्यामुळे यवनांचे आगमन, इंग्रजांची सत्ता आणि विदर्भी लोकांची विलासी, आळशी वृत्ती आणि ज्ञानोपासनेची उपेक्षा यामुळे येथील भाषेवर फार परिणाम झाले. तशात इंग्रजी काळात पुणेरी भाषेतून ग्रंथनिर्मिती आणि अभ्यासक्रमातही तिचेच वर्चस्व असल्यामुळे वैदर्भी बोली मागे पडल्याचे दिसून येते. संस्कृत, अरबी व फारशी भाषेचे या बोलीवर सतत आघात झाल्यामुळे या बोलीवर बराच परिणाम होऊन या बोलीत संस्कृत, अरबी आणि फारशी या भाषांतील हजारो शब्द सरळ व अपभ्रंशित होऊन आलेले दिसतात.
अलीकडे विदर्भात बोलीभाषेतून म्हणजेच वैदर्भी बोलीतून वाङ्मयनिर्मिती बऱ्याच प्रमाणात होत आहे. नवीन कवी-लेखकांकडून तर बोलीभाषेत लिहिण्याची जणू स्पर्धाच निर्माण झाली आहे असे दिसते. एकेकाळी बोलीभाषेत लेखन करणारे राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज, बहिणाबाई चौधरी, डॉ. वि. भि. कोलते, वामन कृष्ण चोरघडे, शंकरराव सुरवडकर, पां. श्री. गोरे, गोपाळ निळकंठ दांडेकर, मधुकर केचे, उद्धव शेळके, वामन इंगळे, मनोहर तल्हार इत्यादी अनेक लेखकांनी या बोलीभाषेत साहित्यनिर्मिती केली आहे.
विदर्भाच्या आठही जिल्ह्य़ांत वैदर्भी बोली बोलली जाते. थोडाफार काही शब्दांचा उच्चारभेद सोडल्यास सर्वत्र सारखे प्रमाण आढळते. पूर्व विदर्भात ही बोली बोलली जात असल्यामुळेच तिला वैदर्भी बोली म्हणतात. आज विदर्भात कोटय़वधी लोकांचे प्रतिनिधित्व हीच भाषा करत आहे.
मनुष्याला व्यवहाराकरता भाषेचा उपयोग करावा लागतो. बालपणात व्यक्ती मातृभाषा सहज शिकते. ठराविक भाषेतून विशिष्ट शब्दांचा अर्थ काय होतो हे निश्चित माहीत असल्याशिवाय शब्दांपासून काहीच बोध होऊ शकत नाही. कोणत्याही समाजात जे ध्वनी उच्चारले जातात त्यांच्याद्वारे मनुष्याच्या मनातील भाव, विचार, कृती इत्यादी व्यक्त होतात. त्याचा अभ्यास करण्याच्या दृष्टीने आणि बोलीभाषेतील प्राचीनता अवगत करण्याकरता तिचा अभ्यास करणे आवश्यक ठरते.
वैदर्भी बोलीचे स्वाभाविक दर्शन ग्रामीण स्वरूपात घडते. बोलीभाषा या जिवंत भाषा असल्याने भाषिक वृत्तीचे अध्ययन करण्यास खरे साह्य़ होते, ते केवळ लोकभाषेकडूनच. आज वैदर्भी बोली जगविली आहे ती ग्रामवासीयांनीच.
प्राचीन विदर्भाची मर्यादा लक्षात घेता मराठीचा उगम हा विदर्भातच झाला आहे असे दिसून येते. प्राचीन भाषेचा वारसा मिळालेली ही एकमेव बोली आहे. असे म्हणण्याचे कारण एवढेच की, आज विदर्भात जी भाषा बोलली जाते तिच्यातील हजारो शब्द, वाक्प्रचार आणि म्हणी प्राचीन मराठी साहित्याचे अवलोकन केल्यास त्यात दृष्टीस पडतात.
१९२८ साली विदर्भातील कवी वा. ना. देशपांडे यांनी ‘विविधज्ञानविस्तारा’त ‘वऱ्हाडी लोकभाषा’ हा लेख लिहून वऱ्हाडी भाषेचा मराठी वाचकास प्रथम परिचय करून दिला. त्यानंतर डॉ. वि. भि. कोलते यांनी १९२८-२९ साली ‘विविधज्ञानविस्तारा’तच ‘वऱ्हाडीतील काही प्राचीन प्रचलित शब्द’ या मथळ्याखाली तीन लेख प्रसिद्ध करून वऱ्हाडी बोलीच्या शब्दसंपत्तीचे ज्ञान सर्व मराठी वाचक वर्गास करून दिले. भोपाळ येथे झालेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदावरूनही त्यांनी बोलीभाषेच्या विकासाशिवाय मराठी साहित्य पूर्णागानी परिपूर्ण होऊ शकत नाही असे विचार मांडले होते.
प्राचीन काळी विदर्भाची भूमी ही रणक्षेत्र झाली असल्यामुळे यवनांचे आगमन, इंग्रजांची सत्ता आणि विदर्भी लोकांची विलासी, आळशी वृत्ती आणि ज्ञानोपासनेची उपेक्षा यामुळे येथील भाषेवर फार परिणाम झाले. तशात इंग्रजी काळात पुणेरी भाषेतून ग्रंथनिर्मिती आणि अभ्यासक्रमातही तिचेच वर्चस्व असल्यामुळे वैदर्भी बोली मागे पडल्याचे दिसून येते. संस्कृत, अरबी व फारशी भाषेचे या बोलीवर सतत आघात झाल्यामुळे या बोलीवर बराच परिणाम होऊन या बोलीत संस्कृत, अरबी आणि फारशी या भाषांतील हजारो शब्द सरळ व अपभ्रंशित होऊन आलेले दिसतात.
मोगलाच्या अमलाखाली विदर्भ आल्यानंतर या बोलीला फारशी व अरबी भाषेचा सासूरवास सहन करावा लागला. उदा. माहीत, मालूम, देखत, इमला, अजब, अखेर, इलम, उऱ्हाई, कमसकम अशासारखे हजारो शब्द या बोलीत आलेले आहेत. यात माहीत, मालूम, देखत, इमला वगैरे शब्द सरळच आलेले असून आखीर-अखेर, अजायब-अजब, कुसूर-कसूर, इल्म- इलम, जुल्म-जुलम अशासारखे कितीतरी अरबी-फारशी शब्द अपभ्रंशित होऊन या बोलीत आलेले आहेत.
प्राचीन भाषेतील प्राकृत शब्द तर या बोलीत खच्चून भरलेले दिसतात. उदा. बे, ठस, डिंगूर, टुक, तुहं, वावर, डिंडी, कवाड, भल्लं, मल्लं, आसकूड इत्यादी.
वेगवेगळ्या भाषेतून शब्द येण्याच्या काही क्रिया दिसतात. तसेच या भाषेला व्याकरण असल्याचेही दिसते.
या बोलीत वर्णप्रक्रिया फार होताना दिसते. अन्त्य दीर्घ स्वर ऱ्हस्व उच्चारले जातात. उदा. मी, माहि. ग्रांथिक भाषेत अन्त्य स्वर ‘ए, येतो’ त्याऐवजी वैदर्भीत ‘अ, येतो’ असे बोलले जाते. उदा. सांगितले-सांगलं, मागितले-मांगलं, म्हणले-म्हनलं, दिले-देल् लं.
ए किंवा य ऐवजी इ स्वर होतो. उदा. वेळ-इळ. इ ऐवजी ये किंवा ओ ऐवजी वो स्वर येणे हा कानडीमधला प्रकार दिसतो. उदा. एक-येक, ओंगळ-वोंगळ, अव आणि अविऐवजी ओ हा स्वर उच्चारतात. उदा. जवळ-जोळ, उडविला-उडोला. तसेच अनुनासिकाचा उच्चार अर्धवट न करता अगदी स्पष्ट करतात. उदा. तू-तूनं, देवाशी-देवाशीन, माझ्याशी-माह्य़ाशीन.
त्याचप्रमाणे ळ चा उच्चार य, र, ल, ड लावून केला जातो. उदा. केळ-केय, केर-केड, जवळ-जवय, जवर-जवड. डोळाऐवजी डोरा, डोया. ण ऐवजी न सर्रास वापरला जातो. भविष्यकालीन ल आणि न हे वर्ण एकमेकाबद्दल येतात. उदा. मारील-मारीन, मारल-मारन.
विभक्ती प्रत्यय प्रमाण मराठीप्रमाणे असले तरी चतुर्थीच्या ला प्रत्ययाऐवजी ले वापरण्यात येतो. उदा. तुला-मला ऐवजी तुले-मले. प्रश्नार्थक सर्वनाम का म्हणून याची पंचमीची रूपे काहून, काम्हून अशी होतात.
आज्ञार्थी द्वितीय पुरुषी एकवचनी रूपे य कारान्त होतात. उदा. जाय, खाय, पाह्य़. त्याचप्रमाणे भविष्यकाळात ओ कारान्त रूपे होतात. उदा. जाजो, करजो, घेजो, खाजो, निजजो.
गोविंद प्रभू चरित्रावरून असे दिसते की, द्वितीयचा ला प्रत्यय या ग्रंथात नाही. हा प्रत्यय शिवकालानंतर आलेला आहे असे कै. वि. का. राजवाडे म्हणतात. म्हणून मराठीत रूढ असलेला ले प्रत्यय ला चे रूप असून तोच शुद्ध आहे. तसेच या ग्रंथात तृतीयेचे म्या हे रूप असून मीनं, तुनं ही रूपे सुद्धा वापरली जातात. तशीच षठीची माहा, तुहा किंवा मापलं, तुपलं ही रूपेदेखील आहेत.
प्राचीन मराठीच्या दृष्टीने ज्ञानेश्वरकालीन रूपाशी म्हणजेच अवधारिजो, पाविजो या रूपाशी करजो, जाजो, जेवजो ही रूपे मिळती असून मिया या तृतीयान्त सर्वनामाच्या जागी म्या हे रूप वापरतात.
वैदर्भी बोलीचे व्याकरण प्राचीन मराठीला अधिक जवळ आहे असे दिसते. या बोलीचे महत्त्व, शुद्धता व व्याकरण पाहिले असता ही शुद्ध भाषा आहे असे म्हणावे लागेल.
नव्या भाषेबरोबर आपल्या ज्ञानाच्या कक्षा, क्षितीज व्यापक होत जाते. आपण नवीन भाषा शिकतो तेव्हा केवळ शब्द आणि व्याकरणच नाही, तर त्या भाषेच्या नजरेतून जगाकडे.. आणि मुख्य म्हणजे दुसऱ्याच्या नजरेतून स्वत:कडेही बघायला शिकतो. त्यातून आपल्याला दिसणाऱ्या जगाची परिमिती आणि आपले परिप्रेक्ष्य बदलते. यातून माणसे अधिक परिपक्व आणि समृद्ध होत जातात.
आ
पल्याला जसे हात-पाय, नाक-डोळे असतात तशी आपली एक भाषाही असते-अगदी बालवयापासून. प्रथम भाषा आपण विनासायास शिकतो, म्हणून तिचे महत्त्व आपल्याला वाटत नाही. जरा दूर उभे राहून तिच्याकडे आपण कधी तटस्थपणे बघत नाही, तिचे निरीक्षण करत नाही. भाषा येणे आणि भाषेचा प्रभावी वापर करणे यातला फरक लक्षात घेणे आवश्यक आहे.
भाषा म्हणजे शब्द आणि व्याकरण याच्यापलीकडे बरंच काही- किंबहुना शब्दाच्या पलीकडचे शब्दांत बांधण्याचा, मांडण्याचा प्रयत्न म्हणजेच भाषा. भाषेची व्याप्ती म्हणजे आपल्या आयुष्याची व्याप्ती. जरा विचार करून बघा की, आपल्या आयुष्यातला एक तरी भाग, एक तरी अंश असा आहे का, की जो आपल्याला भाषेपासून वेगळा करता येईल किंवा निभाषिक करता येईल? जे आहे ते आपण शब्दांत व्यक्त करतोच, पण जे नाही तेही आपण शब्दांत व्यक्त करतो. आपल्या कल्पनेतले, स्वप्नातले जग, कादंबरीतले विश्व, विज्ञानकथांमधले काल्पनिक विश्व हेही तर आपण भाषेतच व्यक्त करतो. किंबहुना एखाद्या गोष्टीला शब्दरूप दिल्यानेच ती अस्तित्वात येते. जोपर्यंत ती शब्दात व्यक्त होत नाही तोपर्यंत ती गोष्ट आपल्या ध्यानीमनी, आपल्या कल्पनाविश्वातही नसतेच. परिकथेतली परी ही परी या शब्दातूनच अस्तित्वात येते. ती प्रत्यक्षात आहे की, ती जड स्वरूपात दिसेल का, असे प्रश्न आपल्याला पडत नाहीत. आपल्याला अभिव्यक्तीसाठी योग्य पर्याय सापडला नाही तर आश्चर्याने किंवा धक्क्य़ाने आपण ‘अवाक्’ होतो, नि:शब्द होतो. हेही आपण शब्दातच व्यक्त करतो! नि:शब्द अवस्था ही ‘नि:शब्द’ या शब्दातूनच व्यक्त होते. आपण म्हणतो, की देव विश्व व्यापून दशांगुळ उरला आहे. हेच आपल्याला भाषेविषयीही म्हणता येईल. आपण ओमकारातून, म्हणजे ध्वनीतून विश्वनिर्मिती झाली, असे मानतो. बायबलची सुरुवातही ‘सर्वप्रथम होता शब्द’, त्यातून विश्वनिर्मिती झाली अशीच आहे. ध्वनी आणि ध्वनीतून निर्माण झालेला शब्द हे तर भाषेचे मूळ घटक आहेत.
भाषाक्षमता माणसाला जन्मत:, उपजत मिळालेली असली तरी सगळ्या भाषा मानवनिर्मित आहेत. प्रत्येक भाषासमाज आपला सभोवताल आपल्या दृष्टिकोनातून शब्दांकित करत असतो. प्रत्येक भाषासमाजाच्या आपल्या संकल्पना असतात. सभोवतालच्या जगाचे आपल्या नजरेतून तुकडे किंवा भाग करून एकेका भागासाठी जो तो भाषासमाज आपल्या संदर्भात शब्दाची निर्मिती आणि नियोजन करतो.
आपण ‘बर्फ’ हा शब्द ‘आइस’ किंवा ‘स्नो’ या दोन्ही अर्थानी वापरतो तर इंग्रजीत ‘राइस’ हा शब्द ‘तांदूळ’ आणि ‘शिजलेला भात’ दोन्हीसाठी वापरतात. त्या त्या समाजात सभोवतालच्या संदर्भाप्रमाणे बारकावे जाणवतात आणि रोजच्या आयुष्यात या फरकाचे महत्त्व वाटल्याने प्रत्येक वेगळ्या घटकाला वेगळे नाव दिले जाते. असे म्हणतात की, एस्किमो भाषेत बर्फाचे वेगळे प्रकार दाखवणारे अनेक शब्द आहेत. आता रंगाचे आणि विविध रंगछटांचेच बघा ना. प्रत्येक भाषेत प्रत्येक रंगछटेला शब्द असलेच, असे नाही. एखाद्या विशिष्ट रंगछटेचे वेगळेपण आणि महत्त्व जाणवले तरच त्या छटेला वेगळे नाव दिले जाईल. उदा. चिंतामणी, मोरपंखी, पोपटी असे रंग वेगळे ओळखता येतात. त्यात निळ्या-पिवळ्या रंगाच्या मिश्रणाचे प्रमाण वेगळे असते. पण आपल्या भाषेत सीग्रीन किंवा बज या रंगासाठी वेगळा शब्द योजलेला नाही. बजसाठी आपण पिवळसर रंग म्हणालो तरी त्याची बरोबर कल्पना येत नाही. पिवळट म्हटलं तरी त्याचा अर्थ जरा वाईटाकडे झुकतो. आपल्या मनात संदर्भ ‘पिवळट पडलेला’ असा असतो. नारिंगी, शेंदरी, केशरी, भगवा हे शब्द जवळजवळच्या रंगछटा दाखवणारे असले तरी आपण ते विशिष्ट संदर्भातच वापरतो. भगवा भात आणि केशरी झेंडा असे या शब्दाचे उपयोजन करता येत नाही. आपण एखाद्याला ‘तो अगदी गाढव आहे’ असे म्हणू शकतो. पण ‘तो अगदी बावळट, मूर्ख, गाय आहे’ असे म्हणू का? ही संकल्पना आपल्या समाजात अशक्य वाटते.
प्रत्येक भाषेतल्या भौगोलिक, ऐतिहासिक, धार्मिक, राजकीय, सामाजिक तत्त्वज्ञानाचे राजकीय विचारप्रणाली आणि वैचारिक वादाचे संदर्भ असतात.
आपल्या समाजात, वाङ्मयात, दैनंदिन जीवनात सूर्य, ऊन, पाऊस यांना असलेले स्थान हे युरोपातल्यापेक्षा वेगळे आहे. भाषेत त्याचे वारंवार प्रतिबिंब दिसते. पाऊस आणि पावसाळा हा आपल्याकडे अनेक वाक्यप्रचारात, कविता, गोष्टी, सिनेमामध्ये प्रेमिकांच्या प्रणयासाठी एक पोषक वातावरण निर्माण करतो. पावसात विरहाचे दु:ख तीव्र होते. ढगाला, चंद्राला प्रेमिकांचे दूत म्हणून काम करावे लागते. ही परंपरा कालिदासापासून आजतागायत चालू आहे. आपण प्रेमात न्हाऊन निघतो, आनंदात चिंब भिजतो, आपल्यावर स्तुतीचा वर्षांव होतो. पण युरोपमधील भौगोलिक परिस्थिती लक्षात घेतली तर पावसाला प्रेम, आनंद, प्रणयोत्सुकता असे संदर्भ निर्माण होऊ शकत नाहीत. एका कठीण परिस्थितीतून अतिशय त्रासदायक परिस्थितीत गेलो तर आपण म्हणतो ‘हे आगीतून फुफाटय़ात’ पडण्यासारखे आहे. जर्मनमध्ये अशा परिस्थितीत माणूस ‘पावसातून पन्हाळी’खाली जातो. जर्मन भाषेत एखाद्याचा गौरव करताना त्याला मध्यान्हीच्या उन्हात ‘झनिथ’वर स्थान मिळते, तर आपण एखाद्याला शिक्षा करताना त्याचे घर उन्हात बांधतो.
राजकीय इझम्स किंवा वेगवेगळे वाद किंवा विचारप्रणाली बघितल्या तर त्याचेही संदर्भ कसे बदलत गेले आहेत, हे लक्षात घेण्यासारखे आहे. राष्ट्र किंवा राष्ट्रवाद ही युरोपात रुजलेली, वाढलेली संकल्पना आणि आपल्याकडे वापरली जाणारी संकल्पना फार वेगळी आहे. तिचे राजकीय संदर्भात आणि जनमानसात असलेले स्थानही फार वेगळे आहे. एकोणिसाव्या शतकात युरोपमध्ये राष्ट्रवाद निर्माण झाला आणि त्याचा नाझींनी जो अतिरेक केला, त्याचा परिपाक दुसऱ्या महायुद्धात झाला. त्यामुळे राष्ट्रवाद, देशभक्ती हे शब्द तिथे आता खूप कमी वापरले जातात आणि अभिमान वाटावा असा सकारात्मक संदर्भ त्यांना नसतो.
आता काही भाषावैज्ञानिकांचे निरीक्षण बघू. भाषाशास्त्रज्ञाच्या मते एकाच भाषेत तंतोतंत समानार्थी शब्द नसतात आणि दोन वेगळ्या भाषांमध्ये तंतोतंत जुळणारे शब्द नसतात. याचे कारण म्हणजे प्रत्येक शब्दाच्या अर्थाचा आवाका, त्याचा वापर आणि त्याच्या उपयोगात अनस्युत असलेले संदर्भ एकच नसतात. म्हणून म्हटले जाते की प्रत्येक भाषा आपल्या नजरेतून दिसणारा सभोवताल आणि आपले म्हणून एक सत्य अभिव्यक्त करत असते. म्हणून भाषावैज्ञानिकांनी असे म्हटले आहे की प्रत्येक भाषेला आपल्या मर्यादा असतात. त्याचप्रमाणे ज्या एका भाषेच्या कक्षा असतात, त्यात ती भाषा वापरणाऱ्या माणसाच्याही कक्षा असतात. म्हणूनच नव्या भाषेबरोबर आपल्या ज्ञानाच्या कक्षा, क्षितीज व्यापक होत जाते. आपण नवीन भाषा शिकतो तेव्हा केवळ शब्द आणि व्याकरणच नाही तर त्या भाषेच्या नजरेतून जगाकडे आणि मुख्य म्हणजे दुसऱ्याच्या नजरेतून स्वत:कडेही बघायला शिकतो. त्यातून आपल्याला दिसणाऱ्या जगाची परिमिती आणि आपले परिप्रेक्ष्य बदलते. यातून माणसे अधिक परिपक्व आणि समृद्ध होत जातात.
समाजभाषेची जडणघडण ही सामाजिक संकेतांवर आधारलेली असते. कोणत्या व्यक्तीसाठी कोणता शब्दप्रयोग करावा याचेही काही सामाजिक संकेत ठरलेले असतात. कोरकू लोक शहरातील सुटाबुटातल्या सुशिक्षित माणसासाठी ‘जांगडी’ हा शब्द वापरतात. हे लोक मोठय़ा अभिमानाने स्वत:स ‘कोरो’ (माणूस) असे संबोधतात. त्यामागे श्रेष्ठत्वाचा भाव आहे.
महाराष्ट्रात अस्तित्वात असणाऱ्या ४७ आदिवासी जमातींपैकी कोरकू ही एक प्रमुख जमात आहे. महाराष्ट्रातील अमरावती जिल्ह्य़ाच्या धारणी व चिखलदरा या तालुक्यांमध्ये बहुसंख्य प्रमाणात कोरकूंची वस्ती आहे. याशिवाय मध्य प्रदेशातील पूर्व निमाड (खांडवा), बैतूल, हौशंगाबाद आणि िछदवाडा या जिल्ह्य़ांमध्ये कोरकू राहतात. निसर्गावर प्रेम करणारी ही जमात अतिशय साधीभोळी आहे. वांशिकदृष्टय़ा कोरकू ही बिहारमधील मुंडा या आदिवासी परिवाराशी संबंधित आहे. ‘आस्ट्रो- एशियाटिक’ या भाषाकुलांतर्गत येणाऱ्या मुंडा किंवा कोल या भाषेच्या बोलींमध्ये कोरकू बोलीचा समावेश होतो. कोरकू या शब्दात ‘कोरो’ व ‘कू’ अशी दोन पदे आहेत. पैकी ‘कोरो’ या पदाने ‘माणूस’ या अर्थाचा निर्देश होतो, तर ‘कू’ या बहुवचनी प्रत्ययाने ‘माणसे’ असे त्याचे बहुवचनी रूप सिद्ध होते.
कोरकू समाजात व्यक्तिवाचक विशेषनामांचे वैविध्यपूर्ण प्रयोगातील सामाजिक संदर्भ निरनिराळे आहेत. त्यांच्यात नवजात बालकाचा नामकरण विधी सामान्यत: दुसऱ्या-तिसऱ्या दिवशी किंवा छटीपूजनाच्या दिवशी संपन्न होतो. कोरकूंची आपल्या पूर्वजांवर नितांत श्रद्धा असल्याने बालकाच्या रूप व स्वभाववैशिष्टय़ांचे साम्य ज्या पूर्वजाशी मिळतेजुळते असेल त्या पूर्वजाचे नाव त्यास ठेवले जाते. ज्या दिवशी बालकाचा जन्म झाला त्या दिवसाच्या नावाचे संक्षिप्त रूप करून नवजात बालकाचे नाव ठेवले जाते. उदा. सोमवार- सोमा, सोमी, समोनी, सोमय; मंगळवार- मंगल, मंगली; बुधवार- बुधू, बुद्ध, बुधाट, इत्यादी. वस्तू, प्राणी, झाड, गोत्र यावरूनही विशेषनामे ठेवली जातात. उदा. सोना, मोती, हिरा, रतूनाय, कुला, सोनाय, तोटा, साकोम, जांबू, रूमा.
कोरकू समाजात सर्वाधिक लाडिक, प्रेमळ नाव म्हणून ‘बुडा, बोको, भुलय, फुला’ या विशेषनामांचा वापर केला जातो. कोरकूबहुल बहुतांशी गावांची नावे निसर्गाशी संबंधित आहेत. उदा. प्राण्यांशी संबंधित- चिलाटी (साप), नागापूर (साप), हत्तीघाट (हत्ती), बारलिंगा (बारसिंगा), मोरगड (मोर), काटकुंभ (खेकडा), बिच्चूखेडा (विंचू).
मेळघाटातून गडगा व सिपना या दोन प्रमुख नद्या वाहतात. कोरकू बोलीतील ‘गाडा’ (नदी) या शब्दावरून ‘गाडगा’ हे विशेषनाम प्रचलित झाले असावे. सिपना म्हणजे सागवृक्ष. सागाच्या जंगलातून वाहणारी नदी म्हणजे ‘सिपनी’ असा प्राकृतिक संदर्भ या विशेषनामाशी जुळलेला आहे.
कोरकू नातेवाचक शब्दांवरून त्यांची कौटुंबिक व सामाजिक घडण लक्षात येते. नातेसंबंधदर्शक शब्दांचे वैविध्यपूर्ण प्रयोग केले जातात. स्वत:च्या नात्यांचा उल्लेख करण्यासाठी एक शब्द आणि दुसऱ्याच्या नात्यांचा उल्लेख करण्यासाठी दुसरा शब्द वापरला जातो. अशी व्यवस्था क्वचितच दुसऱ्या बोलीत वा भाषेत आढळेल. त्यादृष्टीने कोरकू बोली समृद्ध व अर्थप्रवाही आहे. उदा. कोन (स्वत:चा मुलगा), कोनटे (दुसऱ्याचा मुलगा), कोनजे (स्वत:ची मुलगी), कोनजेटे (दुसऱ्याची मुलगी), गागटा (स्वत:चा पुतण्या), गागटाटे (दुसऱ्याचा पुतण्या). स्वत:च्या आई-वडिलांसाठी ‘आयोमबा’, तर दुसऱ्याच्या आई-वडिलांसाठी ‘आनटेबाटे’ असा शब्दप्रयोग केला जातो.
बहीण-भावासाठी त्यांच्या वयानुरूप किंवा कुटुंबातील स्थानानुसार स्वतंत्र शब्दप्रयोग केला जातो. उदा. बोको (लहान भाऊ), डइ (मोठा भाऊ), बोकोजे (लहान बहीण), बई (मोठी बहीण). भावाच्या मुलाला ‘कोसरेट’ आणि मुलीला ‘कोमोन’ असे म्हटले जाते. लहान भावाच्या मुलाला ‘गागटा’, तर मुलीला ‘गागटाटे’ या नावाने संबोधले जाते.
समाजभाषेची जडणघडण ही सामाजिक संकेतांवर आधारलेली असते. कोणत्या व्यक्तीसाठी कोणता शब्दप्रयोग करावा याचेही काही सामाजिक संकेत ठरलेले असतात. कोरकू लोक शहरातील सुटाबुटातल्या सुशिक्षित माणसासाठी ‘जांगडी’ या शब्दाचा प्रयोग करतात. ‘जांगडी’ या शब्दप्रयोगावरून ‘तो आपल्यापैकी नाही’ हा अर्थसंकेत तर व्यक्त होतोच; पण त्यासोबतच शिकलेल्या माणसाच्या- नागरी माणसाच्या विश्वासघातकीपणाचा भावही त्यातून व्यक्त होतो. कोरकू लोक मोठय़ा अभिमानाने स्वत:स ‘कोरो’ (माणूस) असे संबोधतात. त्यामागे अन्य जातीजमातींपेक्षा श्रेष्ठत्वाचा आणि नैतिकदृष्टय़ा उन्नत असल्याचा भाव आहे.
कोरकू भलेही गरीब व कष्टप्रद जीवन जगणारे असोत, पण त्यांच्यातली आतिथ्यशीलता वाखाणण्याजोगी आहे. घरी आलेल्या पाहुण्यांचे ‘हेजे हेजे’ (या.. या) या शब्दप्रयोगाने अनौपचारिक स्वागत केले जाते. चहा किंवा प्रसंगी सिडू (दारू) देऊन आलेल्या पाहुण्यांचा अकृत्रिम पाहुणचार केला जातो. जेवण करताना पाहुण्यांना ‘जोजोमबा’ असे म्हणून आग्रह केला जातो.
अलीकडच्या काळात धर्मप्रसार व आधुनिकीकरणाच्या संपर्कामुळे कोरकूंच्या आगतस्वागत व अभिवादनवाचक शब्दप्रयोगांमध्ये परिवर्तन यायला लागले आहे.
बोली संपणे याचा अर्थ मराठीची समृद्धी कमी करणे आहे. कोणतीही बोली त्या- त्या भाषेला समृद्ध आणि संपन्न बनवण्याचे काम करत असते. ती प्रक्रियाच जर थांबली तर बोलींचे नष्टचर्य त्यांच्यापुरते न राहता ते मराठीच्या नाशालाही कारणीभूत ठरू शकते. मराठी धोक्यात येणे याचा अर्थ आपली सगळी अस्मिताच धोक्यात येणे, हे ध्यानात घेण्याची गरज आहे. बोलींच्या चिऱ्यांनी मराठीचा वाडा उभा आहे. एकेक चिरा ढासळला तर वाडा ढासळायला वेळ लागणार नाही.
मा नवाच्या उत्क्रांतीमध्ये त्याचे द्विपाद होणे जितके महत्त्वाचे आहे, तितकेच त्याने लावलेल्या भाषांच्या शोधांचे महत्त्व आहे. आजपर्यंतच्या मानवी विकासामध्ये भाषेचा वाटा मोठा आहे. अशी ही भाषा अचानकपणे भाषा म्हणून आकारत असते. कोणतीही भाषा पूर्वी बोलीच्या रूपातच असते. मराठीला जरी आज भाषेचा दर्जा असला तरी पूर्वी तीही बोलीच्या रूपातच होती. कोणत्याही बोलीमध्ये जेव्हा राज्य कारभार, प्रशासन, वृत्तपत्रे, न्यायव्यवस्था कार्यरत होतात, तेव्हा त्या बोलीला भाषेचा दर्जा प्राप्त होत असतो. त्यामुळे कोणतीही भाषा ही मूळ असते हे जितके खरे आहे, तितकेच ती भाषा जो समाज वापरत असतो तीही बोलीभाषाच असते. कारण कोणतीही व्यक्ती लिहिते तसे भाषिक उच्चारण करत नाही. यासाठी आपण रेडिओ किंवा दूरदर्शनवरील कार्यक्रम बारकाईने ऐकले-पाहिले तर लक्षात येईल की, बोलताना भाषेला एक स्वाभाविक सहजता प्राप्त झालेली असते. तिथे लिखित रूप काही अंशी दुर्लक्षिले जाते. म्हणून बोलताना कोणत्याही प्रमाणभाषेला बोलीभाषेचे रूप प्राप्त झालेले असते.
महाराष्ट्राच्या संदर्भात विचार करू लागलो तर खानदेशी, वऱ्हाडी, कोकणी, पुणेरी या मुख्य बोली म्हणून ओळखल्या जातात. कालांतराने पुणेरी म्हणजे मध्यवर्ती बोलीला मराठी भाषेचा दर्जा प्राप्त झाला. पुढे-मागे कोकणीचेही तेच आहे. खानदेशी वगैरे बोली तशाच राहिल्या. या बोलींबरोबरच अलीकडे नागपुरी, झाडी, चंदगडी, मराठवाडी, कोल्हापुरी असे विविध बोलींचे संदर्भ पुढे येऊ लागले आहेत. या बोलींमधून साहित्य लिहिले जाऊ लागले तसेच त्यांचे संशोधनही सुरू झाले. डेक्कन येथील भाषा विभागाने पूर्वी बोलींचे संशोधन करून ठेवले आहे. अलीकडेच गणेश देवी यांनी महाराष्ट्रातल्या विविध बोलींच्या सर्वेक्षणाचा ग्रंथही प्रकाशित केला आहे. शासकीय स्तरावरही काही ग्रामीण-दलित बोलींच्या शब्दकोशांचे काम सुरू आहे. हे उपक्रम स्तुत्य आहेत. बोलींचे महत्त्व या उपक्रमामधून लक्षात येते.
परंतु सभोवताली नजर टाकली तर मात्र चित्र निराशाजनक आहे. इंग्रजीचे वाढते आक्रमण (खरं तर आक्रमण म्हणण्यात काहीच अर्थ नाही. ती आता ज्ञानभाषा आणि संपर्क भाषा झाल्यामुळे तिची अपरिहार्यता नाकारता येणार नाही.) आणि इंग्रजी शिक्षणाचा वाढता कल लक्षात घेता मराठी बोलींचे भवितव्य धोकादायक बनले आहे. इंग्रजीचे आक्रमण म्हणण्याचे कारण असे की, आपण इंग्रजीकडे एका आक्रमक, उच्चभ्रूच्या आणि दर्जाच्या दृष्टिकोनातून आजही पाहतो आहोत. इंग्रजीपेक्षा मराठी आणि मराठीपेक्षा तिच्या बोली कनिष्ठ अशीच इतरंड आजही आपल्या मनात पक्की आहे. ती जाईपर्यंत इंग्रजीच्या आक्रमणाची भीती आहेच. ती नाहीशी होणे गरजेचे आहे.
मुद्दा आहे तो बोलींचा. त्या टिकतील का? आणि त्या टिकवाव्यात का? तर याचे उत्तर आहे- त्या टिकतील पण मूळ स्वरूपात नाही. नव्या बोलींना किंवा भाषांना जन्म देऊन जुन्या बोली हळूहळू नष्ट होतील. काही छोटय़ा समूहांच्या बोली संपल्याही आहेत. हे बोली संपणे म्हणजे सांस्कृतिक विविधता नष्ट होणे. म्हणून बोली टिकवाव्यात का, असा जो दुसरा प्रश्न आहे तो फार महत्त्वाचा आहे आणि त्याचे उत्तर त्या टिकवाव्यात असेच आहे. कारण कोणतीही बोली ही केवळ बोली नसते. तर ती त्या त्या समाजाच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक वारशाचे अविभाज्य अंग असते. समाजाच्या रूढी-परंपरा, त्यांनी जतन केलेले सांस्कृतिक संचित त्या त्या बोलींमध्येच समाविष्ट असते. तेव्हा एखादी बोली संपुष्टात येणे म्हणजे त्या समाजाची संस्कृती, जगण्याची रीती संपुष्टात येणे. इंग्रजांनी आपली संस्कृती लादताना आदिवासींची गोटुल परंपरा जशी संपुष्टात आणली तशी त्यांच्या बोलीभाषाही आजच्या जागतिकीकरणात संपुष्टात येऊ लागलेल्या आहेत. दुर्दैवाने असे झाले तर मग आपण आपल्याच एका समृद्ध आणि संपन्न वारशाला मुकणार आहोत. आणि हे उद्याच्या भारतासाठी किंवा महाराष्ट्रासाठी धोकादायक आहे. आजच मराठीतले नातेवाचक शब्द संपुष्टात येऊ लागले आहेत. याचा परिणाम असा झाला आहे की मराठी माणूस संकुचित बनू लागला आहे.
जगभरातले बहुतेक भाषातज्ज्ञ प्राथमिक शिक्षण त्या मुलाच्या मातृभाषेतूनच मिळायला हवे यावर ठाम आहेत. कारण त्यातूनच त्याचा भाषिक पिंड, विचार करण्याची क्षमता अधिक समृद्ध होत असते. असे असूनही आपण मुलांच्या समृद्ध होण्यालाच नकार देत आहोत. आणि ही समृद्धी संपली तर उद्या आपण नव्या गुलामीत असू. बोली संपणे याचा अर्थ मराठीची समृद्धी कमी करणे आहे. कोणतीही बोली त्या त्या भाषेला समृद्ध आणि संपन्न बनवण्याचे काम करत असते. ती प्रक्रियाच जर थांबली तर बोलींचे नष्टचर्य त्यांच्यापुरते न राहता ते मराठीच्या नाशालाही कारणीभूत ठरू शकते. मराठी धोक्यात येणे याचा अर्थ आपली सगळी अस्मिताच धोक्यात येणे, हे ध्यानात घेण्याची गरज आहे. बोलींच्या चिऱ्यांनी मराठीचा वाडा उभा आहे. एकेक चिरा ढासळला तर कडा ढासळायला वेळ लागणार नाही. वाडा ढासळला की आपले काय? तेव्हा घरात, स्वयंपाकघरात, गावात, अनौपचारिक गप्पांत तरी आपण आपल्या बोली जिवंत ठेवून मराठीला समृद्ध करणे आणि मराठी संस्कृती वृद्धिंगत करणे आपल्याला शक्य आहे. आणि हीच बोलीची खरी ‘भाषा’ आहे.
म्हाइंभटाचा ‘लीळाचरित्र’ हा मराठीतील पहिला गद्यग्रंथ वऱ्हाडी बोलीत लिहिला गेला आहे. एखाद्या प्रदेशातील बोली, त्या प्रदेशातील लोकजीवन आणि साहित्य मूल्य हे किती एकजीव होऊन येतात, हे सिद्ध करणारा एवढा समर्थ ग्रंथ मराठीत दुसरा नाही. अशा या वऱ्हाडी बोलीचं सामथ्र्य त्या बोलीत समर्थ कविता लिहिणाऱ्या कवी विठ्ठल वाघ यांच्या शब्दांत.
माझ्या वऱ्हाळी बोलीचं करू कितीक कीर्तन
तिच्या दुधावरची साय किस्नं खाये वरपून।।
माय मराठीच्या अनेक लेकी बोलीच्या स्वरूपात महाराष्ट्रात नांदताना आढळतात. कोकणी, कोल्हापुरी, माणदेशी, मराठवाडी, अहिराणी, खान्देशी, नागपुरी, झाडी बोली इ. त्यांपैकी वऱ्हाडी एक प्रमुख बोली आहे. बुलढाणा, वाशिम, अकोला, यवतमाळ, अमरावती आणि वर्धा या सहा जिल्ह्य़ांतून ती बोलली जाते. अमरावती जिल्ह्य़ातील रिद्धपूर हे गाव महानुभाव पंथीयांची ‘काशी’ मानले जाते. रिद्धपूरची माती हीच आजच्या मराठीची मायकूस म्हटली पाहिजे. कारण तेथील महानुभावीयांनी १२व्या शतकापासून हजारो ग्रंथ वऱ्हाडी बोलीतच लिहिले आहेत. मराठीतील पहिले-वहिले काव्यही महंमदबेने कृष्णाच्या लग्नप्रसंगी गायिलेल्या ‘धवळ्यां’च्या रूपात उपलब्ध आहे. मराठीतील पहिला गद्यग्रंथ म्हाइंभटाने लिहिलेला ‘लीळाचरित्र’ हाच आहे. एखाद्या प्रदेशातील बोली, त्या प्रदेशातील लोकजीवन आणि साहित्य मूल्य हे किती एकजीव होऊन येतात, हे सिद्ध करणारा ‘लीळाचरित्र’ एवढा समर्थ ग्रंथ मराठीत दुसरा नाही. महानुभावीयांनी वऱ्हाडी बोलीला ‘धर्मभाषे’चे सिंहासन बहाल केले. आपल्याला सांगायचे आहे ते सर्वसामान्य, निरक्षर, अशिक्षित खेडय़ा-पाडय़ातील स्त्री-पुरुषांना कळायला हवे म्हणून त्यांनी जाणीवपूर्वक वऱ्हाडी लोकबोलीची लेखनासाठी कास धरली.
आपल्याला अवगत संस्कृती पांडित्य त्यांनी सुसंवादाआड येऊ दिले नाही. केशवराज सुरीने गुरूकडून पाठ थोपटली जावी म्हणून आपण लिहिलेला संस्कृत प्रचुर ग्रंथ नागदेवाचार्याना दाखवला. तेव्हा त्यांनी त्याची अशी कानउघाडणी केली- ‘नको गा केशवदेया: तुमचा अस्मात कस्मात मी नेणे गा : येणे माझा म्हातारीया नागवैल की: श्री चक्रधरे मऱ्हाटीची निरुपीली: तियेसीचि पुसावे:’. सामान्य माणसासाठी ‘ये हृदयीचे ते हृदयी’ घालताना त्यांचीच बोली कशी वापरली पाहिजे, याचा हा आदर्शपाठ शासनानेही गिरवायला हवा, एवढा महत्त्वाचा आहे.
कालानुरूप आक्रमक झालेल्या संस्कृत, अरबी, फारशी आणि इंग्रजी या भाषांच्या कितीतरी पूर्वीपासून या देशात लोकबोली अस्तित्वात होत्या. परंपरेने चालत आलेल्या मौखिक लोकसाहित्यातून त्याचा प्रत्यय येतो. प्रसंगानुसार अशा कथांची, गीतांची निर्मिती होत असे. ‘चिमणीचे घर मेणाचे, काऊळ्याचे घर शेणाचे’ किंवा स्वर्गात नेणाऱ्या हत्तीचे शेपूट धरले असताना, कापसाचे गाठोडे केवढे, हे सांगताना शेपूट सोडून दोन्ही हात सोडून ‘या एवढे’ सांगून जमिनीवर पडणाऱ्या बडबडय़ा धांदुलाची कथा, ही वऱ्हाडी बोलीचीच देणगी आहे. ‘काया मातीत तिफन टाके वला। उनाऱ्या झपी गेला, तुम्ही बयलासी बोला’, लोकजीवनाचे संदर्भ घेऊन येणारे हेकाव्य अस्सल वऱ्हाडी मातीचा सुवास लेवून येणारे असते.
हेकोळी तेकोळी बाभुई तिचा हिरवा हिरवा, सखाराम पाटील मेला म्हणून तुकाराम पाटील केला- हा विनोदी अंगाने जाणारा उखाणाही एका लग्न परंपरेला अधोरेखित करून जातो. सारी रात पारवळलं, काही नाई सापळलं; पारंबी होजो लेका, वळाले देजो टेका; आंधी करे सून सून, आता करे कुनकुन; सासू मेली उनायात, लळ आला हिवायात; खंदाळीत तीन कन्सं, मेळ कुठी रोवू; अशा म्हणीही कौटुंबिक अन् सामाजिक जीवनाचं सर्वागानं दर्शन घडवत असतात. सिंधू संस्कृतीचे गाढे अभ्यासक यवतमाळचे अ‍ॅड. प्र. रा. देशमुख मला एकदा म्हणाले, ‘तुमच्या कवितेत काही वऱ्हाडी शब्द असे आहेत की, संस्कृताचे सारे ग्रंथ चाळले तरी त्यात ते शब्द सापडणार नाहीत.’ वऱ्हाडी बोलीचा कालखंड किती प्राचीन पुरातन आहे हे सांगायला एवढे विधान पुरे व्हावे. बोलीतील शब्दांवर संस्कार करूनच ‘संस्कृत’ भाषा निर्माण करण्यात आली. ज्ञानेश्वर माउलींच्या शब्दात संस्कृताच्या ‘कृपणु’ वृत्तीनेच सामान्य वर्ग ज्ञानापासून दूर ठेवला गेला. त्याला ज्ञानाच्या जवळ आणण्याचे कार्य पुढे गाडगेबाबांनी कीर्तन, प्रबोधनासाठी वापरलेल्या त्यांच्या वऱ्हाडी बोलीनेच केले- ‘माय बापहो, संसार सुखाचा करा, नेटाचा करा, रिन काढून सन करू नोका, फाटकं तुटकं नेसा, घरातले भांडेकुंडे इका पन लेकराले शिकवा. शिक्शानानं मानूस देव होते, गांधीबाबा देव झाले, शिक्शनानं आंबेडकर बाबा देव झाले. या गाळग्याचा गाळमेबॉ करू नोका, माहे मठ पुतळे उभारू नोका..’
प्रमाण मराठीहून वऱ्हाडीची काही वेगळी वैशिष्टय़ं आहेत. प्रमाण मराठीतील ‘ड’चा ‘ळ’, ‘ळ’चा ‘य’ करणे ही वऱ्हाडीची प्रवृत्ती आहे. वड, झाड, खोड यांची रूपं वऱ्हाडीत अशी होतात-
एका वळाच्या झाळाले साक्षी आपून ठेवलं
एकमेकाचं नावही खोळावरते कोरलं
तसाच ‘ळ’चा ‘य’ होतो –
नदीच्या गायात, गाय फसली
माझ्या मायच्या गायात तुमसीची माय आय
अकोला, अमरावती भागात मराठीतील मोठा ‘ण’ नाहीच. (बुलढाणा-यवतमाळात तो आहे.) त्यामुळे मानूस, कनूस, दाना, पानी, लोनी असेच उच्चारण होते. ज्ञानेश्वरीत देईजो, येईजो, घेईजो अशी जी रूपं येतात ती वऱ्हाडीत आजही प्रत्ययी वापरली जातात- ‘बाजारात जाजो-मीठ-मिर्ची, भाजीपाला घेजो, आंधी घेजो मंग पैसे देजो. झाकट पळ्याआंधी घरी येजो. हात-पाय धुजो, मंग जेवजो.’ मराठी स्त्री येते, जाते, करते, न्हाते असे म्हणते, वऱ्हाडी स्त्री मात्र नवऱ्याला म्हणते- ‘मी तुमच्या संगं येतो. माहेरी जातो. तठीच मुक्काम करतो. न्हातो धुतो. चार रोज रायतो. मंगसन्या दिवाईले वापस येतो.’
वऱ्हाड काही काळ मोगलाईत, मध्य प्रदेशात होता. त्यामुळे अरबी, फारशी अन् हिंदीचा मोठा प्रभाव या बोलीवर आहे. प्रथम पाहुणे म्हणून आलेले परदेशी शब्द ठिय्या देऊन बसले अन् घरजावई होऊन गेले. अराम, हराम, मालूम, खबरबात, खकाना, आयना, बिमार, देखना, मतलब, हक, फॉज असे असंख्य शब्द वऱ्हाडीचे ‘घररिघे’ झाले आहेत. वाक्यरचनेवर हिंदीचा प्रभाव असा- मी येऊन राह्य़लो, जाऊन राह्य़ले, जेवून राह्य़लो ( मैं आ रहा हूँ, जा रहा हूँ, खा रहा हूँ इ.) सडकेवर रिक्षा ठरवताना किंवा बाजारात सर्रास हिंदीचा वापर होत असतो.
वऱ्हाडी शब्दांचं एक वैशिष्टय़ असं की त्या शब्दांचा तंतोतंत आशय व्यक्त होईल असे पर्यायी शब्द मराठीत नाहीत. आशयाच्या उंबरठय़ापर्यंत जाता येतं, पलीकडे घरात जाता येत नाही. एलपाळनं, हिडगावनं, ठाकनं, हिरस, चवना, इगार, डचांग, रन्नावनं, वला, आंगोळ, गोद्री, संड वंड.. पाहिल्या तीन शब्दांसाठी ‘नखरा करणं’ इथपर्यंत येता येतं, पण त्यापुढेही बरंच काही असतं, ते पकडता येत नाही.
वऱ्हाडी बोलीत पर्यायी शब्द येतात, तसे मराठीत येत नाहीत. मराठीत एकमेव असलेल्या ‘आई’साठी वऱ्हाडीत मा, माय, मायबाई, माबाई, मायमावली, म्हतारी, बुद्धी असे सात तर एका मिठासाठी मीठ, नमकं, लोन, गोळ, संदुरी, समुंद्री असे पाच-सहा पर्याय येतात.
अडाणी, खेडूतांची बोली म्हणून कोशकारांनी उपेक्षित, दुर्लक्षित ठेवलेले हे अवघे लक्षावधी शब्दधन कोशात आले असते तर मराठी भाषाच किती समृद्ध, संपन्न झाली असती! गेल्या काही वर्षांत प्रयत्न करून मी चाळीस हजार वऱ्हाडी शब्दांचा कोश केला. तो आणखी खूप वाढू शकतो. महाराष्ट्रात अशा आणखी कितीतरी बोली आहेत. त्या सर्व बोलीतील शब्द मराठी कोशात आले तर ते भांडार केवढे समृद्ध होईल. असे घडेल तेव्हा यशवंतराव चव्हाणांचे ‘मराठी ज्ञानभाषा’ होण्याचे स्वप्न पूर्ण होईल. शासनाच्या साहित्य संस्कृती मंडळाने त्या दिशेने पावलं टाकली आहेत, ही मोठी आशादायी घटना आहे.
ही वऱ्हाडी थोरा-मोठय़ांनाही भुरळ घालते. एवढा गोडवा, माधुर्य, सौंदर्य या बोलीत आहे. भय्या उपासनींनी माझी ‘पिपय’ कविता पुलंना ऐकवली. ते पुलकित झाले. भय्या म्हणाला, ‘तुम्ही प्रत्यक्ष वाघांच्या तोंडूनच ऐका.’ पुलंनी राघवेन्द्र कडकोळांहातून मला घरी बोलावले. पुलं, सुनीताबाई, वसंतराव देशपांडे तीन तास कविता ऐकत होते. नंतर त्यांचं पत्र आलं. माझ्या कवितेपेक्षा ते वऱ्हाडी बोलीच्या गोडव्यावरच प्रकाश टाकणारं आहे-
‘‘तुमची वऱ्हाडी बोलीतील कविता, मनाला ‘सहेदाची गोळाई’ म्हणजे काय ते सांगून गेली. मला प्रमाण भाषांपेक्षा बोली अधिक जवळच्या वाटतात. प्रमाणभाषाही नाइलाजापोटी लागणारी व्यावहारिक सोय आहे. तिच्या वापरामागे प्राणांचा स्पर्श जाणवत नाही. ती माणसा माणसातल्या जिव्हाळ्यापेक्षा व्याकरणाशी अधिक एकनिष्ठ राहण्याला महत्त्व देत असते.
काया मातीपोटी कोंब टरारून वर आले.
सावत्याच्या गाथेतून गीत इठूचे फुलले
असं तुम्ही सावता माळ्याच्या कवितेच्या सहज फुलण्याला म्हटलं आहे. बोलीही मनाच्या मातीतून अशा सहज फुलतात. प्रतिमांनी व्यक्त होणे हे काव्याचं व्यवच्छेदक लक्षण मानलं जातं. बोलीतला सारा व्यवहार हा प्रतिमेतूनच फुलत असतो. म्हणूनच ‘परकरातली पऱ्हाटी जशी लुगळ्यात आली’ असं तुमची कविता बोलीतून सांगायला लागली की सांगणं आणि सांगण्याची भाषा एकरूप होते. लुगडय़ाचं ‘लुगळं’ करण्यातलं बोबडेपण भाषेच्याही बालस्वरूपाचं दर्शन घडवतं आणि त्या कवितेला आंजारावं गोंजारावंसं वाटायला लागतं. बहिणाआईची खान्देशी अंगडंटोपडं ल्यालेली गाणी किंवा बोरकरांची कोकणी गाणी हीच जादू करतात. गाव, शेतमळा, कुटुंब या रिंगणात भिरभिरणारी तुमची कविता वऱ्हाडीचं लोभसवाणं रूपडं घेऊन आली आहे. तिला ग्रामीण मायमाऊलीच्या जात्यातून पडणाऱ्या पिठासारख्या गाण्यांची सच्चाई आहे.’’ (पु. लं. देशपांडे ७ फेब्रुवारी १९८३)
वऱ्हाडी बोलीचं स्वरूप दर्शन पुलंनी असं हुबेहूब घडवलं आहे. या बोलीतील त्यांना जाणवलेली सहेदाची गोळाई मी ‘वऱ्हाडी’ शीर्षकाच्या कवितेतूनही मांडण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.-
असी सोभते हे भाषा मानसाच्या रे मुखात
दाने कवये हुळ्ळ्याचे वानीच्या रे कनसात
काय सांगता गोळाई इच्यामंदी सहेदाची
अखोजीच्या चिचोन्याची दिवाईच्या पुरनाची
इन्द्राघरच्या परीचं नाच नाचता पाऊल।
अमृताच्या घागरीले एक दिवस लागलं।
कलंडल्यानं घागर सारं अमृत सांडलं,
थेंबाथेंबातून त्याच्या काही निपजले बोल।
थेंब मातीनं झेलले जसं मिरगाचं पानी।
म्हनूनच शब्दाईले वास चंदनाच्या वानी.
माझ्या वऱ्हाडी बोलीचं करू कितीक कीर्तन
तिच्या दुधावरची साय किस्न खाय वरपून.
वेगवेगळ्या बोलीभाषेच्या वैभवाची आणि समृद्धीची ओळख या सदरातून गेले काही महिने करून दिली जाते आहे. त्या अनुषंगाने भाषेची ताकद नेमकी काय असते आणि त्याचा कसा वापर केला जातो, असा वेगळा दृष्टिकोन या लेखात मांडला आहे. यातून भाषेचे सुप्त सामथ्र्य जाणून घेता येते आणि परिणामी भाषेकडे पाहण्याचा दृष्टिकोनही अधिक नेटका होऊ शकतो.
भाषेची स्थिती नेहमीच ‘अतिपरिचयात.. ’ अशी असते. प्रत्येक माणसाला बहुधा एकतरी भाषा अवगत असतेच. माणूस अगदी बालवयात म्हणजे बाळ असतानाच भाषा शिकायला सुरुवात करतो. सभोवतीच्या जगाची आणि प्रथम भाषेची ओळख आपल्याला एकदमच होत असते.
प्रथम भाषा आपण विनासायास शिकलो आहोत, असेच प्रत्येकाला वाटत असते. त्यामुळे मोठे झाल्यावर शाळेत किंवा महाविद्यालयात औपचारिकरीत्या ती शिकण्याची गरजच काय आहे, अशी सर्वसाधारण धारणा असते. भाषेविषयी असा दृष्टिकोन निर्माण होण्यामागे मुख्य दोन कारणं असू शकतात. पहिलं म्हणजे भाषा शिकण्याच्या प्रक्रियेशी आपण प्रामुख्याने फक्त व्याकरण आणि वाङ्मय या दोन संकल्पनांची सांगड घालतो; आणि दुसरं म्हणजे भाषा या साधनाच्या प्रचंड ताकदीविषयी आपण पूर्णपणे अनभिज्ञ असतो किंवा त्या ताकदीची आपल्याला पुरेशी कल्पना नसते.
खरेतर भाषा घडवण्याची आणि वापरण्याची एक उपजत क्षमता माणसाजवळ असते. इतर प्राण्यांपासून मानवाचे वेगळेपण दाखवून देणारे हे एक व्यवच्छेदक लक्षण आहे. आपण फक्त विचार मांडण्यासाठी किंवा अभिव्यक्तीसाठीच नाही तर प्रामुख्याने विचार करण्यासाठीही भाषेचा वापर करतो. कोणत्याही भाषेचा आधार न घेता आपण विचार करू शकू का, याचा विचार करून बघा. आपण काही फक्त प्राथमिक गरजांसाठी- म्हणजे प्रेम, भीती, दु:ख भूक- केवळ भाषा वापरत नाही तर अतिशय गुंतागुंतीचे विचार, प्रणाली, तत्त्वज्ञान, प्रवाह यांच्या अभिव्यक्तीसाठी आपण भाषा वापरतो.
ज्ञानाची निर्मिती, ग्रहण, साठवण आणि सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ज्ञानाचे पिढय़ान्पिढय़ा हजारो वर्षे चालत आलेले हस्तांतरण हे भाषेच्या प्रगल्भ वापराखेरीज संभवतच नाही. ज्ञानाच्या केवळ हस्तांतरणामुळेच प्रगती संभाव्य आहे, नाहीतर एका पिढीने मिळवलेले ज्ञान तिथेच थिजून, विरून स्थगित झाले असते आणि पुढच्या पिढीला परत पहिल्यापासून सुरुवात करायला लागली असती. आज मागच्यांनी केलेल्या प्रगतीच्या पायावर पुढे जाऊ शकतो. विचार करून बघा की, भाषेच्या वापराखेरीज हे शक्य झाले असते का? कंदमुळे न खाता स्वत: लागवड करून पिकवून खाणे, गुहेत न राहता घरे बांधून राहणे, चाक, अग्नी, पशुपालन इथपासून वाफ, वीज, यंत्रसामग्री, संगणक यांची निर्मिती आणि मानवाच्या गरजेप्रमाणे त्यांचे उपयोजन या गोष्टी विचारांच्या देवाणघेवाणीखेरीज शक्य झाल्या असत्या का किंवा विचारांची ही देवाणघेवाण भाषेखेरीज शक्य आहे का? मानवाची बौद्ध्रिक क्षमता महत्त्वाची आहेच, पण तिचे प्रगतीसाठी केले गेलेले उपयोजन हे प्रामुख्याने भाषेच्या माध्यमातूनच शक्य झाले आहे.
तारायंत्राचे कडकट्ट, दिव्यांची उघडझाप, मुक्या-बहिऱ्यांची हातवाऱ्यांची भाषा, पक्ष्यांचा चिवचिवाट, गायीचं हंबरणं याही सगळ्या भाषाच आहेत; पण आपण वापरत असलेल्या मानवनिर्मित भाषा खूपच जास्त सजर्नशील आणि लवचीक आहेत. कमीतकमी सामान-साधनातून शब्दश: अनंत रचना करायला समर्थ अशा आहेत. खूप भाषांमध्ये सर्वसाधारणपणे ४५ ते ५० मूळ स्वरांतून लक्षावधी वाक्ये तयार करता येतात. आपल्या भाषांच्या या क्षमतेमुळेच अतिगुंतागुंतीचे प्रश्न, विचार, तत्त्वप्रणाली मांडणे शक्य झाले आहे. आजच्या युगाला आपण संज्ञापनाचं युग म्हणतो. या युगात भाषण आणि संभाषणकौशल्याला अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले आहे. आपल्या विषयातल्या नैपुण्याखेरीज आज सॉफ्ट स्किल्सला फार महत्त्व आले आहे. त्यामध्ये प्रामुख्याने संभाषण कौशल्य मोडते. बहुतेक परीक्षांसाठी आणि नोकरीसाठी, तोंडी परीक्षेसाठी, मुलाखती, गटचर्चा आणि संबंधित विषयावरील सादरीकरण या गोष्टी आता निकडीच्या आणि सवयीच्या झाल्या आहेत. तुम्ही मुलाखतीच्या वेळी स्वत:ला कसे सादर करता याला प्राधान्य देण्यात येते. तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाचा योग्य ठसा उमटावा, म्हणून फॉर्मल ड्रेस वगैरेबरोबर संभाषणचातुर्य असणे जरुरीचे आहे. हे म्हणजे एक प्रकारे आपले स्वत:चे व्यक्तित्व एक प्रॉडक्ट म्हणून विकण्याचाच प्रकार असतो आणि विक्रेत्याच्या यशाची मेख बहुतांशी त्याच्या बोलण्यात असते.
माणसाने बोलण्यासाठी तोंड उघडले की, त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या अनेक बाजूंचे, पैलूंचे दर्शन होते. तुमच्या अभिव्यक्तीतला अस्खलितपणा हा तुमच्या सलग आणि स्वच्छ विचार करण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असतो. तुमचा आत्मविश्वास, ज्ञान, विचारातला पारदर्शीपणा तुमच्या संभाषणातून व्यक्त होतो. तुम्ही कोणत्या शब्दाची निवड करता, तुमचे उच्चार कसे आहेत, तुम्ही आघात कोणत्या शब्दावर देता, वाक्यरचना कशी करता यातून तुमची शैक्षणिक आणि वैचारिक पाश्र्वभूमी स्पष्ट होऊ शकते. तुम्ही स्पष्ट, सलग, अस्खलित, योग्य आवाजात बोललात तर तुमची छाप चांगली पडते. आदब, मृदूपणा, उर्मटपणा तसेच तुमचा अ‍ॅटिटय़ूड वागण्यापेक्षा बोलण्यातून पटकन कळतो. देहबोली महत्त्वाची आहे, पण आपण वापरलेले शब्द दुसऱ्या माणसाच्या जास्त लक्षात राहतात. संभाषण युगात मार्केटिंग हा एक मुख्य परवलीचा शब्द आहे. चपखल शब्दाचा वापर हा तर्कसुसंगत मुद्दा मांडताना अतिशय आवश्यक ठरतो. तुमचे म्हणणे समोरच्या माणसापर्यंत कसे पोहोचवता, त्याला आपला मुद्दा पटवून देऊ शकता का, यावर मार्केटिंगचे यश अवलंबून असते.
संभाषणाचा समग्र विचार करताना संभाषण हे एक कौशल्य आहे, असे लक्षात घेणे जरूर आहे. म्हणजेच संभाषणकौशल्य हे एक आयुध आहे आणि ते पारजून त्याचा जास्तीतजास्त प्रभावी उपयोग करणे ही शिकता येण्यासारखी गोष्ट आहे. भाषाक्षमता माणसाला उपजत मिळाली असली तरी जन्मत: भाषा अवगत असू शकत नाही तर भाषा आणि तिचा वापर शिकावा लागतो. तो शिकता येतो. पोहणे, अभिनय करणे, सायकल चालवणे ही जशी कौशल्ये आहेत तसेच भाषेचा सुयोग्य वापर हेही एक कौशल्य आहे. ते मिळवता आणि आत्मसात करता येते आणि त्याचा कस सरावाने वाढवताही येतो.
भाषा आणि संभाषणकौशल्याच्या बळावर केवळ सभाच नाही तर निवडणुका आणि राज्येही जिंकली गेली आहेत. ग्रीक राजकारण्यांपासून ते आपल्या सध्याच्या पक्षप्रवक्त्यापर्यंत आणि न्यूज अँकपर्यंत १ं३१८ आणि १ँी३१्री२ चे महत्त्व सगळ्यांना आहे. चाणक्यापासून ते विवेकानंदापर्यंत आणि लोकसभासद बॅ. नाथ पैंपर्यंत अनेक पुढाऱ्यांच्या भाषण आणि संभाषण कौशल्याचे किस्से सांगितले जातात. अब्राहम लिंकन ते बराक ओबामापर्यंत अनेकांनी आपल्या भाषणांतून लोकांची मने जिंकली आहेत. आपल्या व्यक्तिमत्त्वाची छाप जनमानसावर पाडली आहे. वक्तृत्वनैपुण्य हे केवळ सार्वजनिक क्षेत्रात असलेल्यांसाठीच नाही तर प्रत्येकासाठी आवश्यक गुण आहे. म्हणून भाषेचा आवाका आणि तिची ताकद याची जाणीव आपल्याला असली पाहिजे.
भारतात भटक्या जातीजमातींच्या सुमारे ३५० भाषा आहेत. त्यातल्या प्रत्येक जमातीची वेगळी बोलीभाषा आहे. त्या भाषेला पारुशी’ म्हणतात. महाराष्ट्राचा विचार केला तर राज्यात ४२ भटक्या जातीजमाती आहेत. त्यांची भाषाही पारुशी’च आहे. उदाहरणासह सांगायचे तर पारध्यांची वेगळी, बेलदारांची वेगळी, वडारांची वेगळी, वैदूंची वेगळी, बंजारांची वेगळी भाषा. पण या भटक्यांच्या भाषा एकमेकांत गुंतलेल्या आहेत. मानववंशशास्त्राचे अभ्यासक सांगतात की, सगळ्या भटक्या लोकांच्या डोक्याचा आकार सारखा आहे. त्यांच्या बोलण्यात जोरकसपणा, भारदस्तपणा आहे. उंच, धिप्पाड आणि चिवट बांध्याचे हे लोक फार पूर्वी राजस्थानातून आलेले आहेत असं सांगितलं जातं. या जातीजमातींचे भाट १९८०पर्यंत राजस्थानातून येत. त्यांच्याकडे सगळं लेखी असे. ते सात-आठ पिढय़ांचे वंशज सांगत. असो.
मी भटक्यांच्या ओड बेलदार या जमातीचा. आमच्या १२ पोटजाती आहेत. त्या प्रत्येकीची भाषा वेगळी आहे. या जमातीचे महाराष्ट्रभर दोनेक लाख लोक असतील. ते महाराष्ट्रभर भटकत राहतात. महाराष्ट्राच्या बाहेर राजस्थान, गुजरात, आंध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश या राज्यांतही मोलमजुरी करायला जातात. आमच्या जमातीचा मूळ व्यवसाय घरं बांधण्याचा होता. पण ती मातीची, दगडांची जुन्या काळची घरं. पूर्वीच्या काळी आमच्या वाडवडिलांनी किल्ले बांधले. सिमेंट-विटांचा जमाना आला आणि आमची जमात बेरोजगार होत गेली. कारण ती अत्याधुनिक घरे बांधू शकत नव्हती. तसे प्रशिक्षण त्यांनी घेतलेलं नव्हतं. त्यामुळे आता आमच्या जमातीतले लोक मिळेल ती मोलमजुरी करतात. काही रेडिओ, घडय़ाळं विकतात. आता मोबाइलही विकू लागले आहेत.
आम्हा ओड बेलदारांची स्वतंत्र म्हणावी अशी बोली आहे. तिला स्वतंत्र नाव मात्र दुर्दैवाने नाही. तसा अभ्यास कुणी केलेला नाही. आमच्या समाजात शिक्षण घेणारे लोकही खूप कमी असल्याने भाषेबाबतची जागरूकता नसणे साहजिकही आहे. त्यामुळे आमच्या भाषेला ओड बेलदारांची भाषा असूच म्हणू या.
आमची ही भाषा राजस्थानी, हिंदी आणि मराठी या तीन भाषांतील शब्दांच्या आधारे तयार झालेली आहे. त्यातील काही शब्द असे- माय (आई), बाबा (वडील), बेन (बहीण), तात्या (काका), भाभी (वहिनी), मामेभाऊ (मामाचा मुलगा), सवत (सवत), चुल (पीठ), लुन (लसूण), भुरकी (तिखट), हांडा (भाडं), भिरा (मुलगा), बणडी (नवरी), बणडा (नवरा), टुरा (मुलगा), टुरी (मुलगी), इळनमाळ (दिवसरात्र भटकणारे लोक), तसव्या (घनदाट जंगलातून जाणारी पाऊलवाट). वाक्यरचना राजस्थानी-हिंदूीतल्या शब्दांचा आधार घेत तयार केली जाते. उदा. तुका साळनं बनवल?’ (तू काय भाजी बनवली?) तजं नाव का हं?’ (तुझं नाव काय आहे?), पोलिसा गणत आमानं घना डर’ (पोलिसांची आम्हाला खूप भीती आहे), मनं भूक लगली हं’ (मला भूक लागली आहे.).
आमच्या जमातीत लग्नात खूप गाणी म्हटली जातात. त्यातही राजस्थानी, हिंदी, मराठी या भाषेतील खूप शब्द घुसलेले आहेत. उदा.
भांडा होता तो बदलाय देती
(भांडं असतं तर बदलून टाकलं असतं)
नवरदेव बदला नयी जाय
(नवरदेव बदलता येत नाही)
तांबा पितळ होता तो बदलाय देती
(तांबं, पितळ असतं तर बदलून टाकलं असतं)
पण तकदीर बदलाई नही जाय
(पण नशीब बदलता येत नाही.)
अशी एकेका जमातीची शंभरेक गाणी आहेत.
क्या मस्त सजा है झुला
उसके धोती में अलबेला
उसके सूरमे में बलखाई
दुल्हन प्यारी में शरमाई
हे हिंदी गाणंही आमच्या लग्नात फार पूर्वीपासून म्हटलं जातं. हळदीच्या समारंभाचीही गाणी आहेत. उदा.
‘कोण भिरा बेटा सवा सुतगढ नाव्हारे’ (कोणाचा मुलगा आंघोळीला बसलेला आहे?)
‘ये तो भिरा अशोक पवार का है रे बाबा’
(हा तर अशोक पवारचा मुलगा आहे.)
एखादा बाप वा माय मुलावर रागावली म्हणजे ते त्याला म्हणीतून शिव्या देतात. उदा. ढुंगण घसेना तुराटी नई’ (कमालीचं दारिद्रय असणं),जमा करती आनदीरेवा का’ (भारा बांधून आणत होता का?), कुंकू पुसती गोबर लगावला’ (दुसरा नवरा करणे), जिंदगी घनी बडी हं’ (आयुष्य खूप मोठं आहे.)
आमच्या जमातीतल्या काही लोकांनी साहित्यलेखन केलं आहे. पण त्यांनी ग्रामीण भाषेतच लिहिलं आहे. आम्हा ओड बेलदारांची भाषा मी पहिल्यांदा इळनमाळ’, दर कोस दर मुक्काम’ या कादंबऱ्यांतून मराठी साहित्यात आणली. आमच्या जमातीत माझ्याशिवाय इतर कुणीही लिहिणारं नाही. एवढंच नव्हे, तर महाराष्ट्रातल्या ४५ जमातींतला मी केवळ तिसरा-चौथा लेखक असेन. आम्ही भटके लोक असल्याने आमचा सतत इतर भाषांशी, त्यातल्या शब्दांशी संपर्क येतो. त्यामुळे ते- ते शब्द आम्ही उचलतो. मराठीतून अलीकडच्या काळात माचीस, वही, पुस्तक हे शब्द आम्ही स्वीकारले आहेत. पण आमच्या मुलांना आमची बोली बोलावीशी वाटत नाही. ते हिंदी किंवा मराठी बोलतात. त्यामुळे माझी पिढी ही आमची भाषा बोलणारी बहुधा शेवटची पिढी असेल. आमच्यानंतर ओड बेलदारी ही बोलीभाषा बहुधा इतिहासात जमा होईल.
विदर्भातील वऱ्हाडी बोलीचा प्रदेश म्हणजे अकोला, अमरावती, बुलढाणा, यवतमाळ आणि वाशिम हे जिल्हे होत. या जिल्ह्य़ांतील बोली व बुलढाणा जिल्ह्य़ातील घाटमाथ्यावरील वऱ्हाडी बोली यांत काही स्थळभेद असून काही वेगळी वैशिष्टय़े आहेत. घाटावरची वऱ्हाडी भाषा प्रमाण मराठीला जवळची आहे. आशयाच्या दृष्टीने दोन्ही बोली जवळपास सारख्याच असल्या तरी त्यांच्या ध्वनिप्रक्रियेत व शब्दप्रयोगात फरक आहे.
काही वर्षांपूर्वी लोकसाहित्यातील पीएच. डी.साठी बुलढाणा जिल्ह्य़ातील ७० ते ८० खेडय़ांमध्ये फिरून मी वीस हजारावर लोकगीतांचे संकलन केले आणि त्यांचा अभ्यास केला. त्यावेळी विदर्भ व घाटमाथ्यावरील वऱ्हाडी बोलींत काही फरक आणि वैशिष्टय़े आढळून आली. विदर्भात ‘नागपुरी’ व ‘वऱ्हाडी’ या प्रमुख बोली आहेत. मेहकर परिसरातील म्हणजे बुलढाणा जिल्ह्य़ातील घाटमाथ्यावरील बोली ही वऱ्हाडीच आहे. भाषाशास्त्राच्या नियमाप्रमाणे बोली या चार-चार कोसावर बदलतात. विदर्भातील वऱ्हाडी बोलीचा प्रदेश म्हणजे अकोला, अमरावती, बुलढाणा, यवतमाळ आणि वाशिम हे जिल्हे होत. या जिल्ह्य़ांतील बोली व बुलढाणा जिल्ह्य़ातील घाटमाथ्यावरील वऱ्हाडी बोली यांत काही स्थळभेद असून काही वेगळी वैशिष्टय़े आहेत, हे पुढील लोकगीतांमधून स्पष्ट होते. लोकगीतातील उदाहरण द्यायचे महत्त्वाचे कारण असे की, लोकगीते ही त्या- त्या भूभागातील बोलीभाषेत असतात. लोकगीतांमध्ये जुने शब्द टिकून असतात. प्रकाशित ग्रंथांमधील लोकगीते व बुलढाणा जिल्ह्य़ाच्या घाटमाथ्यावरील लोकगीतांमधील वेगळेपण पुढील उदाहरणावरून स्पष्ट होईल.
प्रकाशित ग्रंथांमधील लोकगीते- १) सासुंचा सासुरवास भोगल्यान काय होत? २) नणंद, पाहुणी, नन्सबाई, ३) सासंचा सासुरवास नणंद नणंदची लावणी/ दीड दिसाची पाहुणी.
घाटमाथ्यावरील लोकगीते- १) सासुंचा सासुरवास भोगल्यानं काय व्हतं?, २) पाव्हणी, नणंदबाई, ३) सासुचा सासुरवास नणंदेची लावणी/ दिडा दिवसाची पाव्हणी.
आशयाच्या दृष्टीने दोन्ही रचना जवळपास सारख्याच असल्या तरी ध्वनिप्रक्रियेत शब्दप्रयोगात फरक आहे. क्रमांक १ मधील लोकगीतात ‘सासंचा’ म्हटले आहे, तर घाटमाथ्यावरील ओवीत ‘सासुचा’ म्हटले आहे. घाटमाथ्यावर ‘व्हतं-पाव्हणी’ या शब्दांवर बोलताना आघात देण्याची खास लकब आहे. उदा.
सेताच्या बांधानं पुया पपूया राज बोले।
दिस पेरणीचे आले
पडला पाऊस गरजु गरजु राती।
बंधुच्या शेताले मोत्याचं सिख पळे
चाडय़ावर मुठ नंदिले म्हणते वल्हा बोलला
पपया दिवस पेरणीचा आला।
पडतो पाऊस गर्जू गर्जू राती।
बंधुच्या शेताले मोत्यांचे सिख पडे।
प्रकाशित ग्रंथांत आणि घाटमाथ्यावरील (कंसातील) बोलीतील शब्दांत पुढीलप्रमाणे फरक आढळतो- बांधानं (बंधुऱ्यानं), पपुया (पपया), गरजु गरजु (गर्जू गर्जू), दिस (दिवस), पळतो (पडतो)
घाटमाथ्यावर ‘पाऊस पडे’ तर विदर्भात ‘पाऊस पळे’ असे ध्वनिपरिवर्तन आढळते. ‘ळ’ हा जसा वारंवार येतो तसाच ‘ड’ऐवजी ‘ळ’ वापरण्याची वऱ्हाडची खास लकब इथे दिसते. बुलढाणा जिल्ह्य़ातील मेहकरच्या घाटमाथ्यावर ‘पडे’ हे शब्दरूप प्रमाण मराठी भाषेला जवळचे आहे. घाटमाथ्यावर ‘गर्जू, गर्जू’ या शब्दांवर जोर देण्यात येतो. आशयाने लोकगीते सारखीच असली तरी दोन्ही बोलींत फरक आहे तो वर्णप्रक्रिया व शब्दरूपे यादृष्टीने. ‘दगडातील पाझर’ या पुस्तकातील विदर्भातील लोकगीते व घाटमाथ्यावरील लोकगीते फरकाच्या दृष्टीने पाहता येतील.
उदा. ‘सुरया उगवला अग्नीचा भडका, खेयाले निघला चांदमातेचा लाडका’
घाटावर : ‘निघाला सूर्यदेव जसा अग्नीचा भडका, शीतल चालला चंद्रमातेचा लाडका.’
‘सुरया’ऐवजी ‘सूर्या’ किंवा ‘सूर्यनारायण’, ‘निघाला’ऐवजी ‘निघला’, ‘खेयाले’ऐवजी घाटावर ‘खेळाले’, ‘उन्हाया’ऐवजी घाटावर ‘उन्हाळा’ असे उच्चार आढळतात. दोन्ही उदाहरणांमध्ये आविष्कार व आशय सारखाच आहे. ‘सूर्य’ हा शब्द घाटावरील भागात ‘या’वर आघात देऊन उच्चारला जातो. तसेच वऱ्हाडातील ‘ळ’चा ‘या’ असे ध्वनिपरिवर्तन आढळून येते. ‘खेळाले’- ‘खेयाले’ व ‘उन्हाया’चा उन्हाळा’ या शब्दांतसुद्धा फरक दिसून येतो. घाटावरील वऱ्हाडीत ‘नि’ या वर्णावर आघात देतात. ‘निघाला’ऐवजी ‘निघला’ असे उच्चारतात. ‘साहित्याचे मूलधन’ या लोकगीतांच्या वऱ्हाडीतील पुस्तकातील संदर्भ पाहू.
(१) गोरे भावजयी ‘तुसडे’ बोलाची, घाटावरील उदाहरण-गोरे भावजयी ‘तुसंड’ बोलाची, (२) भाऊ आपला भावजय पराइर्, घाटावर- भाऊ आपला भावजय परायाची. घाटावरची वऱ्हाडी भाषा प्रमाण मराठीला जवळची आहे. घाटावरील संकलित लोकगीतांमध्ये- ‘मले, तुले, मपल्या, तुपल्या, निघला, येंधला, काहुन, करून राह्य़लो’ असे खास वऱ्हाडी शब्द आले आहेत. ‘सीता भावजय’ किंवा ‘भावजय’ हाच शब्द वापरण्याचा घाटावर प्राचीन परिपाठ आहे. ‘गोरेबाई.. बहिणीबाई’ असेसुद्धा शब्दप्रयोग आलेले आहेत. ‘महा-मव्हा, इवाही- इव्हाई, करतो- करते’.. वऱ्हाडी प्रकाशित लोकगीतांमध्ये वर्तमानकाळातील तृतीयपुरुषी एकवचनी स्त्रीलिंगी क्रियापदाला प्रथमपुरुषी प्रत्यय लावण्याची प्रथा दिसते. ‘करतो, जातो, घेतो, करजो, घेनो’ असे स्त्रिया पुरुषांप्रमाणे म्हणताना दिसतात.
प्रमाण मराठीला जवळ असणारी वऱ्हाडी ही घाटावरील आहे. ‘ळ’ हा प्रमाण मराठीतील आहे. घाटावरील वऱ्हाडी बोलीत ‘आभाळ’ म्हटले जाते, तर विदर्भात ‘आभाय,’ ‘डोळा’ला ‘डोया’, ‘झुळझुळ’चे ‘झुयझुय’, ‘मळमळ’चे ‘मयमय’ असे म्हटले जाते. वऱ्हाडी कवी डॉ. विठ्ठल वाघांच्या रचनेतही ‘काळ्या मातीत’ऐवजी ‘काया मातीत मातीत’ असा उल्लेख आढळतो. उदा. ‘दिवाळीची चोळी’ तर वाघांच्या रचनेत ‘दिवासीची चोथी’ असा फरक आहे. ‘चंद्रकळा’ – ‘चंद्रकथा’ या प्रकारे अकोला जिल्ह्य़ातील विठ्ठल वाघ व वऱ्हाडी कथाकार बाजीराव पाटील यांच्या रचनेत ‘ळ’ऐवजी ‘ल’ येतो.
नांदेडमध्ये जुनी भाषा सांभाळून असणारी, बोलणारी ज्येष्ठ माणसं पाहिली की वाटतं, जिल्ह्य़ांतर्गत जसे तालुके, खेडी तशीच ही माणसं. आपलं जुनेपण सांभाळणारी. जुनी भाषा घेऊन व्यवहार करणारी. चोपडय़ा भाषेनं आलेला ओशटपणा घालवायला यांचेच शब्द आपल्याला घासूनपुसून काढतात. ही माणसं पोरासोरांची विचारपूस करताना सहजच विचारतात- ‘बरं वाटायलंय की, का इजा व्हायलीय?’ अभ्यासात रमलेल्या पोराला त्याचा चुलता, आजोबा डोळे मोठे करून आश्चर्य दाखवून विचारणार- ‘बापा! आसं करून पास होतूस की काय!’
नांदेड जिल्ह्य़ाची गंमत अशी, की या जिल्ह्य़ाला एकीकडून बिदरचा (कर्नाटक) शेजार, दुसरीकडून निझामाबाद-अदिलाबाद हा आंध्र प्रदेशचा शेजार, तर तिसरीकडे यवतमाळ हा विदर्भाचा शेजार. एकेकाळी निझामी अंमल असल्याने वडीलधारी पिढी उर्दूतून शिकलेली. त्यामुळे व्यवहारात हिंदी-उर्दूचे अजोड मिश्रण झालेले. शिवाय तेलुगू व कन्नड भाषेतले शब्दही नातेवाईकाकडे शिकायला येऊन राहिलेल्या अन् तिथेच नोकरी करून स्थायिक झालेल्या मुलांसारखे इथे गुण्यागोविंदाने नांदत आहेत. अशा तऱ्हेने त्या- त्या भाषेचे शब्द घेऊन त्या- त्या तऱ्हेने बोलताना नांदेड जिल्ह्य़ातली माणसं वरवर पाहता विचित्रच वाटणार! समोरचा माणूस मजाक करतो आहे की गंभीरपणे बोलतो आहे, याची खबरच लागत नाही. पण त्याच्याशी लगेचच दोस्ती होणार!
‘कोस कोस पर बदले पानी, सवा कोस पर बानी’ या म्हणीचा दणका नांदेड जिल्ह्य़ात नवीन रुळणाऱ्या माणसाला बसतो, तो इथल्या भाषेच्या तऱ्हेने! विपरीत शब्दांनी भावना व्यक्त करण्याची तऱ्हा. माणसाच्या भाषेवरून आणि त्याच्या शब्दोच्चारांवरून त्याची वृत्ती ठरवणं, हे त्या माणसावर अन्याय करणारं असतं, हे मग इथं रुळणाऱ्या माणसाच्या ध्यानात येतं. विपरीत शब्दांत विपरीत तऱ्हेनं कौतुक करण्याच्या या पद्धतीतूनच त्या शब्दांआड उभ्या असणाऱ्या माणसाची आस्था जाणवू लागते. आणि हेही लक्षात येऊ लागतं, की माणसाला मनातलं कौतुक सांगायसाठी निसरडे, गुळगुळीत शब्द नको असतात. तिखट जेवणानं तृप्त व्हावं, तसं विपरीत भाषेतून समाधान लाभतं, हे खरं. एक खेडवळ तरुण- बहुधा पहिल्यांदाच मतदान करायला आला होता. बोटाला शाईचा ठिपका पडला अन् चटकन् त्याने बोट मागे घेतले. चटका बसल्यासारखे. मग मतदान करून, मतपत्रिकेची घडी घाईघाईत करून ती मतपेटीत सारू लागला, तर ती आत व्यवस्थित जाईना गेली, तेव्हा पटकन् म्हणून गेला, ‘‘अं! आरं हे इगिन जाईना झालं की!’’ हा ‘इगिन’ (विघ्न) शब्द कुठेही वापरला जातो. रडणारं पोर आटोपना झालं की बाप म्हणणार, ‘‘अं! आरं हे इगिन सांभाळा बरं!’’
नांदेडच्या भाषेत सांगायचं म्हणजे असे अनेक शब्द इथल्या भाषेत ‘सपादून’ गेले आहेत. सुख, दु:ख, आनंद व्यक्त करताना एखादा शब्द अप्रचलित असतो- वाहत्या पाण्यातल्या दगडासारखा. आणि मग तोच आधार वाटत असतो नंतर. ‘पांदण’, ‘कुटाना’, ‘डोलची’ (पोहरा), आयुष्यभराच्या मिळकतीसाठी वापरला जाणारा ‘जिनगानी’ हे शब्द हदगाव तालुक्याकडे रुळले आहेत. ‘का म्हणून’ऐवजी ‘काहून’, ‘कामून’, ‘काऊन’ अशी रूपांतरंही अशाच सरमिसळीची उदाहरणं आहेत.
गोदावरी नदी ही नांदेड जिल्ह्य़ाची माय. हा ‘माय’ शब्द इथला वडीलधारा माणूस सहज वापरतो. आपल्यापेक्षा लहान असणाऱ्याला ‘ये माय’, ‘जा माय’ असं म्हणतो. शिवाय नदीचा संदर्भ देऊन ठिकाण सांगायची एक खासियत आहे- ‘गंगंकडं’ आणि ‘बेदराकडं’ (बिदरकडे).
उर्दू शब्द हे तर नांदेडच्या मराठी भाषेत सफाईने विरघळले आहेत. शिवाय प्लंबर, गवंडी अशी कामं करणारी मुस्लीम मंडळी ‘वो परवडता नहीं साब’, ‘ये पडतल खाता नहीं..’ असं सहजच म्हणून जातात. कंधारला परीक्षेच्या निकालाला ‘नतीजा’ म्हणत. आजही अधूनमधून हा शब्द भेटतो. ‘निकाल’ या शब्दातली स्फोटाची (!) भावना या ‘नतीजा’मध्ये नसते. शिवाय- फिकीर, फुर्सत, पेशकार, बयनामा. (बयनामा म्हणजे स्थावर मालमत्तेची रजिस्ट्री. त्यातून काही रक्कम अग्रिम देऊन- म्हणजे अनामत देऊन करारपत्र केलं तर त्याला ‘इस्वास बय’ असा शब्द (कसा कोण जाणे!) आहे!) प्रचलित उर्दू शब्दांचा माग काढत जाण्याचा छंद मोठा आनंद देऊन जातो. इथं ‘खेडय़ात राहून हा ‘गावदी’ व्हायलाय’, (गावदी म्हणजे गाव-आदी : गावंढळ!) असं म्हटलं जातं. तसंच ‘फराकत झोपलाय’ या शब्दांत ‘फराह’ म्हणजे ऐसपस. मात्र, ‘लंबेलाट झालाय’ या शब्दांतल्या अर्थाचा पत्ता लागत नाही.
म्हणी- वाक्प्रचार तर आणखीनच मजेदार. ‘नाकापेक्षा मोती जड’ या म्हणीपेक्षा ‘मालकाचं नाव गन्या, तर चाकराचं? रुद्राजी आप्पा!’ हे जास्त रास्त वाटणारं. घरातली आजी सहजच म्हणून जाते- ‘मंत्र थोडा, थुंका फार!’, ‘घरच्याचा वीट अन् बाहेरच्याचा भांग नीट!’ (मूळ म्हण- ‘घरचीचा वीट अन् बाहेरचीचा -वाकडा असलेला- भांग नीट!’ अशी आहे!) ‘कुठल्या कुठं अन् उठू उठू भेटं!’, ‘तोंडात तीळ भिजत नाही’.. उर्दू भाषेतली म्हण अशीच मशहूर आहे- ‘बकरी ईद को बचेंगे, तो मोहरम में देखेंगे!’
‘संग नको म्हणजे येतो सलगऱ्यापत्तर!’ ही म्हण समजणं अवघडच आहे. ‘घरचं झालं थोडं अन् इवायानं धाडलं घोडं’ ही म्हण नांदेडची आहे असं नाही म्हणता येणार; पण तिचा वापर सर्रास होतो. मित्राची सत्तर वर्षांची आई कधी चिडून म्हणते, ‘मी काही म्हणायला गेलं की माझा आस्कराच करता!’ आता ‘आस्करा’ हा शब्द कसा आला? तर आई-आजीला सारखं ‘आसं कर, तसं कर’ असं म्हटलं जातं, त्यामुळे हा शब्द वापरला जात असावा. भिन्न स्वभावांच्या पोरांसाठी त्यांची आई ‘एक इर, तर एक पीर!’ असं म्हणते. त्याचा खुलासा असा- पीर म्हणजे नवसाला पावणारा आणि इर म्हणजे वीर- हा इरोबा म्हणून वेशीबाहेर असतो, त्याला नैवेद्य दाखवावा लागतो. दगडाचा हा इरोबा- त्याला चेहरामोहरा नसतो. का, तर गावाच्या रक्षणार्थ कुण्याकाळी आपले बलिदान केलेला हा वीर असतो!
ऑडिटची नोकरी केल्याने कर्नाटकाला लागून असलेलं मुक्रामाबाद, देगलूर, आंध्र प्रदेशला लागून असलेले बिलोली, किनवट, धर्माबाद अन् यवतमाळ जिल्ह्य़ाला लागून असलेल्या हदगावला मी फिरलोय. त्या- त्या तालुक्यातली भाषा नकळत जाणवली. ओळखीचाच शब्द असतो, पण बोलणारं माणूस कधी त्या शब्दाची लवचिक डहाळी करतो, तर कधी डोंबऱ्याच्या लोखंडी िरगातून जावं तसं वजनं (सावकाश) बोलतो. एका तालुक्यातला माणूस विचारतो, ‘काय करायलास?’ तर तेलुगू भाषेच्या वातावरणातला एकजण विचारतो, ‘काय करू लालास?’ (त्याला उत्तर मिळतं- ‘कोन्टय़ात बसू आडकूल-पोहे खायलालो.’) पदार्थाची चव कळण्यासाठी त्यातले घटक माहीत असले, त्याची कृती माहीत असली तरी पदार्थाचे सेवन जसे आवश्यक, तसेच हे भाषेचे श्रवण अनुभवण्यासारखे असते. ‘आयनक’ (चष्मा), दस्ती (रुमाल), तकलीफ (त्रास), लहान गावासाठी ‘खुर्द’ अन् मोठय़ा गावासाठी ‘बुद्रुक’ (बुजुर्ग), शिशी, खबर, वजिफा, खुर्दा.. असे अनेक शब्द उर्दूतून मराठीत सुखेनैव नांदत आले आहेत. खेडय़ात आजही जनगणनेला आलेल्या माणसाकडे पाहून एखादा वडीलधारा सहजच म्हणून जातो- ‘मर्दूमशुमारीला आलेत ही माणसं.’
तेलुगू भाषाही अशीच रुळलेली. कैऱ्यांचे दोन पदार्थ मोठे लोकप्रिय आहेत. ते म्हणजे- सकुबद्दा आणि तक्कु. रायतं म्हणजे लोणचं. कल्यापाक म्हणजे कढीपत्ता. कोिशबीर म्हणजे आवकोरा. बोंडं (भजे), कद्दू (भोपळा), तुळई- नाट, कडची असे शब्द नेहमीच्या बोलण्यात आढळतात. ‘करतूस की’, ‘बसतुस की’, ‘जातूस की’ असे तेलुगू वळण. चिंच-गूळ घातलेलं वरण ही तर खास तेलंगणातली चीज इथे रूढ झालेली. गव्हाचे पीठ, गूळ अन् तूप या तीन चीजा घेऊन बनवलेल्याला ‘फक्की’ म्हटलं, की फाका (उपवास), फकिरी (दारिद्रय़) आणि फक्क (जबडा- तोंड) या तीन शब्दांची आठवण होते. फक्कीचा घास घेतला की बोलू नये. ठसका लागतो. नांदेड जिल्ह्य़ातल्या लोकांची एका बाबतीत मोठी तारांबळ होते.
इकडे ‘उसळ’ म्हटलं की ती उपवासासाठीची साबुदाण्याचीच असते. मटकीची उसळ असेल तर ती ‘मटकीची उसळ’ असं म्हटलं जातं. या पाश्र्वभूमीवर पुण्या-मुंबईला ‘साबुदाण्याची खिचडी’ असं नुसतं वाचलं तरी उपवास मोडल्यासारखं तोंड होतं.
लेप (रजई), भरत्या (पितळेचं गोलाकार भांडं- ज्यात वरण शिजवलं जायचं.), वत्तल (न्हाणीत पाणी तापवायची जागा अन् भांडे) असे कानडी शब्दही आनंदानं नांदताहेत. विस्तारत जाणाऱ्या नांदेड शहरात जुनी भाषा सांभाळून असणारी, बोलणारी ज्येष्ठ माणसं पाहिली की वाटतं, जिल्ह्य़ांतर्गत जसे तालुके, खेडी तशीच ही माणसं. आपलं जुनेपण सांभाळणारी. जुनी भाषा घेऊन व्यवहार करणारी. चोपडय़ा भाषेनं आलेला ओशटपणा घालवायला यांचेच शब्द आपल्याला घासूनपुसून काढतात. ही माणसं पोरासोरांची विचारपूस करताना सहजच विचारतात-‘बरं वाटायलंय की, का इजा व्हायलीय?’ अभ्यासात रमलेल्या पोराला त्याचा चुलता, आजोबा डोळे मोठे करून आश्चर्य दाखवून विचारणार- ‘बापा! आसं करून पास होतूस की काय!’
आता तर प्रचंड वेगाच्या या दिवसांत अनेक इंग्रजी शब्द वावटळीत पाचोळा चिकटावा तसे चिकटून बसलेत. हे शब्द खेडय़ातली माणसं सुगडी रंगवावीत तशी उच्चारतात. उदा. ‘तुला मिस कॉल हाणला होता की तीनदा!’, ‘मला उगी टेंशन दिऊ नको.’ समजणारे समजून घेतात.
आता कुतूहल वाटतं ते भाषेच्या नव्या रूपाचे. बाइट द्यावी तसे बोलताना माणसाची तऱ्हा, मोबाइल, लक्झरी बस, मोटारसायकली, एमपी थ्री गाणी, सीरियल्सचा गराडा या सगळ्यात एखादं माणूस जेव्हा व्याकूळ होतं, उत्कट अशी त्याची मन:स्थिती होते, तेव्हा ते कसं वागतं, बोलतं, कोणत्या शब्दांचा आधार घेतं, हे लक्षपूर्वक बघायला पाहिजे.
वंजारी बोलीभाषेचा इतिहास अतिशय मनोरंजक आहे. अनेक बोलींची मिश्रण असलेली ही बोली आहे. तीत राजस्थानी, भोजपुरी, गुजराती, मराठी बोलीभाषांचे मिश्रण आहे. मात्र, या बोलीतील शब्दांच्या उच्चारांचा खास असा बाज आहे. त्या ठसक्यात आणि त्या ठेक्यात बोलली गेली तर तिच्यात कठोरपणा, उद्दामपणा जाणवतो. पण प्रत्यक्ष वागणुकीत मात्र तसे दिसत नाही. ती समोरच्याला लळा लावल्याशिवाय राहत नाही.
ठाणे जिल्ह्य़ातील पालघर आणि डहाणू तालुक्यांत मथुरी वंजारी समाजाची २२ गावं आणि विक्रमगड तालुक्यातील दोन अशा २४ गावांमध्ये ‘वंजारी’ बोली बोलली जाते. गुजरातमधील उंबरगाव तालुक्यातील नारगोळ व माणेकपूर-सरई ही दोन्ही गावे पूर्वी महाराष्ट्रात होती. द्वैभाषिक मुंबई राज्याच्या विभाजनाच्या वेळी ती गुजरातमध्ये गेली. विभाजनापूर्वी या गावांना ‘२४ गामना वंजारा’ अशी उपाधी लावली जायची. या मथुरी वंजारी समाजाची ही बोली आहे.
वंजारी बोलीचा इतिहास अतिशय मनोरंजक आहे. अनेक बोलींची मिश्रण असलेली ही बोली आहे. तीत राजस्थानी, भोजपुरी, गुजराती, मराठी बोलीभाषांचे मिश्रण आहे. मात्र, या बोलीतल्या शब्दांच्या उच्चारांचा खास असा बाज आहे. त्या विशिष्ट ठसक्यात आणि ठेक्यात ती बोलली तर तीत कठोरता आणि उद्दामपणाचा भास होतो. परंतु या लोकांची प्रत्यक्ष वागणूक मात्र तशी नाही. ही बोली समोरच्याला लळा लावल्याशिवाय राहत नाही. तिच्यावर हा परिणाम होण्याचे कारणही तसेच आहे.
पूर्वी वंजारी समाज भटका होता. बैलांच्या पाठीवर धान्यांच्या गोणी लादून ते सतत भटकंती करीत. जिथे गरज असेल तिथे ते धान्यविक्रीचा धंदा, उद्योग करत. बैलांचे तांडेच्या तांडे बरोबर घेऊन वेगवेगळ्या प्रदेशांत धंदापाणी करत हा समाज फिरे. त्यामुळे कधी मैदानी प्रदेशात, कधी डोंगरदऱ्यांतून, तर कधी पठारी प्रदेशांतून त्यांचा प्रवास होई. जिथे जितका काळ धंदा चाले, तोवर त्या प्रदेशात ते मुक्काम करत. साहजिकच तेथील समाजजीवन, चालीरीती आणि तिथल्या सांस्कृतिक जीवनाचा परिणाम या भटक्या समाजावरही होत असे. परिणामी तेथील स्थानिक भाषेतल्या नवीन शब्दांची वंजारींच्या बोलीत भर पडत गेली. सततच्या भटकंतीमुळे या समाजाला खास वैशिष्टय़पूर्ण असे सांस्कृतिक जीवन व प्रगत अशी भाषा लाभली नाही. यासंदर्भात वंजारी बोलीतील काही नमुनेदार उदाहरणे पाहिली तर वेगवेगळ्या बोलीभाषांतील गाणी तीत कशी आली आहेत, ते चटकन् लक्षात येईल.
गुजरातीप्रचुर गीत
उतरो उतरो सोनल बिंगी
पेटये दागिना, किटय गिया,
अरगणिये, साडयो कोहबाय गियो
उतरो उतरो सोनल बिंगी
मराठीप्रचुर गीत
अळद लावितो सौरंगी
कोण बापाचा लाडकला
कोण आयसी लाडकली
अळद लावीतो सौरंगी..
वंजारीतली होळीची बहुतेक गाणी मात्र विविध प्रदेशांतल्या बोलीभाषांतील आहेत. या गाण्यांतील हेल आणि सुरावट मात्र गुजरातीची असते.
गुजरातीचा प्रभाव
गरबो खुंदा यो रे, खुंदायो
कोण गामे खुंदायो
गरबो खुंदा यो रे, खुंदायो
दापोली गामे खुंदायो
मराठीचा प्रभाव
उसिनिसी जागेनी सडकु रे हरी सडकु
सडता, सडता पडलू रे हरी पडलू रे
पायना पोलरा भंगायारे हरी भंगाया रे
सुरतना सोनारु बोलावसु रे हरी बोलावसू
खास वंजारी बोलीतील गाणीही आहेत. पूर्वी पहाटे उठून ओव्या गायला जात. आता मात्र सगळे कालबाह्य़ झाले आहे. वानगीदाखल हे करुणरुदन करणारे गीत-
अे दिगरा ऽऽऽ काहटी रागयो
आमन्न्ो होडीने गि यो रे ऽऽऽ
कोणता गाम गियोतू, कोणता शेरे फरतरे ऽऽऽ
तारा सिलापिला, ताराशी हुजय गियातरे ऽऽऽ
आहूं टाकीने तारी वाट जोतरे! अे दिगरा ऽऽऽ
या बोलीचे वैशिष्टय़ हे की, अनेक बोलीभाषांचे (राजस्थानी, जोधपुरी, गुजराती, मराठी, हिंदी) बेमालूम मिश्रण तिच्यामध्ये झाले आहे. त्यामुळे ती समजायला महाकठीण. विविध भाषांतील शब्द-संमिश्रतेमुळे वंजारी लोक इतर भाषा लवकर शिकतात. अगदी मराठी प्रमाणभाषा, हिंदी, गुजराती, इंग्रजी या भाषा ते पटकन् अवगत करतात. मराठीतील अनेक बोलीभाषा (वाढवळी, आगरी, भंडारी) ते बोलतात. त्यांना त्या समजतात. मात्र, इतरभाषिकांना अनेक वर्षे सान्निध्यात राहूनदेखील त्यांची वंजारी बोली बोलता वा शिकता येत नाही.
वंजारी बोलीतील काही वाक्प्रचार आणि म्हणी भाषिकदृष्टय़ा सौंदर्यपूर्ण आहेत. काही बोधवचनांचाही या बोलीत वापर केला जातो. याची वानगीदाखल काही उदाहरणे-
वाक् प्रचार-
१) अे डह आहडतो कां फरत.
२) लोकोंनी नानी तानी वार्ता तू काहटी करत
३) नांगो माणूस नांगी वात
४) हाणनो किडो हाणमा नय रेतो
या बोलीत म्हणींचा वापरही वारंवार होतो.
१) मुवली बेहेने हेरबरी, दुध वधारी
२) आहीने हेत पडत तो आही दकाटत
बाफूने हेत पडत तो बाफू दकाटत
३) उठय़ा उठय़ा मांगहू तोही थोडो चाल हे?
४) वन पेटत तो जन जोत, मन पेटत तो कोण जोत?
५) कटलो पेर धोत्यामा हंदा नांगात
बोधवचनांचाही वापर वंजारीत मोठय़ा खुबीने करून भाषेची रंगत वाढवली जाते.
१) कोंबडी पाणी पित ते आबाळे जोत केत अटलोतो विसार कऱ्हु गा नय?
२) अटलो मोटो लाख्यो वंजारानो नय रियो, ता तामारो काय, रेवानो हे?
३) फरी फरिने कां जाही परत नात आवही.
४) कटलो तरी रडयो तो गियलो आवनो हे गा.
५) राख, लगना बेरनी, हर देवानी हे गा.
वंजारी बोलीतले व्याकरण पाहता जाणीवपूर्वक व्याकरणाच्या अनुषंगाने या बोलीची शास्त्रशुद्ध (व्याकरणशुद्ध) घडण झाली आहे असे वाटत नाही. उदा.- कर्ता, कर्म, क्रियापद, लिंग यानुसार चालतात.
वंजारीत- गोपाळ शाळमा हिकत.
मराठीत- गोपाळ शाळेत शिकतो.
वंजारीत स्त्रीलिंगी वाक्य- वेणू शाळमा हिकत.
मराठीत- वेणू शाळेत शिकते.
या बोलीत स्त्रीलिंगी रूप नाही. तसेच तृतीयपुरुषी अनेकवचन नाही. लिंग, वचने यांची निश्चितता नाही. अर्थात व्याकरणाशिवाय या बोलीचे काही अडते असे नाही. अनेक भाषांतील शब्दांची उचलेगिरी, संस्करण झाल्यामुळे ही बोली बहुतांशी ओबडधोबड अशीच आहे. ती रसाळ नाही. मातृभाषेला वाईट म्हणू नये, पण तिचे खरे स्वरूप मांडायला हरकत नाही. तरीही आमची वंजारी बोली आम्हाला आवडते. कारण ती आमची मातृभाषा आहे.
वंजारी लोक भटके. राजस्थानच्या जयपूर, उदयपूर भागांतून बैलांचे तांडे घेऊन त्यांच्या पाठीवर धान्यांच्या गोणी लादून धान्यविक्रीचा भटका व्यवसाय करत करत ते निघाले. त्यामुळे बैल हा एकमेव प्राणी त्यांच्या धंद्याचे साधन. उपजीविकेचे साधन म्हणजे बैलाचा तांडा. राजस्थानमधून गुजरातेतील माळवा, कमख्ल मार्गे नारगोळ, माणेकपूर-सरई करत करत महाराष्ट्रातील ठाणे जिल्ह्य़ातल्या पालघर तालुक्यातील मुरबे, मासवण, दापोली अशा २४ गावांत त्यांचे तांडे स्थिरावले. जिथे जागा मिळेल तिथे त्यांनी वस्ती केली. बदलत्या परिस्थितीनुसार त्यांचा व्यवसाय व उपजीविकेचे साधन बदलले. थोडीफार शेती करणे, बैलजोडय़ांनी गवताचा धंदा करणे, लाकूड वाहतूक, ऐनाच्या सालीची विक्री करणे, मीठ विकणे, बैलगाडी घेऊन भाताची खरेदी-विक्री करणे, पालामोड (पैसे व्याजी देणे) असे आपापल्या ऐपतीप्रमाणे जो- तो धंदा व व्यवसाय करत असे. स्वातंत्र्यानंतर या समाजात कमालीचे चैतन्य निर्माण झाले. त्याचे कारण- शिक्षण. जो- तो हिरीरीने शिकू लागला. त्यातून शिक्षकी पेशा, कारकुनी, अधिकारीवर्ग निर्माण झाला. खऱ्या अर्थाने हा समाज सुशिक्षित झाला. उच्च मध्यमवर्गाच्या तोडीला गेला. परंतु एक झाले, सुशिक्षित मुले शिक्षण, नोकरी, जोडधंदा यासाठी गाव सोडून शहरांकडे वळली. शेती ओस पडली. जुने धंदे-व्यवसाय कालबाह्य़ झाले. गावे रिकामी झाली. सर्व बाहेर गेले. त्यामुळे त्यांच्या मातृभाषेचा लोप होत गेला. आज ही बोली दहा टक्केच बोलली जात असावी. तीत मराठी, हिंदी, इंग्रजीचे शब्द घुसून ती आणखीनच सरमिसळ झाली आहे. बोलणारी माणसेच राहिली नाही, तिथे भाषा तरी कशी टिकणार?
या बोलीत शिवराळपणा असला तरी तो ऐकायला खमंग वाटतो. आजही आमच्यासारख्या जुन्या लोकांनी ती बोलायची म्हटली तरी ती गदगदून हसवल्याशिवाय राहत नाही. आज काळाच्या ओघात ही बोली कालबाह्य़ होऊन नष्टप्राय होण्याच्या मार्गावर आहे.
परभणीच्या बोलीवर अन्य कुठला प्रभाव नाही. म्हणजे लातूर-उस्मानाबाद भागात (सीमावर्ती) जसा कानडी हेलाचा प्रभाव उच्चारणावर आढळतो तसा, किंवा हिंगोली-कळमनुरी भागात जसा विदर्भाचा आहे तशी परभणीच्या बोलीवर बाहेरची छाप नाही. निजामी राजवटीने जे शब्द दिले त्यांचा प्रभाव मात्र इथल्या समाजमनावर अजूनही आहे. काळाच्या ओघात काही शब्द अजूनही टिकून आहेत. त्यांना पर्यायी शब्द तयार झाले नाहीत आणि होण्याची शक्यताही नाही. ‘बयनामा, इसारपावती, इजलास, खुलानामा, तसब्या, फैसला’ असे कितीतरी शब्द परभणीच्या बोलीभाषेत घट्ट रुतले आहेत.
‘बनी तो बनी, नहीं तो परभणी’ ही म्हण या भागात प्रसिद्ध आहे. ‘काही करण्याचा प्रयत्न करू, नाहीच जमले तर मग आपले गाव आहेच’, अशा अर्थाने ती घेतली जाते. थोडक्यात- ‘गाजराची पुंगी..’शी साधम्र्य असणारी ही म्हण. वागण्या-बोलण्याइतका निवांतपणा पावलोपावली दिसतो. अनंत भालेराव यांनी परभणीची ओळख ‘एक बहिर्मुख आणि खानदानी गाव’ अशी करून दिलेली आहे. ‘आपल्या पिढीजात चौसोपी वाडय़ासमोरच्या भल्याथोरल्या चबुतऱ्यावर खळाखळा तोंड धुणारा आणि मुखमार्जन झाल्यावर सूर्य जणू आपल्याच आढय़ाला टांगून ठेवला आहे, इतकी समीपता गृहीत धरून त्याच्यावर पाण्याचे चार थेंब उडवून सूर्याच्या ऋणातून दिवसभर मुक्त होणार..’ अशा म्हाताऱ्याच्या व्यक्तिमत्त्वाशी अनंतरावांनी परभणीची तुलना केली आहे. हा तपशील एवढय़ासाठीच की या ‘निवांत’ जीवनशैलीचे प्रतिबिंब इथल्या भाषेवरही उमटलेले दिसते. ‘कसा काय आलास?’ असे एखाद्याला विचारले तर तो उत्तर देईल- ‘येरीच’ (म्हणजे उगीचच). हे असे ‘येरीच’ कुठेही आढळते. ‘येरी इचारून पाहावं म्हणलं’ इथपासून ते ‘त्याला तर मी येरीच गुंडाळतो’ इथपर्यंत!
परभणीच्या बोलीवर तसा अन्य कुठला प्रभाव नाही. म्हणजे लातूर-उस्मानाबाद भागात (सीमावर्ती) जसा कानडी हेलाचा प्रभाव उच्चारणावर आढळतो तसा, किंवा हिंगोली कळमनुरी भागात जसा विदर्भाचा आहे तशी, परभणीच्या बोलीवर बाहेरची छाप नाही. निजामी राजवटीने जे शब्द दिले त्यांचा प्रभाव मात्र समाजमनावर अजूनही आहे. काळाच्या ओघातही काही शब्द अजूनही टिकून आहेत. त्यांना पर्यायी शब्द तयार झाले नाहीत आणि होण्याची शक्यताही नाही. असे काही खास शब्द येथील जीवन व्यवहाराचा एक अविभाज्य भाग बनले आहेत. ‘बयनामा’, ‘इसारपावती’, ‘इजलास’, ‘खुलानामा’, ‘तसब्या’, ‘फैसला’ असे कितीतरी शब्द बोलीभाषेत घट्ट रुतले आहेत.
‘बंडाळी’ हा शब्द एरवी प्रमाण भाषेत ‘बंडा’साठी वापरला जातो. या जिल्ह्य़ातल्या सेलू, जिंतूर भागात तो ‘आर्थिक विपन्नावस्था’ अशा अर्थाने वापरला जातो. ‘अचानक’साठी ‘आमनधपक्या’, एखाद्याकडे मन मोकळे करण्यासाठी अश्रू ढाळणे याकरिता ‘उसरमा’, आश्चर्यचकित होण्यासाठी आणि कधी सैरभैर होण्यासाठीही ‘आयागमनी’ असे काही खास शब्द आहेत. याशिवाय नादर (चांगले), भारानसूद (भारदस्त), भायाभंग (वाताहत), दुरमड (आघाडी ), टेणा (ताठा ), पाखाड (बाजू ), खाऊंद (जखम) असे किती तरी वैशिष्टय़पूर्ण शब्द सांगता येतील. रस्त्यातल्या गटारात झालेला चिखल (डेरा), हाच जर घराच्या बांधकामासाठी केलेला मातीचा चिखल असेल तर तो ‘गारा’ होतो. भाषा बारा कोसांवर बदलते असे म्हणतात. त्यामुळे जिल्ह्य़ातल्या पालम, गंगाखेड या तालुक्यांच्या डोंगरी भागातल्या भाषेवर परभणीपेक्षाही अहमदपूर-लातूरचा प्रभाव आहे. ‘माझं-तुझं’ यासाठी काही भागात ‘मव्हं-तुव्हं’ तर काही भागात ‘मप्लं-तुप्लं’ असे बोलले जाते.
प्रादेशिक बोलीची रूपे जेव्हा भाषेत अवतरतात तेव्हा ती खास त्या भागाचा रंग आणि गंध घेऊन येतात. साधा पावसाचा जरी संदर्भ घ्यायचा झाला तरी त्यासाठी प्रत्येक वेळी नवे शब्द येतात. कमी पाऊस झाला तर तो ‘उगं शितुडे पडल्यावानी’ असतो, जरा जमीन ओली करणारा असेल तर ‘पापुडा वला केल्यावानी’ असतो, पावसाचे पाणी रानात साचले तर ‘चांदण्या साचल्या’ आणि हेच पाणी जर जमिनीत सगळीकडे दिसू लागले तर मग ‘थळथळलं’.. तडाखेबंद झालेला पाऊस म्हणजे ‘ठोक’.
म्हणी आणि वाक्प्रचारांनी या भागातली बोली समृद्ध आहे. स्त्रियांचे भावविश्व तर अशा असंख्य म्हणींनी व्यापले आहे. ‘खाली मुंडी अन् पाताळ धुंडी’, ‘बऱ्या घरी लेक देली अन् भेटीला मुकली’, ‘मानापानाची अन् दीडा कानाची’, ‘पावली तर मावली; नाही तर शिंदळ भावली’, ‘रांडव लागली आहेवाच्या पायी अन् मह्य़ावानी कव्हा व्हशीन बाई’, ‘हौसेनं केला पती अन् त्याला फुटली रगतपिती’ अशा किती तरी म्हणी सांगता येतील. एखाद्या ठिकाणी खूप गर्दी झाली असेल तर त्यासाठी ‘मचळा’ असा खास शब्द वापरला जातो आणि तीच जर बायांची कलकल असेल तर त्यासाठी ‘कोंगाडकालवा असा शब्द आहे. ‘कोंग्या’ शिवारात आवाज करीत थव्यानेच येतात हा त्यातला अनुषंग. वर सांगितलेल्या म्हणी केवळ स्त्रियांच्या वापरातल्या आहेत असे नाही, पण त्या त्यांच्या भावविश्वातले मोठे स्थान व्यापणाऱ्या आहेत. बाकी ‘मूठभर घुगऱ्या अन् रातभर मचमच’, ‘आवं जावं अन् नल्डय़ाला दावं’ अशा दैनंदिन जीवनव्यवहारातल्या म्हणी कितीतरी आहेतच. ‘येडीला माहेर कळंना अन् सासरंय कळंना’, ‘एकदा नाहाली गंगत अन् दहादा बसली सांगत’ या स्त्रियांच्या संदर्भात असलेल्या आणखी काही म्हणी.
खास या भागातले काही वाक्प्रचार आहेत. एखादा जास्तच हट्टाला पेटला असेल तर त्यासाठी ‘इतका कशामुळं अडचा-कांडय़ावर यायलास’ आणि एखादा हमरीतुमरीवर आला तर त्यासाठी ‘उगं दोन दोन पायार व्हवू नकु’ असे बोलले जाते. श्रीमुखात भडकावण्यासाठी कुठे ‘मुस्काट फोडीन’, ‘थोबाड फोडीन’ असे म्हटले जात असले तरी परभणी जिल्ह्य़ात ‘थुत्तरीत देईन’, ‘तोंड हाणीन’ यांसारखे शब्द वापरले जातात.
वाक्याच्या शेवटी जर ‘आहे’ हे क्रियापद असेल तर ते वापरण्याची गरजच नाही. आधीच्या शब्दालाच ‘य’ लावला की काम भागते. एखादा ‘येतो आहे’ तर ‘तो यायलाय’, मातीच्या घराला ओल सुटली तर ते ‘सादळलंय’, पेरलेली सरकी खराब निघाली किंवा न उगवता जमिनीतच नष्ट झाली तर ‘भंडारलीय’, ‘करत आहोत’ यासाठी ‘करायलोत’, ‘निघत आहोत’ यासाठी ‘निघायलोत’, ‘तळमळत आहोत’ यासाठी ‘तळमळायलोत’ असे शब्द क्रियापदाचे रूप धारण करतात. कधीकधी एखाद्याच शब्दातून मोठा आशय व्यक्त होतो. गावात एखाद्याचा उत्कर्ष डोळ्यात येत असेल, काहींना सलत असेल तर ‘देखवंना’ एवढा एकच शब्द पुरे झाला.
पूर्वी परभणी-हिंगोली हा एकच जिल्हा होता. तरीही या जिल्ह्य़ात भाषेची अत्यंत भिन्न रूपे आढळायची. आताही आढळतात, पण आता जिल्ह्य़ाचेच विभाजन झाल्याने हे वर्गीकरण करणे सोपे होते. परभणी, सेलू या भागांतली भाषा आजही प्रमाण मराठीच्या बरीच जवळची आहे. जिंतूर तालुक्याच्या विदर्भालगत असलेला डोंगराळ भाग या भाषेच्या बाबतीत उमटून पडतो. भाषेची ही विविधता एकाच जिल्ह्य़ात पाहायला मिळते.
राम निकम यांचा ‘चांदयेल’, गणेश आवटे यांचे ‘गणगोत’, ‘कागूद’, ‘भिरूड’; इंद्रजित भालेराव यांचे ‘पीकपाणी’, भारत काळे यांचे ‘ऐसे कुणबी भूपाळ’ यांसारख्या कथा-कादंबरी आणि कवितासंग्रहांमधून या जिल्ह्य़ातील बोलीला समर्थ असे शब्दरूप मिळाले आहे. अगदीच अनाकलनीय किंवा आडवळणाचे वाटावे असे या बोलीत काहीही नाही. बाहेरच्या माणसाला ती चटकन समजू शकते. किंबहुना, मराठवाडय़ात प्रमाण भाषेला जवळची अशी याच जिल्ह्य़ाची भाषा आहे. अर्थात बोलीचा जो नाद आणि रंग-ढंग आहे, तो मात्र वेगळा आणि स्वत्व जपणारा आहे. कृषी संस्कृतीतील सण-उत्सवांमधून आणि जुन्याजाणत्या लोकांच्या तोंडून ही बोली व्यक्त होते. आजच्या पिढीच्या तोंडून आता बोलीपेक्षा प्रमाणभाषेलाच जास्त वाव आहे. आणि हे चित्र सर्वत्रच आहे!
मुंबईतील कुलाब्याच्या दांडीपासून गुजरातच्या सुरवाडा गावापर्यंत आणि गोवा, दमण, दीवच्या समुद्रकिनारपट्टीत मांगेली बोली बोलली जाते. दर्याकिनारी राहणाऱ्या कोळी समाजाची उपजात असलेल्या या समाजास ‘मांगेला समाज’ असे नामाभिधान असून, या समाजाची बोलीभाषा मांगेली ही आजही पारंपरिक पद्धतीनेच बोलली जाते. मांगेले लोक नाग तसेच महाराष्ट्रीय लोकांहून निराळ्या वंशाचे, बहुश: आंध्रातील तेलगू, द्रविड शाखेचे मूलत: असावेत. सप्तगोदावरी प्रदेशात ते मूळात मच्छिमारीचा धंदा करीत असावेत आणि पश्चिम किनाऱ्यावर आल्यानंतर त्यांनी तो धंदा कोकण किनाऱ्यावरही सुरू केला असावा.
भादव्या मयन्या पुनवेला रे रामा
नारळी पुनीवे सणाला।।
धनी माहो गेलेन बारान डोलीला
अवचित हुटले वादळवारो रे रामा
हुटले वादळवारो ।।
धनी माहा कहे येतीन गराला
रे रामा, कहे येतीन गराला ।।
धन्या जीवावर संसार दखलो रे
रामा जीवावर संसार दखलो
होन्याहो नारळ वाहिन दरीयाला ।।
धन्या तारू येऊन दे बंदराला
रे रामा, तारू येऊन दे बंदराला ।।
मांगेला समाजाचे हे नारळी पौर्णिमागीत! मुंबईतील कुलाब्याच्या दांडीपासून गुजरातच्या सुरवाडा गावापर्यंत आणि गोवा, दमण, दीवच्या समुद्रकिनारपट्टीत मांगेली बोली बोलली जाते. दर्याकिनारी राहणाऱ्या कोळी समाजाची उपजात असलेल्या या समाजास ‘मांगेला समाज’ असे नामाभिधान असून, या समाजाची बोलीभाषा मांगेली ही आजही पारंपरिक पद्धतीनेच बोलली जाते.
कुठल्याही बोलीभाषेची जडणघडण निसर्गावर अवलंबून असते. समुद्रकिनाऱ्यालगत राहणारे हे लोक मांगेली अगदी सहज, मोकळ्याढाकळ्या पद्धतीने बोलतात.
या समाजाचा इतिहास पाहता वि. का. राजवाडे यांच्या ‘महिकावतीची बखर’ या ग्रंथातील पृष्ठ ७९ वर स्तंभ ६ मध्ये तांडेला जातीला ‘मांगेला’ हे दुसरे नाव आहे असे नमूद केले आहे. नाशिक येथील एक तीर्थोपाध्ये अन्नाजी चंद्रात्रे यांच्या वहीवरून असे दिसून येते की, ही जात आपला संबंध निर्देश ‘मांगेले-तांडेल’ असा दुहेरी करते. नुसता ‘मांगेले’ किंवा नुसता ‘तांडेले’ असा एकेरी करत नाही. तांडा म्हणजे नावांचा (होडी) किंवा नावेतील खलाश्यांचा समूह! तांडय़ाचा जो पुढारी तो ‘तांडेल.’ ‘तांडेल-तांडेला’ हा व्यवसायवाचक शब्द आहे. तंडक (समूह, ओळ) + इर: (प्रेरक, चालवणारा) = तंडेकर (तांडय़ाचा चालक). तंडेकर = तांडेल (नावांचा किंवा नाविकांचा पुढारी) ‘मांगेल’ हा शब्द ‘मांग + इल’ अशा दोन शब्दांचा समास आहे. पैकी ‘मांग’ हा शब्द ‘मातंग’ या शब्दाचा अपभ्रंश समजणे येथे युक्त नाही. ‘मांगेला’ या संयुक्त शब्दातील ‘मांग’ या शब्दाचे मूळ अन्यत्र शोधले पाहिजे. मूळ शोधण्यास ज्याअर्थी प्रयास पडतात, त्याअर्थी मांगेल लोक कोकणात फार प्राचीन काळी आलेले आहेत असे मानावे लागते. नाशिक येथील चंद्रात्रे यांच्याजवळील तिसऱ्या नंबरच्या वहीच्या ५२-५३ पानांवर मांगेल्याचे जे लेख आहेत, त्यातील नोंद ५ वी येणेप्रमाणे..
‘कृष्ण पी. माधव आ. बिलु पं. जानू भा. रामचंद्र चे बाबू सा. चु. झांबुचे शिनिवार सा. लथुमाव जानूचे भीमी माता- बुधीबाई. शिनिवार ची मा. तीरमखी-शिनिवारची स्त्री गंगाबाई सा. शिनिवारची बहीण दोवारकाबाई सा जात मांगेले- तांडेले आ. पाकघरी गा. घीवली, ता. माहीम.’
मांगेले लोक नाग तसेच महाराष्ट्रीय लोकांहून निराळ्या वंशाचे, बहुश: आंध्रातील तेलगू, द्रविड शाखेचे लोक मूलत: असावेत. आंध्रादी देशात असताना तेथे वसाहत करून राहिलेल्या, वैदिक भाषा बोलणाऱ्या आर्याचा पगडा त्यांजवर बसून वैदिक व्यक्तिनामे उचलण्यापर्यंत त्यांची मजल गेली. नंतर आंध्र प्रदेशातून ते कोकणच्या पश्चिम किनाऱ्यावर आले. सप्तगोदावरी प्रदेशात ते मुळात मच्छिमारीचा धंदा करत असावेत आणि पश्चिम किनाऱ्यावर आल्यानंतर त्यांनी तो धंदा कोकण किनाऱ्यावर चालू केला असावा. इ. स.पूर्व नऊशेपासून इ. सनोत्तर चारशेपर्यंत- म्हणजे पाणिनीय व बौद्धकालाच्या ऱ्हासापर्यंतच्या काळात मांगेले कोकणात शिरले.
गुजरातच्या सुरवाडा, बलसाड समुद्रकिनाऱ्यावरील गावांपासून मुंबईकिनारी वसलेल्या कुलाब्याच्या दांडीपर्यंत व गोवा, दमण, दीव या प्रदेशातील समुद्रकिनारी वसलेल्या १०० हून अधिक गावांत मांगेला समाजाचे अस्तित्व आजही टिकून आहे. या साधारण पाच-सहा लाखाच्या किनारी लोकवस्तीत ही बोली बोलली जाते.
मांगेली या समाजाच्या बाया व पुरुषांच्या नादमयी गाण्यांमधून अनुभवायला मिळते. त्यातली ललकारी, हेल, ताल, लय व सुरांचे उच्चार वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. लग्नातील गाणी, होळीची गाणी, देवदेवतांची गाणी, नारळीपौर्णिमा, गणेशोत्सव तसेच इतर सणांच्या गाण्यांमधून मांगेलीचा हा अनमोल ठेवा जतन केलेला दिसून येतो.
एक गीत वानगीदाखल-
‘आषाढ गेलो, भादवो आयलो,
तारवं डेवरू या..
दरयामनी जाऊन
मावरं मारू या’
लग्नगीत –
‘उंदूस फुंदूस रडता क्याला पोयरे
तुला दिले मांगेल्या गरा..
तांब्याही तार ठेसनामनी..
पोयरे तू रडू नाका गो मनामनी ।।
अहरो मिळले तुला बापा हरको
तुला वागवीन गो पोयरी हरकी
तांब्याही तार ठेसनामनी..
पोयरे तू रडू नाका गो मनामनी ।।
आहू मिळले तुला आयश्या हरकी
तुला वागवीन गो पोयरी हरकी ।।
नवरो मिळले तुला मना हरको
तुला वागवीन गो नवरी हरकी ।।
तांब्याही तार ठेसनामनी..
‘पोयरे तू रडू नाका हो मनामनी ।।’
होळीगीत-
‘झूंज झूंज पाखुर ग, जाय मा मायेरा
अवढो निरोप ग, हांग मा आयला,
हण आयले गो, आयले होळी यो,
वाट बगिता ग, पाठी बाहांही
कवा येन वारना, जान मा मायेरा ।।’
मांगेलीत इ-ई ऐवजी ‘य’ वापरला जातो. उदा. आई- आय, बाई- बाय, सई- सय.
‘इ’कारान्त व्यंजन ऱ्हस्व किंवा दीर्घ असा फरक नसतो. बहुतेक ‘इ’कारान्त उच्चार दीर्घ वाटतात. उदा. गोरी, कोळी.
मराठीतील बहुतेक व्यंजने जशीच्या तशी वापरली जातात. परंतु ती जोर देऊन दीर्घ उच्चाराची व्यंजने आहेत. ती त्या अक्षरांच्या (व्यंजन) जवळ येणाऱ्या ऱ्हस्व उच्चाराने बोलीत येतात. मात्र, लिहिताना ती मूळ मराठी रूपातच लिहिण्याचा आग्रह असतो.
उदा. घ- ग, घर = गर, घागर = गागर
च-स, चणे = सणे, चांद = सांद
ढ-ड, ढग = डग, ढमढम = डमडम
भ-ब, भाडे = बाडा, भजन = बजन
स-ह, सगेसोयरे = हगेहोयरा, सांगीतले = हांगतिला.
क्ष- अ क श, लक्ष्मण = लक्ष्शुमन
ज्ञ- न्य, ज्ञानेश्वर = न्यानेश्वर.
मांगेली बोलीत बहुतेक जोडाक्षरे अक्षराची फोड करून उच्चार करण्याची पद्धत दिसून येते.
उदा. प्र- पर, प्रभाकर = परभाकर, प्रवास = परवास, वगैरे
भ्र- भर, भ्रतार = भरतार = बरतार
ब्र- बर, ब्राह्मण = बरामन = बामन
काही अपभ्रंशीत शब्द-
कपाट-कबेट, घडय़ाळ- घडेल, स्टेशन- टेशन, स्टोव्ह- इस्टो, आगगाडी- आगीनगाडी, मंगळसूत्र-गातन, पुस्तक-बुक.
मांगेलीतील काही प्रातिनिधिक शब्द-
माणूस- मानूस, पातेले- टोप, विळी-मोरली, जाळे- जार, गलबत- तारू, डोलकाठी-कलंबी, निशान- बावटा, तांदूळ- सावूर.
मांगेली बोलीभाषेत ‘हेल’ आढळतात.
केवढा- कवरा, कुठून- कटनी, एवढा-अवरा, चला- सला, चिंच- शिस, भात- धान, मासळी- मावरा, आहे- हाय, होता- ओतो, शिकतात- हिकतान.
नातेसंबंध : आई- आय, आया; वडील- बाप, बापू, आजी- डोकराय, आजोबा- डोकरापू, मुलगा-पोर, मुलगी- पोयरी, भाऊ- बाह, दादो, बहीण- बाय, भावाची बायको- ओबी, बायकोची बहीण-हारी.
काळवेळ : सकाळ- हकळशापारा, दुपार-दुपारशापारा, संध्याकाळ- हांश्यापारा, रात्र- रातशापारा, राशी; उद्या- उद्याला, परवा- परवानदी, आठवडा-आठोडा, महिना- मयनो, वर्ष- वरीस, खूप वर्षे- गन्या वरशान.
मांगेली बोलीतील म्हणी आणि वाक्प्रचारही वैशिष्टय़पूर्ण आहेत..
१) ‘पोयरी देन, पण पाल्या
माथो नय देव्या हो’
(त्या गावात पाला मासा हे उत्पन्नाचे मोठे साधन आहे. त्यामुळे लग्नात मुलगी दिली जाईल. पण पाला मासा सापडणाऱ्या किनाऱ्यावर वहिवाट दिली जाणार नाही.)
२) ‘दऱ्या मनी मासो
ना घरा भरोसो’
(माणूस आशेवर जगतो. त्यात मासेमार मासेमारीला जाताना कारभारणीला आशा लावतो की मी दर्यावर जाऊन भरपूर मासे आणीन.)
३) ‘दादा पुता भरलेलो गाव,
ना पाणी पियाला कया जाव’
(मुलाबाळांनी भरलेला गाव आहे, परंतु गावात पाण्याची टंचाई आहे.)
वाक्प्रचार-
१) काम करून काटो ढिलो झालो
(जास्त काम करून थकवा आला.)
२) यो तो मेलो आखोदी सरतास
(हा तर नेहमी दिवसभर खातच असतो.)
३) नुसतो आयत्यावर कोयतो मारू नका
(काम न करता श्रेय घेऊ नकोस.)
मांगेलीतला एक सहज संवाद-
मर्दे मास्तर- गो पारू बाय, कया सालली गा? हकाळपासून बगीता, ता नुसती धडपड सालले?
पारू- मास्तर, तारापूरश्या बाजाराला सालली बापा.
मर्दे मास्तर- अगो, अवढी धडपड करून हकळशा पारा बाजाराला सालली खरी, पण मावरा हाय का?
पारू- मास्तर, मावरा मारव्याहो यो आपलो वाडवडलापासून धंदो, तवा मावरा मिळे नय हये हांगून कसे सालेन बापा! यावर काय तरी उपाय करा!
मर्दे मास्तर- खरा हाय तू म्हणणा. यावर विसरविनिमय सुरू हाय. तवा तू जाय तारापूरश्या बाजाराला; मी जाता आकाशवाणीवरसो मांगेली भाषा कार्यक्रम ऐक्याला.
मांगेला समाजातील अनेक देशभक्तांनी स्वातंत्र्यासाठी त्याग केला. आजही कोकणकिनाऱ्यापासून गुजरात, गोवा, दीव, दमणच्या किनाऱ्यावर राहणाऱ्या मांगेला समाजात मांगेली ही मायबोली बोलली जाते. लोकबोलीच्या अर्थपूर्णतेने भरलेल्या मांगेली बोलीतून लोकजीवन आणि लोकसंस्कृतीचे मनोज्ञ दर्शन घडते..
‘हये हाय आमशी, मांगेली बोली भाषा
आमीन बोलतांन कुलाबा दांडीवरशन
पण ऐक्याला जाता गोव्या किनाऱ्यावरती
आमीन बोलतांन गावात- घरात मांगेली
मांगेली भाषा हाय आमशी आय
ती देता आमाना मायेही साय ।।’
वऱ्हाडी बोली ही विदर्भातील एक महत्त्वाची बोली. तिच्याविषयीचा पहिला लेख कवी विठ्ठल वाघ यांनी लिहिला होता. अकोला, अमरावती, यवतमाळ या जिल्ह्यांनुसार वऱ्हाडी बोलीत काहीसा फरक पडत जातो. हे भेद फार मोठे नसले तरी लक्षणीय आहेत. वऱ्हाडी बोलीच्या आणखीन काही वैशिष्टय़ांची चर्चा करणारा हा लेख..
कोकण, खानदेश, मराठवाडा व विदर्भ हे महाराष्ट्राचे उपप्रदेश होत. समुद्राची निळीशार किनार लाभलेली कोकणभूमी, गोदावरीच्या खोऱ्यातला मराठवाडा, तापीच्या खोऱ्यातला खानदेश अन् पूर्णेच्या खोऱ्यात वसलेला विदर्भ-वऱ्हाड. पूर्व विदर्भातले चार व पश्चिम विदर्भातले चार (आता गडचिरोली, गोंदिया, वाशीम यांची भर पडली आहे.) अशा आठ जिल्ह्यांचा महाविदर्भ- नागविदर्भ नावाच्या या प्रदेशाला अघळपघळपणे ‘विदर्भ’ म्हणतात. पण काटेकोरपणे नागपूर प्रदेशालाच- विदर्भ व अकोला, अमरावती, बुलढाणा, यवतमाळ (वाशीम) या पाच जिल्ह्यांना ‘वऱ्हाड’ असे नाव रूढ आहे.
‘वऱ्हाड अन् सोन्याची कराड’ (कराड म्हणजे किनारा. कुऱ्हाड नव्हे!) असे या प्रदेशाचे वर्णन केले जाते. तसेच ‘विदर्भ विषय: सरस्वती जन्मभू:’ अशी तिची वाङ्मयीन व भाषिक महतीही गायिली जाते. वऱ्हाडीत सांस्कृतिक संचित आणि लोकपरंपरांचं धन विपुल आहे. दंढार, अवधुर्ती कीर्तन, तुकडोजी महाराजांचं भजन, नागपंचमीची नागगाणी, सोपीनाथ- गुलालशेष, नागमंदिरापुढच्या बाऱ्या-ठावा, नागदेवतेच्या आरबळ्याचे व्रतस्थ जीवन, पोळ्याची वृषभगीते यांची विपुलता या बोलीत भरून राहिलेली आहे.
तुह्यानं मारलं,
कासऱ्यानं आवरलं,
रात्र नोका मानू हो,
आज आवतन घ्या आन
सकाय ज्येव्याले या हो
असं पोळ्याच्या आदल्या दिवशी- खांदेमळणीच्या दिवशी बैलांना दिलेलं काव्यमय आमंत्रण, ‘यक व्हती हो सोनचिळी’ अशी नवरात्रातली जागृतगीते, लव्हाळ्याच्या दीपमाळेवरील कणकेच्या दिव्याच्या उजेडात-
आटे आटे गाई गोमाटे
हरणी तोळे ताला तोळे
गायी-म्हशींनी भरले वाडे
घरचा धनी मजा करो
अशी धेंडवाईची गाणी, कार्तिकातला काकडा, गाईगोंदणाची गाणी, कूटकाव्याचा प्रश्नोत्तरांचा रंगतदार फड, होळीची बोंबलगीते, लग्नविधीतले वीरपूजन, जेवणार पाटी, जात्यावरच्या ओव्या, बाहुल्यांची गाणी, डमरूवाला, मांगगारुडी, वासुदेव, गोंधळी या सर्व लोककलावंतांचं इथलं कलावैभव कैक पिढय़ांपासून ओसंडून वाहणारा आनंद देत आलेलं आहे. आताशा त्याला ओहोटी लागली आहे खरी; पण अजून ते अधूनमधून का होईना, कानावर पडतं. या लोककला व लोकसंस्कृतीतून वऱ्हाडीचा प्रवाह झुळझुळताना दिसतो.
जॉर्ज ग्रिअर्सनने भारताची भाषिक पाहणी करून १७९ भाषा आणि ५४४ पोटभाषा व बोलींची नोंद केली. एकटय़ा मध्यवर्ती मराठीच्या त्याने ३९ बोलींची नोंद केली आहे. जिला आपण मध्यवर्ती किंवा प्रमाणभाषा म्हणतो, ती एखाद्या सैन्याच्या पलटणीसारखी शिस्तबद्ध असते. तिची प्रमाणमापं ठरलेली असल्यामुळे तिच्यात एक करडेपणा असतो, व्याकरणाचं रण असतं. या भाषेची अंतर्गत हालचालही एकसारखी असते. तंत्र व शिस्तीमुळे तिच्या आविष्कृत होऊ पाहणाऱ्या ऊर्मी दाबल्या जातात. त्यामुळे भाषेचं झुळझुळ प्रवाहीपण नष्ट होतं. एका विस्तृत समूहाला प्रमाणभाषेच्या वर्तुळात गुंफून ठेवता येत असेल, भाषिक व्यवस्था- एक सामाजिक संस्था म्हणून ते उपयुक्तही असू शकेल, पण बोलींची स्वच्छंद निर्भरता व सैरभैर, मनमुक्त आल्हाद तिच्यात असत नाही. त्यामुळे बोलीभाषेचं वेगळेपण उठून दिसतं. वऱ्हाडी बोली त्यापैकीच एक.
या बोलीत काव्यशब्दांची पखरण खूप दिसते. दयनपहाट (पहाटेची जात्यावरच्या दळणाची वेळ), जेवनरात, निठुर (किंचित राठ), डुंगं (अध्र्या-पाऊण एकराचा छोटासा शेतजमिनीचा तुकडा), हिंडगावने- येल पाडणे- ठोकने (‘नखरे करणे’ या वाक्प्रचाराच्या वेगवेगळ्या अर्थच्छटा), चांदूक (चंद्राच्या आकाराची तळहाताएवढी भाकरी), कडुसं पडने (सकाळ होणे), झ्याल पडने (सायंकाळ होणे), बांबय धरने (आभाळ भरून येणे), चंद्रमधासाला येणे (आकाशाच्या मध्यावर येणे), इत्यादी. याचबरोबर फुलझयकी कामं, लबरलबर जेवनं, चभरचभर करनं, मचमच करनं, झावझाव दिसनं (अंधुक), पाकयीपाकयीनं फुलनं, झोकाझोकानं चहळनं, रुंघळरूंघळ करनं, ठासेठुसे, टालमटुलम, कनंकनं चालनं (मध्यमगती) असे नादमय शब्दही तीत खूप आहेत.
अन्वर्थक व चपखल शब्दांनी गंभीर विचार व्यक्त करण्याची व इंद्रियगोचर अनुभव साक्षात् करण्याची भाषिक क्षमता वऱ्हाडीमध्ये पाहायला मिळते. उदा. जोळजिम्मा (अंतर्गत व्यवस्था), टिप्पनबाज (सोयीची), झाडोन (गर्द झाडझाडोरा), वडगन (ताटाखाली लावायचा अडका), जवन (आंबे पिकवणारी अढी), गावखोरी (गावाजवळ), खालताटे (हलक्या जातीतले), अवस (अमावास्या), पुनेव (पौर्णिमा), खिनभर (क्षणभर), काऱ्होळ (कालवड), कुटाणा (जिकिरीची मेहनत), अगास (आकाश), वटभरन (मधुचंद्र), बाजिंदा (चालूपणा करणारा), पांदण (दुतर्फा गर्द झाडीची कमान असलेला अरूंद रस्ता), विसा (वीस. अठरावीसा दारिद्रय़ म्हणजे २० ७ १८ = ३६० दिवस. वर्षांच्या सर्वच दिवशी दारिद्रय़) इत्यादी.
वऱ्हाडी बोलीत लयबद्धता आणि नृत्यभावही विलसताना दिसतो. या शब्दांच्या नादाने तिचा सांगीतिक देह झंकारत राहतो. तर तिचं ठसकेबाज व रूबाबदार रूप तिला राजबिंडं बनवतं. नादानुकारी क्रियाविशेषणांमुळे तिच्यातला भावाभिव्यक्तीचा हळुवारपणा आस्वाद्य बनतो. तर लोकोक्ती, वाक्प्रचार आणि म्हणी या बोलीचं सर्वच बोलींप्रमाणे एक महत्त्वाचं वैशिष्टय़ आहे. उदा. ‘गोगलगायीच्या दुदाचं लोनी नस्ते निंघत’, ‘अत्तरानं ढुंगणं धुतलं तर राज्यई नस्ते पुरत’, ‘हेला ना भादराव देवळा जोळ आन् पंगत ना द्याव गोदरी जोळ’, ‘शिदोळ कितीकई लांबला तरमा शेशनाग व्हत नसते’, ‘अंधारात तूप सांडलं तरमा सुगंद लपत नाई’, ‘वादीसाटी म्हईस कापू नोय’ इत्यादी.
वाक्प्रचार आणि म्हणी जशा जीवनाचा सारांश सांगतात, तशा त्या आयुष्यातल्या अडथळ्यांची जाणीवही करून देतात. ही जाणीव कधी विनोदाच्या अंगाने, तर कधी उपहास-उपरोधाच्या माध्यमातून केली जाते. त्याचे काही मासलेवाईक नमुने पाहण्यासारखे आहेत. ‘खाते कनगीले अन् गाते उरल्याले’ (कणगीवरचे झाकण), ‘निक्सू निक्सू खाये, त्याच्या घाटीत केस जाये’, ‘दिवस गेला गोठीमाठी, चांदन्यानं कापूस वटी’, ‘गोंडाचा जवाई अन् ताकासंगं शेव्या खाई’, ‘नखरा नखो-बोटी अन् सुरत खापरकुटी’, ‘सकवार सई अन् बोरातली अई’, ‘मनात नाई नांदनं अन् पोवाडे बांधनं’, ‘हिडग्याले देली गाय धावू धावू गोठानावर जाय’ इत्यादी..
वऱ्हाडी बोलीचं लिखित रूपही आकर्षक आहे. परंतु तिचा खरा रुबाब आणि ठसका तिच्या उच्चारणात आहे. किंचित हेल काढून तिचा मूळ लहेजा सांभाळत वऱ्हाडी लोक बोलतात तेव्हा तिची खुमारी ऐकणाऱ्याच्या लक्षात येते. तरटपट्टीवरची गावखेडय़ातली पोरं गावच्या टिनोपॉल गुर्जीकडून अक्षरांची संथा घेतात तेव्हा असा संवाद घडतो-
‘हं, पोट्टेहो, बानातला ‘न’ म्हना.’
पोरंही मग बानातला ‘न’ म्हणतात.
‘हं, शाब्बास. अशानं तुमचं याकरन कप्प व्हते.’
‘न’ आणि ‘ण’ या दोन व्यंजनांच्या बाबत वऱ्हाडीत बरीच गंमत आहे. जसे- आनी, बानी, पानी. ‘मी’ हा दीर्घस्वर वऱ्हाडीत ऱ्हस्व होतो, तर शब्दाच्या सुरुवातीचा ‘ए’चा उच्चार ‘ये’ आणि ‘ओ’ऐवजी ‘वो’ येतो. एकचा ‘यक’, ओंगळचे ‘वोंगळ’, चमचा, चादर, चमचम यांचे उच्चार हिंदीसारखे ‘च्यमचा’, ‘च्यादर’, ‘च्यमच्यम’ असे केले जातात. मिळणे, भेटणे, मागवणे, बोलावणे या शब्दांच्या अर्थाचाही हिंदीच्या संपर्कामुळे घोटाळा होतो. जसे -‘म्या गजाननले पाह्यलं पन तो मिळालाच नाई’, ‘वच्छल्लाले तीसच मार्क भेटले’, ‘याहीनं कालच पाच किलो गूय बलावला..’ ‘जमलं’ हा प्रमाण मराठीतला शब्द वऱ्हाडीत ‘ज्यमलं’ असा जमून येतो. साखरचा ‘साखऱ्या’ आणि भाकरच्या ‘भाकऱ्या’ होतो.
काही शब्दांवरच्या अनुस्वाराचा उच्चार केला जात नाही. कुंकू- कुकू, थुंका- थुका. उलटपक्षी काही शब्दांवर नसलेला अनुस्वार दिला जातो. मुग-मुंग, मग-मंग. हिंदूीप्रमाणे इंग्रजी शब्दांनीही वऱ्हाडी रूप स्वीकारले. ‘आज माह्यावलं मूळच (मूड) नाई बाई’, ‘टीवीवर शिन्मा नसला की लयच बोर (बोअर) व्हते.’
शिव्या हे कोणत्याही समाजाचं राग व्यक्त करण्याचं अहिंसक माध्यम आहे. मराठी माणसाला जेवढी ‘ओवी’ प्रिय, तेवढीच ‘शिवी’ही! सोडावॉटरच्या बाटलीतून फस्सदिशी आवाज करून वाफ बाहेर पडावी, तशी शिवीच्या रूपाने मनातली रागाची वाफ बाहेर पडली की माणूस हलका हलका होतो. कुणीतरी म्हटलंच आहे की, ‘ज्या भाषेत जास्तीत जास्त तिखट, झणझणीत शिव्या असतील ती भाषा श्रेष्ठ!’ वऱ्हाडी याही निकषावर उतरते. वऱ्हाडीतल्या मिर्चीखोर शिव्यांचा ठसका ऐकण्यासारखा आहे. ॅउदाहरणार्थ, वह्याळथुत्ता (बावळट), सोयभोग्या (मंदबुद्धीचा बावळट), हेंबाळा (निर्बुद्ध), भादऱ्या (मधे मधे बोलणारा), भंटोल (उनाड), भुईफुक्या (दरिद्री), पालुखोच्या (बायकी), सयकेल, रन्नावेल (माजलेला), बाजिंद्या (बनवाबनवी करणारा), पादरफिसक्या (मोक्याच्या वेळी अवसान गाळणारा), धांगड (थोराड), चलवादी (चवचाल), साताय (चालू स्वभावाचा), नसानकुकडी (प्रत्येक गोष्टीला नाक मुरडणारी), इ. ‘मेवनगंडीच्या’, ‘ससरीच्या’ या शिव्या आता काहीशा मागे पडल्या आहेत.
वऱ्हाडी बोली जशी नजाकतदार अन् कुर्रेबाज आहे तशीच ती शालीन व कुलवंतही आहे. महानुभावी गद्याशी आपलं कूळ सांगणाऱ्या या बोलीत उद्धव शेळके (‘धग’), मनोहर तल्हार (‘माणूस’), पुरुषोत्तम बोरकर (‘मेड इन इंडिया’), प्रतिमा इंगोले (‘बुढाई’), रमेश इंगळे उत्रादकर (‘निशाणी डावा अंगठा’), किशोर सानप (‘पांगुळवाडा’), रा. गो. चवरे यांनी कादंबरीलेखन केलेलं आहे. कवितेच्या क्षेत्रात शरच्चंद्र सिन्हा, विठ्ठल वाघ, तर कथाप्रांतात प्रतिमा इंगोले, सतीश तराळ यांनी वऱ्हाडी बोलीत आपला कस दाखवला आहे.
वाडवळी ही मराठीतली एक बोली ठाणे जिल्ह्य़ातील सागरीकिनाऱ्यावरील प्रदेशात बोलली जाते. वाडवळीतील अनेक शब्द ज्ञानेश्वरी व एकनाथी वाङ्मयात आढळतात. या बोलीत लोकसाहित्याचा मौलिक ठेवा आहे. वाडवळी लोकगीतांमधून लोकजीवनाचे प्रतिबिंब उमटलेले दिसते. मौखिक परंपरेमुळे ही लोकगीतं अजूनही टिकून आहेत. वाडवळी लोकगीतं एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे सोपवली जातात. या लोकगीतांचा स्वर नैसर्गिक, सरळ आणि भोळेभाबडा आहे. त्यात अनुभूती आणि संवेदनशीलता जाणवते. काही वाडवळी गीतं ऐकताना तर डोळ्यांत पाणी येतं.
ओटीत केळ केळवकरणी
माथ्यात मर्वा माहीमकरणी
झळ्ळक मोत्यांच्या अल्लाळकरणी
टिकीला टोणी नि
झल्यापल्याच्या चिंचणकरणी..
उत्तर कोकणातील ठाणे जिल्ह्य़ात सागरी किनाऱ्यालगतच्या भागात वाडवळी बोली बोलली जाते. या भागात सोमवंशी पाठारे क्षत्रिय व सोमंवशी क्षत्रिय समाजास शेतीवाडी हा व्यवसाय करणारे म्हणून ‘वाडवळ’ असे नामाभिधान पडले आहे. या समाजाच्या बोलीभाषेस ‘वाडवळी’ असे संबोधले जाते. तिचा उगम आणि विकास बहुतांशी ठाणे जिल्ह्य़ातच झालेला दिसतो. ही बोली वसई परिसरात बोलली जाते.
कुठल्याही बोलीभाषेची जडणघडण निसर्गावर अवलंबून असते. समुद्रकिनाऱ्यालगतच्या भागातले लोक सहज आणि मोकळ्या आवाजात बोलतात. डोंगरदऱ्यातील लोक मोठय़ा आवाजात जणू काही समोरील माणूस बहिरा आहे अशा प्रकारे बोलतात.
वाडवळीचे मूळ शोधताना ऐतिहासिक पुराव्यांचा मागोवा घ्यावा लागतो. ही बोली बोलणारे ठाणे जिल्ह्य़ातील सोमवंशीय कुळाचे मूळ शोधताना ‘महिकावतीची बखर’, ‘बिंबाख्यान’, ‘साष्टीची बखर’ आदी ग्रंथांतून माहिती मिळते. चंपानेरच्या प्रतापबिंबाने उत्तर कोकण जिंकल्यावर शके १०६० च्या सुमारास पैठणहून जी ६६ कुळे कोकणात आणली, त्यात सोमवंशी क्षत्रिय समाजाची २७ कुळे होती. त्यावेळी बिंबराजाने हा उत्तर कोकणचा प्रदेश जिंकून महिकावती (माहीम) येथे आपली राजधानी वसवली. बिंबराजा व त्याच्याबरोबर आलेल्या क्षत्रिय कुळांची जात पाठारे होती. महिकावतीच्या बखरीत पुढील मजकूर आहे- ‘श्रीगणेशाय नम: स्वस्ति श्रीनृपविक्रमार्कसमयांति संवत ५७४ माहे फाल्गुन शुद्ध ९ रविवार ते वर्तमानिमाहाराज राजाधिराज सिंहासनमंडित सिंहीसंग्रामातील अरीरायविभांड श्रीसवितावंशभुपति पाठाराज्ञाति संमधि मुळपुरुष रामराजा।।’
वाडवळीत मराठीतील लिंग, वचन, काल हा भेद पाळला जात नाही. म्हणजे या बोलीला व्याकरण नाही, पण तीत अतीव जिव्हाळा आहे. आपुलकी आहे. जवळीक आहे. मराठीतली ‘स’ व ‘श’ या दोन अक्षरांऐवजी वाडवळीत ‘ह’ हे एकच अक्षर वापरले जाते आणि ‘च’चे रूपांतर ‘स’मध्ये होते. जसे- ‘चणे’ऐवजी ‘सणे’ म्हटले जाते. ‘समई’ऐवजी ‘हमई’ व ‘शेण’ऐवजी ‘हेण’ म्हटले जाते. ठाणे जिल्हा गुजरातच्या सीमेवर असल्याकारणाने काही गुजराती शब्दांचा वापरही तीत सहजगत्या केला जातो. उदा. घणा (पुष्कळ), कादव (चिखल), बिजा (दुसरा), इत्यादी.
वाडवळी बोलीचा एक परिच्छेद पाहू..
‘‘दामुतात्या मुंबयसन रेल्वेगाडीन पालघर येव्या निंगाले. एक सरदारजी पोतं घेवून त्याह्य़ास डब्यांत सढला. पालघर स्टेशन आल तव सरदारजीही नीज काय पूरी नोती जाली. कहाबहा उतावळा होवून डेवला व त्याह पोतं डब्यातस विहरला. दामुतात्या बोंबलून हांगते, ‘सरदारजी तुमका पोता रह गया.’ सरदारजी हांगते, ‘पोता? किसका पोता? मेरी तो शादी नही हुई. ये पोता कहा से पैदा हुआ?’ दामुतात्या बुसकाळ्यात पडला. पोत्याहा नं लगिनाहा संमंद कहा जोडते यो सरदारजी? माईमसा दत्तु ते जादास बुसकाळ्यांत पडला न दामुतात्याला हांगते, ‘घे सल पोतेस (सोतास) गोण विहरते न बिज्यांना वेडय़ात काडते.’’
वाडवळी मराठीची बोलीभाषा आहे. वाडवळीमधील अनेक शब्द ज्ञानेश्वरीत व एकनाथी वाङ्मयात आहेत. वाडवळीत लोकसाहित्याचा मौलिक ठेवा आहे. या लोकगीतांमधून समाजाच्या लोकाविष्काराचे व लोकजीवनाचे प्रतिबिंब उमटलेले आहे. मौखिक परंपरेमुळे ही लोकगीतं अजून टिकून आहेत. लोकगीतं ही निसर्गत: मिळालेली देणगी आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनातील भावनांचा आविष्कार व्यक्त करण्यासाठी गीतं आणि संगीत हे एक माध्यम असते. त्यातून भावनांचा सहजसुंदर आविष्कार व्यक्त होतो. शब्द, भाव आणि स्वर या गोष्टी आपोआप जुळत जातात. त्यामुळे ते उत्स्फूर्तच असतं. त्यातूनच लोकगीतं जन्माला येतात.
वाडवळी लोकगीतं एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे संक्रमित होत आली आहेत. या लोकगीतांतील स्वर नैसर्गिक, सरळ आणि भोळेभाबडे आहेत. त्यात अनुभूती आणि संवेदनशीलता आढळते. काही गीतं ऐकताना तर डोळ्यांत पाणी येतं.
उत्तर कोकणातील सागरी किनाऱ्यावरील बहुतेक वाडवळी लोकगीतं स्त्रीमुखातून आलेली आहेत. ही स्त्री शेती व वाडीत काम करणारी कष्टाळू, सोशिक वाडवळी स्त्री आहे. बाजारात जाऊन भाजीपाल्याची, केळीच्या लोंगराची ‘विक्रा’ करणारी आहे. त्या विक्रीमधून ती पैसे जमवून शिल्लक पैसा गाठीशी ठेवते त्याला ‘बारोजा’ म्हणतात.
या भागात लग्नसमारंभ हा राज्यारोहण सोहळ्यासारखाच मानला जातो. वर हा राजा असतो. त्याला ‘वराजा’ असे म्हणतात. उत्तर कोकणातील वाडवळ जमातीतील वराजा सिंहासनातून मिरवला जातो. बिंबराजाच्या बरोबर जी क्षत्रिय कुळे आली, त्यांना जे अधिकार, मानचिन्हे दिली गेली, त्यावेळी हा मान या जातीला मिळाला. ही सिंहासने मूळ चंदनी लाकडाची होती.
वाडवळीतील हळदीचे एक लोकगीत पाहण्यासारखे आहे-
हंकारीले तारू देव गेले शापुरा (शहापुरा)
हंकारीले तारू देव गेले शापुरा
देव गेले शापुरा कोऱ्या हळदीला
आणिल्या हळदी उतरविल्या भाणोसी
गाईच्या गायमुत्री हळदी वाफियेल्या
सूर्याच्या किरणी हळदी वाळविल्या
हळदी वाटीता हात झाले सुरेख
हात झाले सुरेख पाय झाले भिवंक
एऊढा उरेक कोऱ्या हळदीला
होळीच्या सणाला उत्तर कोकणात फारच महत्त्व आहे. होळीची लाकडे मागण्यासाठी जाताना पुढील गाणे गातात-
होळी रे होळी पुरणाही पोळी
घ्या घ्या कुराडी सला जाऊ डोंगरी
डोंगरीह्य़ा पल्याड सावळ्या तुहा वाडारे
कापीले संदन बांधीले भारे
नेऊन टाकले पाटलाह्य़ा दारात रे
पाटलाहा पूत मेला हुताराह्य़ा दारात रे
होळीवर आले होळकर
कुडी (फाटी) द्या रोपवाडीकर
आय नाय का बाय नाय
घेतल्याशिवाय जाय नाय..
वाडवळ जमातीत पूर्वी वार, तिथी, महिना या संदर्भाला अनुसरून नावे ठेवली जात असत. उदा. रविवार- (ऐतवार) ऐतवाऱ्या, रवि, ऐतवारी (स्त्रीलिंगी); सोमवार- सोमाऱ्या, सोमा, सोमारी- सोमी (स्त्रीलिंगी); मंगळवार- मंगळ्या, मंगळू, मंगळी (स्त्रीलिंगी); बुधवार- बुधवाऱ्या, बुध्या, बुधू, बुधवारी, बुधी (स्त्रीलिंगी); गुरुवार- (बिस्तीरवार) बिस्तीऱ्या, बिस्तीरवाऱ्या, बिस्तीरी (स्त्रीलिंगी); शुक्रवार- सुकऱ्या, शुक्रवाऱ्या, सुकरी, शुक्रवारी, सुक्री, सुकी (स्त्रीलिंगी); शनिवार- हिणवार, हिणवाऱ्या, हिमणी, हिणवारी, हिमी (स्त्रीलिंगी).
वाडवळीत चैत्राला ‘सैत’, ज्येष्ठाला ‘ज्येष्ठ’, मार्गशीर्षला ‘मागेसर’, ‘महगीर’, आषाढाला ‘आखाड’, पौषाला ‘पूस’, ‘पुहू’, श्रावणाला ‘सरावण’, भाद्रपदाला ‘भादवा’, फाल्गुनाला ‘शिमगा’ असे म्हणतात.
या बोलीतील म्हणी व वाक्यप्रचारही वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. उदा. सिसा विकता जनम गेला न् वाकडय़ा फळाह नाव काय? (माहिती असूनही अज्ञान दर्शवणे), खिशात नय आणा, पण बाजीराव म्हणा! (आर्थिक बाब कमकुवत असताना मोठेपणा मिरवणे), पाण्यात भडका मारला ते पाणी का दूर होथे? (मुलाबाळांत थोडं भांडण झालं तरी ती जवळ येणारच), बोटभर काकडी न् हातभर बी! (एखाद्या वस्तूचा बडेजाव करणे), हाय खांद्यावर न् पावते बंदावर? (काखेत कळसा न् गावाला वळसा), हांगव्या गेला ते टांगव्या निंगाला?, भीक ते भीक कराटी रंगीत, मुंबय मावली, पण खिशात नय पावली.
असेच शब्दांचेही आहे. या बोलीत अनेक स्वतंत्र शब्द आहेत. उदा. अणवारी (नवरीसोबत गेलेली तिची सखी), अस्तमान (संध्याकाळ), अटे (इकडे), तटे (तिकडे), अवडा (एवढा), असणी बोठी (एवढी मोठी), आटी (उचकी), इंगळ (विस्तव), उंतर (उंबरठा), गोवारी (गुराखी), बणेबणे (उगीच उगीच, गंमत म्हणून खोटे खोटे), पाडोळ्या (भटक्या), इत्यादी.
अही हाय माही वाडवळी बोली
आज अहेल ती अबोली
ती हाय माही माय मावली
मी तिहा वाहरू
तिला मी कहा विहरू?
(वाहरू- वासरू, विहरू- विसरू)
सुशिक्षित समाजबांधवांनी आपल्या मुलांना मराठीतून बोलण्याची सवय लावल्याने व नोकरीधंद्यानिमित्त शहराकडे स्थलांतर केल्याने नवीन पिढी आता वाडवळी बोलू शकत नाही. त्यामुळे ही बोली बोलणाऱ्यांची संख्या कमी झाली आहे.
अहिराणी भाषा विस्तीर्ण भूप्रदेशात बोलली जाते. विस्तीर्ण प्रदेशात पसरलेल्या एकाच भाषेची कालांतराने वेगवेगळ्या भाषांत वेगवेगळी रूपे होत जातात. हे भाग एकमेकांपासून जितक्या लांब अंतरावर असतील तितका त्यांच्यातला भेद अधिक तीव्र असतो. आणि हे भाग एकमेकांपासून जितके जवळ असतील तेवढे त्यांच्यात साम्यही आढळते. त्यामुळे एखादी भाषा स्वत:च्या क्षेत्रातल्या वेगवेगळ्या प्रदेशांत उत्क्रांत होत गेली तर तिची विभागपरत्वे अनेक रूपे झाल्याचे दिसते.
अहिराणी भाषा म्हणजे अभीर लोकांची भाषा असे समजले जाते. अभिरांची भाषा ‘अभिराणी.’ अभीरचा अपभ्रंश ‘अहिर’ आणि अभिराणीचा अपभ्रंश ‘अहिराणी.’ अभीर नावाचे लोक प्राचीन काळापासून खानदेशात राहत होते असे उल्लेख अनेक ग्रंथांतून व शिलालेखांतून मिळतात. रामायण-महाभारतातही अभिरांचे उल्लेख येतात. इ. स. चौदाव्या शतकात अभीर लोकांची एक वसाहत खानदेशात असल्याचे शिलालेखांवरून दिसते. आजही खानदेशात अहिर िशपी, अहिर ब्राह्मण, अहिर सोनार, अहिर कुणबी अशा जाती आढळतात. अहिरराव, अहिरे ही आडनावे आजही विपुल प्रमाणात दिसतात. प्राचीन काळी हे सगळे अभीर होते. खानदेश हा मूळचा अभीर किंवा अहिर यांचा प्रदेश.
अहिराणी धुळे, जळगाव, नंदुरबार व नाशिक या चार जिल्ह्यांत बोलली जात असली तरी तिचे बोलले जाणारे स्वरूप सर्वत्र सारखे नाही. धुळे हा अहिराणीचा केंद्रप्रदेश मानला जातो. नाशिक जिल्ह्यातील अहिराणी भाषेवर मराठीचा जास्त पगडा असून, धुळे व नंदुरबार जिल्ह्यातील अहिराणी भाषेवर गुजरातीचा प्रभाव आहे. गुजरात सीमेला लागून असल्यामुळे हा प्रभाव नवापूर, नंदुरबार भागांत जास्त आढळतो. जळगाव जिल्ह्यातील अहिराणी भाषा वऱ्हाडी-वैदर्भी भाषेला जवळची वाटते.
अहिराणीवर अनेक जाती-जमातींच्या पोटभाषांचा हळूहळू प्रभाव पडत राहिल्याने ही भाषा सर्वसमावेशक झाली आहे. याच कारणामुळे अहिराणीत जाती-जमातीपरत्वे पोटभाषा तयार झाल्या आहेत. उदा. अहिराणी भिल्ली, पावरी, नेमाडी, गुजरी, बडगुजरी, लाडशिक्की, घाटोई, महाराऊ, तडवी, काटोनी, परदेशी, घाटकोकणी, डांगकोकणी, ठाकरी, वारली, लेवा पाटीदारी बोली, मुसलमानी बोली, भावसारी, रंगारी बोली, इत्यादी. दुसरीकडे आजची बागलाणी, तपांगी, खाल्यांगी, वरल्यांगी, डोंगरांगी, नंदुरबारी, दखनी, देहवाली असे प्रादेशिक भेदही तीत दिसतात.
खानदेशातील भील, मावची, कोकणा, पावरा, ठाकर यांच्या बोलीभाषेवर अहिराणी भाषेचा प्रभाव जाणवतो. अशा स्थूल साम्यस्थळांमुळे सर ग्रियर्सन यांच्याकडून अहिराणीला भिल्ल लोकांची भाषा असे चुकीने संबोधले गेले. अहिराणी ही एका विशिष्ट जात-जमातीची बोलीभाषा नसून, खानदेशात वास्तव्य करणाऱ्या सर्वसामान्य लोकांची (सर्व जाती-जमातींची) लोकभाषा आहे.
अहिराणीची काही ठळक वैशिष्टय़े अशी सांगता येतील :
१. जळगाव जिल्ह्यातील अहिराणी भाषेत ‘ळ’ ऐवजी ‘य’ वापरतात. मात्र, नाशिक जिल्ह्यातील अहिराणीत ‘ळ’ वापरला जातो.
२. मराठीतल्या ‘आहे’ व गुजरातीतल्या ‘छे’ ऐवजी अहिराणीत ‘शे’ वापरतात.
३. मराठीतल्या षष्ठीत ‘चा’, ‘ची’, ‘चे’ वापरतात, तर अहिराणीतील षष्ठीत ‘ना’, ‘नी’, ‘ने’ आहे.
४. अहिराणीत गुजराती शब्दांचे प्रमाण ठळकपणे आढळते. उदाहरणार्थ- ‘आंडोर’, ‘डिक्रा’, ‘बे’, ‘ना’, ‘नी’, ‘ने’, ‘छे’, ‘चा’, ‘शे’.
५. अहिराणीत जोडशब्द जास्त प्रमाणात आढळतात. उदाहरणार्थ- तुन्हा, मन्हा, त्यास्ना, आम्ना, तुम्हना, धल्ला, धल्ली, ग्यात, सम्द, बर्हादनी, बठ्ठ, व्हऊ, आदी.
अहिराणी आज फक्त बोलीभाषा म्हणून उरली असली तरी या भाषेचा लिखित असा पहिला पुरावा इ. स. १२०६ चा मिळतो. चाळीसगावपासून दहा मलांवर असलेल्या पाटण या गावातील श्रीभवानीच्या मंदिरात हा शिलालेख आहे. हा लेख ज्ञानेश्वरीच्या पूर्वी ८४ वर्षांचा- म्हणजे शके ११२८ (सन १२०६) मधील आहे. ‘राधामाधवविलासचंपू’च्या प्रस्तावनेत इतिहास संशोधक वि. का. राजवाडे यांनी म्हटले आहे- ‘..अनेक भाषा ज्ञातृत्वाचा धागा फार प्राचीन आहे. ज्ञानेश्वराला संस्कृत, मराठी व बागलाणी भाषा येत असत.’ (‘राधामाधवविलासचंपू’ प्रस्तावना पृ. १४)
अहिराणीला एक वेगळा हेल असून वाक्प्रचारापासून म्हणींपर्यंत तिला वेगळाच खुमार आहे. पहिला फरक आहे ‘या’ क्रियापदाऐवजी ‘शे’ हे क्रियापद वापरण्याचा. ‘लग्न कुठे आहे?’ हे वाक्य ‘लगन कुठे शे?’ असे विचारले जाते. ‘कुठे जाई ऱ्हायना?’ म्हणजे ‘कुठे जात आहेस?’ अहिराणीत ‘येस, जास, बसस, करस, चालस, पळस, जेवस’ असे शब्द आहेत.
भाषिक गमतीजमतीही भरपूर आहेत. जसे- एखादी व्यक्ती दुसऱ्याला म्हणेल- ‘बशी घे.’ तेव्हा याचा अहिराणीतला अर्थ माहीत नसलेल्याला वाटेल की, चहा पिण्याची बशी आणायची आहे की काय! पण त्याचा अर्थ आहे- ‘खाली बसून घे.’ तीच गोष्ट ‘येस’ या शब्दाची. त्याचा अर्थ होतो- ‘येतो.’
‘कशे चालंन?’ (म्हणजे- कसं चाललंय?) या प्रश्नाला ‘जथापत चालंन’ (ठीक चाललंय) असं म्हटलं जातं. ‘जोइजे’ म्हणजे ‘पाहिजे.’ ‘त्याचा’, ‘त्याची’, ‘तिचा’ ऐवजी ‘त्याना’, ‘त्यानी’, ‘तिना’ असे म्हटले जाते.
अहिराणीत खूप वेगळे शब्द ऐकायला मिळतात. जे शब्द प्रमाण मराठीत ऐकायला मिळत नाहीत. उदा. आंडोर म्हणजे मुलगा. आंडेर म्हणजे मुलगी. डिकरा म्हणजे पुतण्या. डिकरी म्हणजे पुतणी. कोणी म्हणेल- माले एक डिकरा आणि दोन डिकऱ्या शेतीस. फुई म्हणजे आत्या. सगळे अवगुण फुईवर लादले जातात. घरात एखादी मुलगी वेगळी वागायला लागली की म्हटले जाते, ‘आईवर ना बाईवर, जाई पडी फुईवर.’ फुवा / फुआ म्हणजे आत्याचे पती. हू / ऊ म्हणजे सून. मेव्हनभाऊ/ मेव्हनबहिन म्हणजे मामेभाऊ/ मामेबहीण. धडा/ धडी म्हणजे बाप/ आई अथवा बाप-आईच्या वयाचे.
अहिराणीत दिवसाला ‘याळ’ म्हणतात. ‘याळभर’ म्हणजे दिवसभर. ‘सऱ्याळ’ म्हणजे सारा सारा दिवस. ‘याळ डोक्यावर येणे’ म्हणजे दुपार होणे. ‘हातभर याळ राहणे’ म्हणजे दिवस संपायला थोडासा अवधी उरणे.
अहिराणीत खाद्यपदार्थाची नावेही भिन्न दिसतील. ‘कोंडाळ’ म्हणजे थालिपीट. उदा. आज न्याहारीले कोंडाळा कयथात. ‘समार’ म्हणजे मसाला. भाजीत टाकण्यासाठी समार तयार करतात. लाल मसाला, काळा मसाला यांना लाल समार, काळा समार म्हणतात.
अहिराणीतल्या म्हणीही मजेशीर आहेत. उदा. शेन नं शेनफडं, मोठा घरमा इपडं (कष्टाशिवायची अपघाती श्रीमंती आली की त्या माणसाला गर्व होतो.), येता जाता चरस नि सोमवार धरस (दिवसभर खाणे सुरू असूनही उपवास असल्याचे भासवणे.), गधडाले गुळनी चव (मूर्खाला चांगल्या गोष्टीचे महत्त्व कळत नाही.), इ.
अहिराणीतील लोकवाङ्मयाची नुसती स्थूल यादी दिली तरी तिचा व्यापक आवाका लक्षात येतो. उदा. लोककथा, नीतिकथा, लग्नाची गाणी, ओव्या, जात्यावरच्या ओव्या, लोकगीते, भारुडे, झोक्यावरची गाणी, आखाजीची गाणी, बारातल्या शिव्या, विविध सणांवरील गाणी, भलरी गीते, मोटेवरची गाणी, खंडोबाची गाणी, तळी भरण्याची गाणी, इत्यादी.
अहिराणीतील लिखित वाङ्मयाचा पहिला उल्लेख ‘लीळाचरित्रा’त मिळतो. ढासलं, रांधलं, पुंजं असे काही अहिराणी शब्द ‘लीळाचरित्रा’त दिसतात. ज्ञानेश्वरांची एक बागलाणी गवळण प्रसिद्ध आहे. तसेच बागलाण नवरीचे रूपकात्मक अभंग व काही अहिराणी पदेही ज्ञानेश्वरांनी लिहिली आहेत..
अ) गवळण : तन्हा मराठी देश मन्ही बागलाणी भाष।
मन्हा रे कान्हा, मन्हा रे कान्हा।
ब) नवरीचे अभंग : करी वो अद्वैत मला केल्यो इसन्यो
सिहवर सिद्ध पुरासि गयो।
क) पदे : यशोदेना बाय तान्हा मले म्हने हादू ले वो
मी तं बाई साधी भोई गऊ त्याना जवई।
बोलीभाषेत मुद्दाम कोणी ठरवून लिखाण करत नाही. बोलीभाषकांची प्रमाणभाषेकडे असलेली ओढ व वाचकांची वानवा यामुळे बोलीभाषा ‘मातृभाषा’ असूनही अनेक लेखक प्रमाणभाषेत लिखाण करताना दिसतात. अलीकडे वृत्तपत्रांतून अहिराणी भाषेत बऱ्याच प्रमाणात सदरलेखन होऊ लागले आहे. पण हे सर्व रुचिपालट म्हणून होते आहे की काय, अशी कधी कधी शंका येते. कारण त्यात भाषेबद्दलचे गांभीर्य क्वचितच दिसून येते.
अहिराणी बोलायला, ऐकायला गोड अशी भाषा आहे.
जशी दहिमान लोणी
सगळा पारखी ताकना
इले पारखं नही कोणी.
बेळगाव या सीमाभागातील मराठी भाषा ही कन्नड, चंदगडी, कोल्हापुरी, कोकणी अशा अनेक बोलींच्या संमिश्रणातून जन्माला आलेली आहे. तिला तिचा म्हणून एक गोडवा आहे. पुलंनी तिची खुमारी त्यांच्या ‘रावसाहेबां’मार्फत पूर्वीच आपल्यापर्यंत पोहोचवलीय..
‘‘बेळगावच्या लोण्याइतकीच बेळगावची हवाही आल्हाददायक आहे,’’ असे कधीकाळी इथे प्राध्यापकी केलेल्या पु. ल. देशपांडे यांनी लिहून ठेवले आहे. परंतु सीमाप्रश्नावरून गेली ५७ वष्रे ही हवा नेहमी तप्त राहिलेली आहे. एकेकाळी ‘वेणुग्राम’ असे नाव असलेल्या बेळगावमध्ये प्रवेश केला आणि इथले फलक वाचायला सुरुवात केली की आपणास मराठीत ‘बेळगाव’, कन्नडमध्ये ‘बेळगावी’ व इंग्रजीमध्ये ‘बेलगाम’ अशी तीन नावे पाहायला मिळतात. नवख्या माणसाच्या तोंडून आपसूक उद्गार बाहेर पडतात- ‘च्याईस एकाच गावाची तीन भाषांत तीन नावे? इथली लोकं मॅडबिड हाईत की काय?’ बेळगावची खरी व वेगळी ओळख इथूनच व्हायला लागते. सध्या जरी हा भाग कर्नाटकात असला, तरी इथली मराठी माणसे मनाने महाराष्ट्रातच आहेत. महाराष्ट्रात यायची आस ठेवूनच अनेक वष्रे त्यांची लढाई सुरू आहे.
पूर्वी मुंबई प्रांतात असलेला हा भाग भाषावार प्रांतरचनेत कर्नाटकात गेला. परंतु आजही सीमाभागातील मराठीभाषिकांनी आपली भाषा आणि संस्कृती जपून ठेवली आहे. बेळगावपासून अवघ्या १३ कि. मी.वर पश्चिमेकडे चंदगड जिल्ह्याची हद्द सुरू होते. त्यामुळे या भागातील भाषेवर चंदगडी बोलीचा प्रभाव दिसून येतो, तर दक्षिणेकडे ७० कि. मी.वर कोल्हापूरची हद्द सुरू होते. त्यामुळे त्या ठिकाणच्या बोलीवर कोल्हापुरी पगडा दिसून येतो. बेळगावपासून पूर्वेकडे पंत बाळेकुंद्री, मारिहाळपर्यंतच्या २० कि. मी.च्या भागात मराठी मायबोली दिसते. त्यापुढे कानडी भाग सुरू झाल्याने त्यावर कन्नडचा प्रभाव अधिक दिसतो, तर उत्तरेकडे खानापूर तालुक्याला लागून कारवार जिल्ह्याचा प्रारंभ होत असल्याने या भागातील बोलीवर कोकणीचा प्रभाव आढळतो.
सीमावादावरून नेहमी चच्रेत राहिलेल्या बेळगावला गोड कुंदा, मांडे, घरगुती लोणी, वासेच्या कुमुद तांदळाबरोबरच येथील साहित्यिकांनीही या नगरीला प्रसिद्धी मिळवून दिली आहे. या नगरीचे तसे खूप विशेष सांगता येतील. पण ‘बेळगावची भाषा’ या सर्व विशेषांवर मात करणारी आहे. इथे िहदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन, कोंकणी अशा विविध संस्कृतींचा संगम झालेला आहे. त्यामुळे इथे मराठी, कन्नड, इंग्रजी, िहदी, कोकणी, उर्दू, ग्रामीण बोली या भाषांचाही संगम झालेला दिसतो.
पु. ल. देशपांडे यांनी बेळगावच्या कानडीमिश्रित मराठीला रावसाहेब ऊर्फ कृष्णराव हरीहर यांच्या माध्यमातून विनोदी बाज देऊन या पात्रासोबत बेळगावी बोलीलाही अमर केले आहे. ‘‘खास हो गाणं तुमचं ते! परंतु तुमचं तब्बलजी ते कुचकुचत वाजवतंय की! काय त्याला च्याऽ बीऽ पाजा की होऽ ते तबला जरा छप्पर उडिवणारं वाजवंऽ की रेऽ! हे तबला वाजिवतंय की मांडी खाजवतंय हेऽ!’’ अशा या रावसाहेबांच्या आघाती संवादांनी पहिल्या भेटीतच पुलंना आपलंसं केलं होतं. इथल्या मराठीला सणसणीत कानडी आघात आणि कानडीला इरसाल मराठीचा साज चढल्याचे जाणवते.
भीमराव गस्ती, नारायण अतिवाडकर या साहित्यिकांनी आपल्या साहित्यातून संवादापुरता का होईना, ग्रामीण बोलीचा वापर केला आहे; तर बेळगाव शहरातल्या प्रमाणभाषेचा प्रभावी वापर ‘वनवास’, ‘शारदासंगीत’मधून प्रकाश नारायण संतांनी ‘लंपन’ व त्याच्या मित्रमंडळींच्या संवादांत खुमासदारपणे केलेला दिसतो. ‘अय्यो ! तिकडं बघ बे!’, ‘छातीत पाकपुक व्हायलंय बा!’, ‘हळू बोलून सोड् की बे. काय बोंबलायलास?’, ‘काय बे ए ह्यण्ण खाल्लास काय की?’ ही किंवा- ‘‘काय लंपूसाहेब, ओठ बाहेर काढून बसून सोडलात आज, सक्काळी सक्काळी.. एकदम मज्जा ऐद नोडरी ऽऽ अभ्यास इल्ला एन इल्ला..’’ ही कन्नडमिश्रित वाक्ये लंपनच्या कंपूला केव्हा आपलंसं करतात, कळतच नाही.
बेळगावच्या २०-२२ कि. मी.च्या परिसरातील ग्रामीण भागातील बोली ऐकू लागलो की आपणास- ‘काय बे खट्टे (कुठे) गेल्यास?’, ‘काय बा तुझ्झं आराम हाई बघं,’ ‘कण्ण येत्यास बे? मानं येतो बगं,’ असे संवाद कानावर पडतील. या ‘बे’च्या पाढय़ामुळे आपण विदर्भ प्रांतात तर नाही ना, असा प्रश्न पडू शकतो. परंतु येथे आपल्या समवयस्क वा आपल्यापेक्षा छोटय़ांशी संवाद साधताना मुले ‘बे’चा वापर करतात. मोठय़ा माणसांशी बोलताना मात्र ‘काय गा कव्वा येत्यास?’ किंवा ‘तण्ण येतो म्हटल्यास आजून का येऊस नाहीस?’ असा ‘गा’ हा प्रत्यय लावला जातो. तो आदरार्थी शब्द म्हणून वापरला जातो. दोन बायका किंवा पुरुष व स्त्री यांच्यातील संवादात आपुलकीने ‘गे’ हा प्रत्यय येतो. ‘अजून तयार होऊस नाहीस गे. मग लगनास कव्हा जाणार? अक्षता पडल्यावर काय जिवूस जाणार गे?’ ‘ल’ किंवा ‘लई’ हा शब्दही वापरला जातो. ‘लई भारी दिसोले बे तुझी पँट! कोठनं आणल्यास..’.
जाऊलाय, खाऊलाय, पिऊलाय, नाचूलाय, भुकूलाय, हार्ऊलाय, झोपूलाय तसेच मरूलाव, करूलाव, येऊलाव, फिरूल्यास, उतरूल्यास, बसोल्यास.. इ. शब्द हे पुिल्लगीवाचक आहेत. स्त्रियांसाठी हेच शब्द ‘जाऊलीस, खाऊलीस, पिऊलीस, नाचूलीस, मरूलीस, करूलीस’ असे वापरले जातात. उदा. ‘इथोन तिथोन काय नाचूलीस गे! गप्प बस की एका जागेस..’ किंवा पूर्वेकडील भागात गेलो तर- ‘पावणं कसं आल्याशी? आतं राहत्याशी नव्हे दोन-चार दिसं?’ असं बोलतात. या परिसरातील स्त्रिया, मुली बोलताना पुिल्लगीवाचक शब्द वापरतात., जसे- ‘मी जेवण करतो (करतेऐवजी), मी गावाला जातो (जातेऐवजी), मी राहतो (राहते)’.
कानडी प्रभावामुळे शब्दांवर आघात केले जातात. जसे- ‘या इलेक्शनात कायच कळ्ळणाय झालाय बघं. माझं काय त्यास पट्टणाय (पटत नाही), त्यो काय मागं हट्टणाय (हटत नाही). त्यो आतं राहण्णाय (राहत नाही) आणि निवडोन बी येण्णाय (येत नाही) बगं.’
इथल्या पदार्थानाही आपली अशी खास नावे आढळतात. ‘काकडी’ येथे ‘वाळकू’ बनते. ‘गड्डे ’ म्हणजे ‘बटाटे’ किंवा ‘नवलकोल’. ‘रताळ्या’ला ‘चिण्णं’ म्हणतात, तर ‘टॉमेटो’ला ‘कामाटे’ किंवा ‘गोबाणी’ म्हणतात. ओल्या मिरच्यांना ‘वल्ल्या मिरच्या’ किंवा ‘मिरशेंगा’ म्हणतात. तिखटला ‘तिख्खं’, गुळाला ‘ग्वाड’ वा ‘गॉड’ म्हणतात. आजही खेडेगावात लग्नसमारंभात खीर करून त्यावर दूध, तूप घालून वर गोड बुंदी घालतात. या मिश्रणाला ‘काँक्रीट’ म्हणतात. एखाद्याला लग्नात ‘काय खाऊन आलास बा?’ असं विचारलं तर तो म्हणेल, ‘च्याईस लगनात एवढी गर्दी होती सांगो. त्यात आणि जेवण बघितलो तर काँक्रीट!’
इथल्या शिव्याही खास कर्नाटकी टच् असलेल्या दिसतात. एखादी मुलगी खूप फिरणारी असेल तर दुसरी बाई तिचं असं स्वागत करेल.. ‘काय गे! भटकभवानी! कुठे गाव उंडगोस (फिरायला) गेल्लीस!’ कोल्हापुरात वावरताना ‘रांडीच्या’ ही शिवी ठेवणीतली नव्हे, तर रोजच्या व्यवहारातील वाटून जाते तसंच इथे पुरुष मंडळींच्या तोंडात ‘च्याईस, च्यायला, आयला, हिच्या भणं किंवा भणीस (बहिणीस), व्हनेनं मारतो बघंऽ (चप्पलेनं मारतो), ये हुंब’ यापकी एक तरी शिवी असणारच.
इथल्या कन्नडवर मराठीचा प्रभाव आहे, तर मराठीवर कन्नडचा. अनेक कन्नड शब्द आता मराठीत रूढ झाले आहेत. नात्यागोत्याचे अनेक शब्द मराठीत कन्नडमधूनच आलेले आहेत. आई, ताई, अण्णा, अप्पा, काका असे शब्द मुळातले कन्नड आहेत, परंतु हे शब्द मराठीने जशास तसे स्वीकारलेले नाहीत. त्यात आपलं वेगळेपण जपलं आहे. कन्नडमध्ये आई म्हणजे आजी, तर मराठीत माता. कन्नडमध्ये ताई म्हणजे माता, तर मराठीत बहीण या अर्थाने आपण तो शब्द घेतला आहे. थोरल्या भावाला कन्नडमध्ये ‘अण्णा’, तर वडिलांना ‘अप्पा’ असे म्हणतात. तर आपल्याकडे घरगुती संबोधनासाठी ‘अण्णा’, ‘अप्पा’ या संबोधनांचा सर्रास वापर होतो. उदा. मोठय़ा भावाला ‘थोरला अप्पा’ असे म्हणतात. याशिवाय मोठय़ा बहिणीस ‘आऊ’ म्हणतात. काकाला ‘तात्या’ म्हणतात. नणंदेला व्हंजी वा वन्सं, मावशीच्या नवऱ्याला ‘मावशाप्पा’, वहिनीला व्हनाक, तर पोराला प्वॉर असे संबोधले जाते.
कन्नडमध्ये गुंडा म्हणजे गुंड असाही अर्थ होतो. इथे मात्र लहान मुलं भांडताना ‘गुंडय़ांनं (दगडानं) मारतो बघं!’ असे म्हणतात. ‘चोरीचा आळ’मधील आळ आणि बेळगावातील ‘आळ’ (‘मजूर’ या अर्थाने) वेगळा आहे. येथील शेतकरी ‘आळ घेऊन शेती करूलोय,’ असं म्हणतो तेव्हा ‘मजूर लावून शेती करून घेत आहे,’ असा त्याचा अर्थ होतो. जगप्रसिद्ध निकॉन कंपनी सगळ्यांना माहीत आहे. परंतु बेळगावात एखाद्याने ‘निकोन काय करीत हुत्यास बे?’ असं म्हटलं तर ‘लपूनछपून काय करीत होतास?’ असा त्याचा अर्थ होतो. ‘मदान मारणे म्हणजे विजयी होणे’ हा मराठीतील रूढ वाक्प्रचार आहे. परंतु एखाद्याच्या घरी आपण गेलो आणि तेथे सांगण्यात आले की, संबंधित व्यक्ती ‘मदानास गेलाय,’ तर बाहेर येऊन त्याला शोधण्याचा चुकूनसुद्धा प्रयत्न करू नका. कारण ती व्यक्ती मदानावर लढाई करण्यासाठी किंवा खेळण्यासाठी गेलेली नसेल, तर शौचासाठी गेलेली असेल. त्याचप्रमाणे परसाकडं लागणं म्हणजे संडासला लागणं, इरागतीस जाणं म्हणजे लघवीला जाणं, वारीकडे गेलाय म्हणजे डोंगराकडे गेलाय, माटीस गेलाय (अंत्यसंस्काराला गेलाय).. असे शब्दप्रयोग रूढ आहेत. एखादा आपल्या बायको-मुलांसह कार्यक्रमास गेला असेल तर त्याला विचारलं जाईल- ‘काय गा, सगळं बारदानंच घेऊन येल्याशी की!’
पण आपण बेळगावहून जसे उत्तरेकडे खानापूर तालुक्याकडे जाऊ लागतो तसे या भाषेत आपणास काही बदल जाणवतात. कारवार जिल्हय़ाला लागून हा तालुका असल्यामुळे इथल्या भाषेवर एका बाजूने थोडा कोकणीचा व दुसऱ्या बाजूने कन्नडचाही प्रभाव जाणवतो. त्यामुळेच असेल कदाचित, इथे पुरुष असो वा स्त्री- दोघांनाही ‘येल्लीस, गेल्लीस, बसलीस’ अशी स्त्रीिलगवाचक क्रियापदे वापरली जातात. ‘कही गेल्लीस (कुठे गेलेलास / गेलेलीस), तही बसल्लीस (तेथे बसलेलास/बसलेलीस), तिया ज्यवलीसऽ (तुझे जेवण झाले), कासं येल्लीस (कशासाठी आलास / आलीस), दिवच्याल (द्यायचं की नाही)’ अशी भाषा आढळते. कानडीत हुच्च म्हणजे खुळा. बेळगाव परिसरात या अर्थाने हा शब्द वापरला जातो. परंतु इथे मात्र तो ‘हुऽच म्हणून’ (पाहिजे म्हणून) वापरला जातो. अंडय़ाच्या ऑम्लेटला ‘कवटाची पोळी’ म्हणतात, तर मटणाला ‘मटणी’ म्हणतात. कोंबडय़ाला ‘कोंबा’, तर बीअरला ‘थंडाई’ म्हणतात. आमटीला ‘निस्तं’ म्हणतात. कोकणीत मात्र बारीक माशांच्या आमटीला ‘निस्तं’ म्हणतात. एखाद्याला दत्तक घेतलेले असेल तर त्याला ‘पोटऽऽची’ म्हणतात.
बेळगावात अलीकडच्या काळात मराठी शाळांची संख्या सातत्याने घटते आहे, तर इंग्रजी शाळांची संख्या वाढते आहे. सरकारी कार्यालयांतूनही कानडीकरण झाल्याने आज शाळा-कॉलेजांत शिकत असलेल्या युवकांच्या मराठीत कन्नड, इंग्रजी, िहदी शब्द बेमालूमपणे मिसळलेले दिसतात. हे शब्दही ते इतक्या सराईतपणे वापरतात, की सर्वसामान्यांना त्यांच्या वेगळेपणाची जाणीवही होत नाही. बरेच जण मराठी बोलताना इंग्रजी शब्दांचा भरमसाट वापर करतात. या शब्दांचा वापर करायला मराठीत त्यांना शब्द नाहीत असे नाही; परंतु समोरची व्यक्ती ही भिन्नभाषिक असू शकते, त्यामुळे आपण इंग्रजी, कन्नड, िहदी शब्द वापरले नाहीत तर आपले बोलणे तिला कळणार नाही म्हणून भाषेची ही मोडतोड होत आहे. यातून अनेक मजेशीर वाक्ये तयार होत असतात. उदा. सरकारी प्रौढ शाळा (सरकारी माध्यमिक शाळा), एकसाथ नाडगीत शुरू कर (एकसाथ राज्यगीत म्हणणं सुरू करा), जात्यातीत जनता दल (निधर्मी जनता दल) इत्यादी. वाढत्या नागरिकीकरणामुळे सीमाभागातील बोली गावांपुरतीच मर्यादित होत चालली आहे. आणि तिचाही टक्का दिवसेंदिवस घसरत चालला आहे.
भिल्लांची बोली ‘देहवाली बोली’ म्हणून ओळखली जाते. महाराष्ट्रातील आदिवासीबहुल भागांत ते वास्तव्य करतात. पण या बोलीचे मराठीपेक्षा गुजराती आणि हिंदीशी अधिक साधम्र्य दिसते. या दोन्हींचा ‘देहवाली’वर प्रभाव आहे. या बोलीत मौखिक साहित्य- लोकगीतं, लोककथांचं समृद्ध भांडार आहे. ते काही साहित्यिक व अभ्यासकांनी शब्दबद्धही करून ठेवलं आहे. या बोलीविषयी..
महाराष्ट्रातील धुळे, नंदुरबार हे आदिवासीबहुल जिल्हे आहेत. या जिल्ह्य़ांत वळवी, वसावे, पाडवी, गावीत, नाईक अशा आडनावांचा एक मोठा समाजसमूह वास्तव्य करतो. तो भिल्ल समाज म्हणून परिचित आहे. हा समाज प्रामुख्याने भारतातील राजस्थान, गुजरात, मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र व मणिपूर इ. राज्यांत वसलेला आहे. प्रत्येक राज्यातील या जमातीचे राहणीमान, चालीरीती, सामाजिक व सांस्कृतिक जीवन काहीसे भिन्न असले तरी मानववंशशास्त्रीयदृष्टय़ा हा समाज ‘भिल्ल’ म्हणूनच ओळखला जातो. या भिल्ल जमातीच्या ढोली, डुंगरी, गारसिया, तडवी, धानका, बरडा, कटारा, महिडा, निनामा, मथवाडी, देहवाली, इ. उपजाती आहेत. गुजरातच्या सुरत, भडोच जिल्ह्यांतील निझर, उच्छल, महाल, सागबारा, मांगरोल, डेडियापाडा व महाराष्ट्राच्या नंदुरबार आणि धुळे जिल्ह्य़ातील नवापूर, तळोदा, अक्कलकुवा, अक्राणी, शहादा, शिरपूर तालुक्यांत देहवाली भिल्लांची वस्ती आहे. हे लोक जी भाषा बोलतात तिला ‘देहवाली बोली’ म्हटले जाते. प्रसिद्ध ब्रिटिश भाषासंशोधक जॉर्ज अब्राहम ग्रिअरसन यांनी आपल्या छ्रल्लॠ४्र२३्रू २४१५ी८ ऋ कल्ल्िरं श्’.क, स्र्ं१३ ककक या ग्रंथात देहवालीची नोंद घेतलेली असून तिचे दोन भाषिक नमुने व तिची भाषिक वैशिष्टय़ांचा सविस्तर उल्लेख केला आहे.
या बोलीचे खोलची किंवा खळवाड आणि मेवासी किंवा राजवाडी असे दोन पोटप्रकार आहेत. खोलची किंवा खळवाड ही तापी नदीच्या दक्षिणेकडील भिल्ल जमातीची बोली असून ती थोडी रांगडी आहे, तर मेवासी किंवा राजवाडी ही तापी नदीच्या उत्तर भागात राहणाऱ्या भिल्लांची बोली आहे. मेवासी देहवाली त्या भागातील पूर्वीच्या मेवासी राजांची भाषा असल्याने ती आदरार्थी, बहुवचनयुक्त व िहदीप्रमाणे ‘जी’ इ. आदरार्थी संबोधने असलेली मृदू व शिष्टाचारयुक्त सुसंस्कृत बोली आहे. प्रादेशिक वैशिष्टय़ानुसार या भूभागाच्या उत्तर व पश्चिमेला गुजरातचे गुजरातीभाषिक भडोच, बडोदा, सुरत हे जिल्हे, नर्मदेपलीकडे मध्य प्रदेशचा िहदीभाषिक झाबुवा जिल्हा, पूर्वेला महाराष्ट्राचे मराठी व अहिराणी भाषाबहुल धुळे आणि जळगाव जिल्हे असल्याने देहवाली बोलीवर या भाषांचा प्रभाव दिसून येतो. यापैकी गुजराती भाषेचा प्रभाव सर्वात जास्त असल्याने ती गुजराती भाषेचीच एक अपभ्रंश झालेली पोटभाषा आहे की काय असा समज होतो. गुजराती भाषेतील अनेक शब्द जसेच्या तसे किंवा थोडय़ाफार फरकाने देहवालीत वापरले जातात. पुढील शब्दांवरून ते लक्षात येईल.-
गुजरातीतीततल्या ‘उंडो’ हा शब्द देहवालीत त्याच अर्थाने व उच्चाराने बोलला जातो. मराठीमध्ये मात्र त्यासाठी ‘खोल’ हा शब्द वापरला जातो. गुजरातीतला ‘एकठा’ हा शब्द देहवालीत त्याच अर्थाने व उच्चाराने बोलला जातो, तर मराठीत ‘एकत्र’ हा शब्द वापरला जातो. असेच ‘फोज, फोज, फौज किंवा नाठा, नाठा, पळाले वा लागवग, लागवोडा, वशिला’ हे शब्द आहेत.
शब्दांबरोबरच या बोलीची गुजरातीशी वाक्यरचनाही मिळतीजुळती आहे. गुजरातीतील ‘आफत आवी पडी’ हे वाक्य देहवालीत ‘आफत आवी पोडी’ असे बोलले जाते. (मराठी अर्थ- ‘संकट कोसळले.’) गुजरातीत ‘बिमारी वधती गई’ हे वाक्य देहवालीत ‘बिमारी वादती गियी’ असे बोलले जाते. (मराठी अर्थ- ‘आजार वाढत गेला.’)
या भाषेत काही वेळा वाक्यरचना हिंदीसारखी केली जाते. देहवालीत म्हणतात- ‘सीता जाय रियी ही.’ (िहदीत- सीता जा रही है.) देहवालीत ‘तू काय की रियो हो?’ (िहदीत- तू क्या कर रहा हैं?)
या भाषेवर राजस्थानी, विशेषत: जोधपुरी बोलीचाही प्रभाव दिसून येतो. जसे राजस्थानीतील ‘म्हाने नींद लागे है’ हे वाक्य देहवालीत ‘मान नींद लागे हे’ किंवा राजस्थानी ‘म्हाने मारवाड जावणो है’ हे वाक्य देहवालीत ‘मान मारवाड जावनू हाय’ असे बोलले जाते. मात्र, देहवाली बोलीवर तुलनेने मराठीचा प्रभाव नगण्य वाटतो. मराठी व देहवाली बोलीत फारसा ताळमेळ नसल्याने नंदुरबार, धुळे जिल्ह्य़ांतील देहवाली बोली बोलणाऱ्यांना मराठी भाषा बोलणे व समजणे कठीण जाते.
भाषाशास्त्रीय व व्याकरणदृष्टय़ा विचार केल्यास देहवाली बोली ही अनुनासिक भाषा आहे. तिच्या मूळ स्वरात ‘ळ’, ‘क्ष’ आणि ‘ज्ञ’ ही व्यंजने नाहीत, तर ‘छ’, ‘श’ आणि ‘ष’ यांच्याऐवजी ‘स’ हे एकच व्यंजन वापरले जाते. व्याकरणाचे सर्व घटक या बोलीत असून तिच्यात म्हणी, वाक्प्रचार व उखाणेदेखील आहेत. लोकगीतं आणि लोककथांचं समृद्ध भांडार या भाषेत आहे. भिल्ल जमातीची होळीगीतं, भक्तिगीतं, रोडाली गीतं यांचा खूप मोठा खजिना देहवालीत उपलब्ध आहे. असंच खांबूल्या देवाचं एक गीत पुढीलप्रमाणे आहे-
पागे पोडीने आर टाकारे आर टाका
खांबूल्या देवूले आर टाकारे आर टाका
(पाया पडुनी माळा अर्पावी हो माळा अर्पावी,
खांब देवाला माळा अर्पावी हो माळा अर्पावी)
तसाच होळीगीताचा (लोल) एक नमुना असा-
साग बहरला, माहु फुलला
हिरवा चढाव चढे गरैया हिरवा चढाव चढे
किंवा-
मारगो मे मेंडूल्या आल्या ते ता धुलडो उडावत्या जायरे
(रस्त्यावरून चालली मेंढरं उडवीत धुळवड)
या बोलीभाषेत पशु, पक्षी, प्राणी, वनस्पती यांचीही काही नावे मराठीसारखी (उदा. आंबा, साग, मेथी, इ.), तर काही मराठीपेक्षा वेगळी (उदा. वडदा- वड, वाग- वाघ, टुडो- घुबड, कोलो- कोल्हा, काग- कावळा, इ.) आहेत.
या भाषेचे अभ्यासक आणि देहवालीतील प्रसिद्ध साहित्यिक चामुलाल राठवा यांनी बरंच मौखिक साहित्य शब्दबद्ध करून ठेवलं आहे. बाबूलाल आर्य यांनी देहवाली बोलीभाषेत अनेक समाजप्रबोधनपर गीतरचना केल्या आहेत. तत्पूर्वी या भागात शिक्षण विभागात नोकरीला असलेल्या सानप आणि इंगळे या अधिकाऱ्यांनी देहवालीतील अनेक लोककथांचं संकलन करून त्या त्याच भाषेत लिहून काढण्याचा प्रयत्न केला होता. अलीकडे चामुलाल राठवा, विश्राम वळवी, देवेंद्र सावे, बळवंत वळवी, सोबजी गावीत यांनी देहवाली भाषेतून साहित्यनिर्मिती करायला सुरुवात केली आहे. साहित्य अकादमीने १९९६ मध्ये गणेशदेवी यांच्या मार्गदर्शनाखाली आदिवासी भाषासाहित्य प्रकल्पाची स्थापना केल्यानंतर आदिवासी साहित्य परंपरेतील मिझो, गोंडी, संथाली, गारो, राठवा इत्यादी बोलीभाषेतील साहित्याची संकलनं प्रसिद्ध केली आहेत. देहवाली भाषेतील साहित्याचे संकलन आणि मराठी अनुवाद चामुलाल राठवा यांच्याकडून करून घेऊन अकादमीने तो २००१ मध्ये प्रकाशित केला आहे.
‘नगरी’ हा शब्द अहमदनगर जिल्ह्य़ातल्या लोकांसाठी वापरला जातो. त्याचे कारणच या जिल्ह्य़ातल्या बोलीच्या वेगळेपणात आहे. चहूबाजूंनी वेगवेगळ्या बोलीप्रदेशांचा या जिल्ह्य़ाला शेजार आहे आणि मोगलांच्या काळापासूनची मुस्लीम वस्ती. या सर्व मिश्रणातून ‘नगरी बोली’चं एक वेगळंच रसायन तयार झालं आहे. शब्दांवर दाब देत व हेल काढत बोलणं इथपासून मराठी-हिंदीची सरमिसळ इथपर्यंत या बोलीत अनेक गोष्टी मिसळून गेल्या आहेत.
‘काय करून राह्य़ला?’, ‘काय बोलून राह्य़ला!’, ‘जेऊन राह्य़ला’, ‘खाऊन राह्य़ला’ असे बोल ऐकायला मिळाले की हमखास अहमदनगर जिल्ह्य़ातील व्यक्ती आसपास आहे असे समजावे. नगरी बोलीचं वेगळेपण हे असं आहे. ही बोली अहिराणी, वऱ्हाडी, तावडी, कोकणी, कोल्हापुरी या बोलींप्रमाणे ठळकपणे उठून दिसणारी निश्चितच नाही. नगर जिल्ह्य़ाच्या भौगोलिक ठेवणीमुळे हा राज्यातला सर्वात मोठा जिल्हा आहे. उत्तर बाजूने खानदेश, पूर्वेला मराठवाडा, पश्चिमेला कोकणकडा, दक्षिणेला सोलापूर-पुणे यामुळे आसपासच्या प्रदेशाचा मोठा प्रभाव लगतच्या तालुक्यांवर असल्याचे दिसते.
मराठीतले अव्वल ग्रंथलेखन, महानुभावांचे म्हाइंभटासह अनेक गं्रथकार आणि लीळांची स्थाने इथलीच. ज्ञानेश्वरी, नाथपंथीयांचे ‘अमर-शिष्य संवाद’पासून लेखन याच परिसरात घडले. शेख महंमद, चाँद बोधले आदी सुफी संप्रदायींचे लेखनही याच भूभागातले. शिवकाळातला मोजका काळ वगळता मध्ययुगीन काळापासून निजामाच्याच राज्याचा हा महत्त्वपूर्ण भाग होता. ख्रिश्चनांची पहिली मंडळी अहमदनगरला सर्वात आधी येऊन धडकली आणि मिशन कम्पाऊंडमधील वेगळी मराठी इथेच कविवर्य ना. वा. टिळक, ख्रिस्तपदनिर्माते कृ. र. सांगळे यांनी पुण्यमय करून सोडली.
त्यामुळे इथल्या भाषेला संमिश्र रूप प्राप्त झाले. स्वत:ची फार वैशिष्टय़पूर्ण बोली वगैरे असे काही येथे नसून खेडूत लोकांनी जपलेली भाषा, इथल्या मुख्य व्यावसायिक गवळी समाजाच्या भाषेत नगर बोलीचे अंश सापडू शकतात. दिवसेंदिवस सुशिक्षित बनत चाललेल्या वर्गाला इथली बोली सहजी उमगत नाही. नागर भाषा वेगळी ठरते. जिल्ह्य़ातील काही अल्पशिक्षित नेतृत्व फक्त या भाषेचा वापर करतात. त्यांना बऱ्याच गोष्टी ‘म्हाईती’ नसतात. आजूबाजूच्या माणसाला सहजच ‘भावडय़ा’ म्हणून पुकारण्याकडे कल असतो. नातेवाचक शब्दात बहिणीऐवजी ‘भयीन’ असते. आईला ‘बय’, ‘बई’ म्हणून संबोधतात. वडिलांना ‘दादा’ म्हटले जाते. आत्याला ‘मावळण’ हा आगळाच शब्द वापरला जातो.
‘क्काय राऽऽ व’, ‘अय भ्भोव’, ‘तर्र ऽऽ म ऽऽ ग’, ‘लयऽऽ भारी’, ‘त्या माह्य़चा’, ‘ब्वॉ ऽऽ कसं सांगावं?’ अशी बोलण्याची सुरुवात असते.
‘माझं, तुझं’ हे इथे ‘माव्हं, तुव्हं’ बनतं. कर्जत-जामखेड तालुक्यांत तेच ‘मपलं-तुपलं’ बनतं. ‘माह्य़ावलं, तुह्य़ावलं’ हे शब्दप्रयोग हटकून होत राहतात. बऱ्याच वेळा ‘र’ अक्षरावर अनावश्यक जोर देऊन बोलण्याची प्रथा कशी पडली कुणास ठाऊक. गोदावरी, मुळा, प्रवरा काठावर, सीनेच्या उगमापासून प्रत्येक शब्दावर जोर देऊन बोलण्यानं नगरची बोली आकाराला येते असे दिसते. इथे दुग्धोत्पादनाचा मूळ व्यवसाय आहे. त्यातही गवळी समाजाच्या सोबतीनं इतरही अनेक जण तो करतात. गाईच्या (गावडीच्या) आचळावर दाब देऊन दूध काढण्याची रीत बोलण्यातही अवतरली असावी. जनावरांनाही- म्हशीला ‘म्हसाड’, गाईला ‘गावडी’, शेळीला ‘शेरडी’, कुत्र्याला ‘कुत्ताडी’ असे न्यारेच प्रयोग इथे आहेत. ‘मी’ इथे ‘म्या’ बनतो, तर ‘मला’चा ‘माला’ होतो. ‘ड’च्या जागी ‘ढ’ होतो, ‘हा’च्या जागी ‘वा’ होतो. म्हणून ‘डोहात’चा ‘डवात’ होतो.
बालाघाट, गर्भगिरी डोंगराच्या रांगातून ये-जा करणाऱ्या कष्टक ऱ्यांचे जिणेदेखील तेवढेच कष्टदायक आहे. पर्जन्यछायेच्या प्रदेशामुळे पडणारे दुष्काळही तीव्र आहेत. तुलनेने उत्तर नगर जिल्हा समृद्ध आहे. कारण तिथे सिंचनसोयी झाल्या आहेत. त्यामुळे १९३० च्या आसपास पुणे जिल्ह्य़ातून शेती करण्यासाठी आलेल्या नवस्थलांतरित आणि बागायतदारांची नवी संस्कृती इथे रुजली. दक्षिण नगर जिल्हा हा तसा कोरडाच. तिथे खरी नगरी बोली नांदते असे म्हणावे लागेल. जामखेड हे मराठवाडय़ाचे प्रवेशद्वार. तिथे आपुलकीला ‘आलुनकी’ म्हणायची रीत आहे. ‘काय चाललंय लेका’ऐवजी ‘काय चाललं, लका’ इथेच ऐकायला येते. लोक त्याकाळी समृद्ध बेलापूरला पोट भरण्यासाठी जात. आज कोणीही कोठेही पोट भरायला गेला तरी त्याला ‘बेलापूरला जाणं’ असंच म्हणतात.
सहकारात अव्वल ठरलेल्या या जिल्ह्य़ाला ‘इर्जिकाची’ परंपरा जुनीच. आणि हा शब्द इथूनच इतरत्र गेला. शेतीची नवनवीन तंत्रं आली, पण मोट-नाडा होत्या त्याकाळची काही शब्दांची जागा त्या वस्तू जाऊनही या ना त्या कारणाने उच्चारात आहेत. मोट, नाडा, चऱ्हाट, कासरा, सौंदर, येसन, येठन, खुर्दर, हातनी, जू, शिवळा, धुरा असे शब्द आजही इथं ऐकायला मिळतात.
आदिवासी-कोळी, ठाकर यांची स्वतंत्र बोली बोलणारे समूह कोकणकडय़ाच्या अकोले, संगमनेर व निकटच्या राहुरी तालुक्यात आढळतात. त्याविषयी गोविंद गारे आदी प्रभृतींनी मोठे काम केले आहे. मात्र, तेथील इतर समाजघटकांची भाषादेखील त्यामुळे बदलली आहे. दया पवारांच्या ‘बलुतं’ या आत्मकथनात त्याचा नमुना सापडतो. तर कीर्तनकार निवृत्तीमहाराज देशमुख यांच्या बोली-उच्चाराचा वेगळा अभ्यास केल्यास बराच उलगडा होईल. ‘खायलाच’ म्हणताना ‘य’ लोप पावून ‘खालाचं’, तसेच ‘जालाचं’, ‘प्यालाचं’ अशी रूपे इथे वापरात आहेत. राम नगरकर यांचा ‘रामनगरी’ हा एकपात्री प्रयोग संपूर्ण नगरी बोलीत आहेत. त्यामुळे नगरची भाषा सर्वदूर गेली. दादासाहेब रूपवते यांचे फर्डे वक्तृत्व अकोल्यातल्या बोलीचे वैशिष्टय़ होते. ‘ताम्रपटकार’ रंगनाथ पठारे यांच्या काही कादंबऱ्यांत नगरच्या बोलीचे पडसाद उमटलेले आहेत. ‘गोधडी’ हे आत्मकथन लिहिणाऱ्या अण्णासाहेब देशमुखांच्या कादंबरीत या बोलीचे वळण आढळते. त्यातील करतानी, जातानी, खातानी, पितानी, येती, जाती, उठती, बसती, खाती, पिती, चालती, येयेल हे, जायेल हे, पाहेल हे- ही रूपेदेखील ऐकायला गोड वाटतात. सरसकट उसाची शेती करणाऱ्या आणि सहकारी कारखान्यांची (आता खासगी) भरभराट असलेल्या जिल्ह्य़ात शेतकरी जेवताना भाताचेदेखील ‘आळे’ करतो. त्यात त्याला कढी, आमटी घ्यायची असते.
‘वाफसा’ असेल तर पीक पेर करणे उत्तम समजले जाते. पण इथे भूक नसेल, जेवण जाणार नसेल तर ‘वाफसा नाही’ असे म्हणतात. सहकारी कारखान्यात ऊस गेटावर नेऊन मोजून देणे आणि तिथेच पैसे घेऊन मोकळे होणे याला ‘गेटकेन’ म्हणतात. तीच पद्धती विवाहात आली. आता विवाह ‘गेटकेन’ होतात. म्हणजे एकाच दिवशी पाहणी, बोलणी आणि लग्न असे तिन्ही कार्यक्रम उरकण्याला ‘गेटकेन लग्न’ म्हणतात. नदी, कालव्यातून मोठमोठय़ा पाइपलाइन करण्याची पद्धती इथे वाढली, त्या पाइपलाइनवर एअरव्हॉल्व्ह कायम ‘हुसहुस’ असा आवाज करतात. त्यावरून एअरव्हॉल्व्हला ‘हुसहुसा’ असा नवीनच शब्द या बोलीत अवतरला.
काही म्हणी फक्त इथेच सापडतात. त्या काहीशा शिवराळ स्वरूपाच्या, नगरी लोकांच्या प्रकृतिधर्माला धरून असाव्यात. ‘येळंला केळं न् वनवासाला सीताफळं,’, ‘उखळात घालायचं, मुसळात काढायचं’, ‘नवीन मुसलमान व्हायला न् रोजाचा महिना यायला एकच गाठ पडली’ तसेच तिरळ्या माणसाला ‘कान्हेगाव-कोपरगाव’ किंवा ‘नगर-भिंगार’ असे म्हणण्याची आणि उगाच हेलपाटा पडला म्हणण्याला ‘पुण्याहून पुणतांबा केलं’ असं म्हणण्याची इथं रीत आहे. विशेष म्हणजे कान्हेगाव, पुणतांबा ही गावे शेजारीच आहेत. पण ती बोलीत अशी फिट्टं बसली आहेत. मराठीत त्याचा दूरवर वापर होतो.
नगरला पहिलवानांचे मोठे पेव आहे आणि त्यांच्या ठिकठिकाणी तालमी आहेत. त्यातूनही एक उर्मट भाषा जन्मली असावी असे दिसते. ‘जार नाही वाळला, पण उत किती?’, ‘व्हटावरचं दूध नाही निवलं अजून’, ‘आळापण घालाव लागंल, औषीद शोदाव लागंल’ अशी दादागिरीची, दमबाजीची भाषा इथे विपुल आहे. खास नगर तालुक्याच्या परिसरात ‘करडईला किडा नाही, वक्टय़ाला पिडा नाही’ ही म्हण ऐकायला मिळते. ‘पायखुटी’ हा शब्द बृहत् अर्थाने वापरतात. अगदी लग्न करून देण्यासाठीदेखील.
भाकरीला ‘भाकऱ्या’ म्हणतात. त्या तयार करण्याला बनवणारीच्या मन:स्थितीप्रमाणे ‘भाक ऱ्या घडविणे’, ‘भाक ऱ्या थापणे,’ ‘भाकऱ्या छापणे’, ‘भाकऱ्या बडविणे’ असे विविध शब्दप्रयोग आहेत. भाजीला ‘कोरडय़ास’ म्हटले जाते. कर्जत भागात उडदाच्या आमटीस ‘शिपी आमटी’ म्हणून पुकारले जाते. सोबत लसून ठेचा, खर्डा, झिरकं (दाण्याची वाटून केलेली आमटी) असे खास नगरी प्रकार असतात. फळांमध्ये पेरूला जांब, चिक्कूला चक्कू असे सुलभ शब्द योजले जातात.
इथे विहीर पुरुषभर मापात नाही, तर ‘परसा’त मोजली जाते. मापाला बाजारात ‘मापटं’ म्हणतात, तर मोजणीची परिमाणं अजूनही खंडी, मण, शेर, आदशेर, आच्छेर, पावशेर, अदपाव, आतपाव, छटाक अशी उतरत्या क्रमाने आहेत.
प्रहाराला ‘पारख’ ठरवले आहे. कालव्याचा पूल ‘तवंग’ असतो. सवड मिळणे यास ‘सावड’ असा भलताच शब्द येतो. ‘ठेचणे’ हे क्रियापद ‘चेचणे’ बनते. कुणीकडं म्हणताना ‘कुंकडं’ असे म्हटले जाते. ‘ओरडा’ शब्दास ‘आरोड’, ‘गवार’च्या शेंगेंस ‘गोराणीच्या शेंगा’ म्हटले जाते. ‘लई लामण लाऊ नको’सारखे वाक्प्रयोग येथेच समजले जाऊ शकतात. एखाद्या गोष्टीत जास्त आशय वाढू लागला की ‘लांबण’चे ‘लामण’ होते. ‘लामणदिवा’ इथूनच आला असावा. मात्र, या सगळ्यापेक्षा खुद्द अहमदनगर शहराची भाषादेखील वैशिष्टय़पूर्ण म्हणावी लागेल. कोणतीही चांगली गोष्ट वर्णन करायची तर इथे ‘बेक्कार’ असे म्हटले जाते. बाजारपेठेत एक वडापावचे दुकानही ‘बेक्कार’ नावाचे होते. एखादी व्यक्ती आपले काय वाकडे करणार, यावरून ‘काय घंटय़ा करून घेणार’, ‘गडबडला’ यासाठी ‘भांबाळला’, ‘गडबड- गोंधळा’साठी ‘हुंबल’ असे मजेशीर शब्द आहेत.
नव्या पॅगो रिक्षांना येथे तिच्या आवाजावरून ‘टमटम’, हालण्यावरून ‘डुगडुगी’, दिसण्यावरून ‘डुक्कर’ अशी नावे दिलेली आढळतात. महिंद्रा कंपनीच्या मॅजिक वाहनाला ‘हत्ती’ संबोधले जाते. जीपला ‘जीपडं’ म्हटलं जातं. तर मोटारसायकलीला आवाजावरून ‘फटफटी’ अशी रंजक नावे आहेत.
नगर जिल्ह्य़ात मध्ययुगीन काळातल्या छावण्यांमधून उर्दूचा जन्म झाला असा इतिहास आहे. त्याचा प्रभाव इथल्या भाषेवर आजही आढळतो. ‘घम ना पस्तावा’ (गम ना पछतावा) अशा म्हणीत तो आढळतो. पेस्तर (चालू साल), गुदस्ता (गुजिश्ता) असे काही शब्द उर्दू, फारसी शब्दांची आठवण देतात. इथे मुस्लीम वस्ती मोठय़ा प्रमाणावर आहे आणि त्यांची दखनी हिंदी मोठी रंजक आहे. ‘परडे में शेरडय़ा ओरडय़ा’ (परसात शेळ्या ओरडल्या), ‘धावत्या धावत्या आया न् धपकन् आपटय़ा’ (धावत धावत आला नि धपकन् आपटला), इत्यादी.
हेल आणि बोलावरून नगरी बोली वेगळी काढता येईल, परंतु ती आता नष्ट पावत चालली आहे. त्याला वाढते नागरीकरण हे एक कारण आहे.
‘चंदगडी’ ही पश्चिम महाराष्ट्रातल्या चंदगड तालुक्यातली बोली आहे. ही मराठीची एक वैशिष्टय़पूर्ण बोली. या तालुक्याच्या पूर्वेकडून पश्चिमेला प्रवास करताना ही बोली कन्नड भाषेच्या प्रभावाकडून कोकणीच्या प्रभावाकडे सरकत असल्याचा अनुभव येतो.
‘चंदगड’ हा कोल्हापूर जिल्ह्य़ातील एक दुर्गम आणि डोंगराळ तालुका. कोल्हापूरपासून या तालुक्याचे अंतर सुमारे १५० कि.मी. इतके आहे. ‘आंबोली’ हे महाराष्ट्रातील सर्वाधिक पावसाचे ठिकाण येथून केवळ २५ कि.मी. आहे. त्यामुळे येथील झडीचा पाऊस प्रसिद्ध आहे. या तालुक्याच्या पूर्वेला कर्नाटक राज्य, पश्चिमेला विस्तृत वनक्षेत्राने व्यापलेला कोकण आणि गोवा राज्य आहे. कोकण-गोव्याशी संलग्न असलेल्या तिलारी आणि आंबोली अशा दोन घाटमाथ्यांवर हा तालुका वसला आहे. जिल्हय़ाच्या ठिकाणापासून सर्वाधिक अंतर, दोन भिन्न भाषा-बोलींचा शेजार व नित्य संपर्क, भाषावार प्रांतरचनेपर्यंतचे विविध राजकीय अंमल, अशा अनेक गोष्टींमुळे या परिसरात एक स्वतंत्र बोली तयार झालेली आहे. ती ‘चंदगडी बोली’ म्हणून ओळखली जाते. चंदगड परिसरासह कर्नाटक-महाराष्ट्र सीमावर्ती प्रदेशातील अनेक गावांची ही भाषा आहे.
भिन्न संस्कृतिसंपर्क, दूरत्व, संपर्कक्षेत्रांची भिन्नता, शेजारभाषा इत्यादी कारणांमुळे चंदगडी बोलीची या प्रदेशात दोन भिन्न रूपं दिसून येतात. या तालुक्याच्या पूर्वेकडून पश्चिमेला प्रवास करताना ही बोली कन्नड भाषेच्या प्रभावाकडून कोकणीच्या प्रभावाकडे सरकत असल्याचा अनुभव येतो. शब्दसंग्रह, उच्चाराचा विशिष्ट हेल, सुरावट आणि व्याकरणिक विशेष या सर्वच बाबतीत हे वेगळेपण दिसून येते.
‘चंदगडी’ ही मराठीचीच एक वैशिष्टय़पूर्ण बोली आहे. स्वत:चा स्वतंत्र शब्दसंग्रह, उच्चारवैशिष्टय़े इत्यादी संदर्भात या बोलीने आपले वेगळेपण जपलेले आहे. चंदगड तालुक्याचा पश्चिम भाग, दोडामार्ग-सावंतवाडी तालुक्याच्या सीमेलगतची सर्व गावे, आजरा तालुक्याच्या दक्षिण भागातील गावे जी बोली बोलतात, ती कोकणीच्या प्रभावाने तयार झालेली आहे; तर चंदगडच्या पूर्व भागात आणि बेळगाव परिसरातील गावांमध्ये कन्नड भाषेच्या प्रभावाने तयार झालेली बोली बोलली जाते.
मराठीच्या अनेक बोली आज कथा, कादंबरी लेखनाच्या माध्यमातून सर्वासमोर येत आहेत. चंदगडच्या भूमीमध्ये यापूर्वी रणजीत देसाई यांच्यासारखे मोठे लेखक होऊन गेले. ते आयुष्यभर या भूमीत राहिले, परंतु त्यांनी ही बोली आपल्या लेखनासाठी वापरली नाही. त्यांच्यानंतरदेखील ही बोली विशेषत्वाने कोणी आपल्या लेखनासाठी वापरली नाही. काही वर्तमानपत्रांमधून झालेले त्रोटक लेखन आणि या तालुक्यातील करंजगाव येथील एक हौशी नाटक मंडळी अलीकडे या बोलीमधून नाटक सादर करताना दिसतात. याव्यतिरिक्त तिची विशेष कोणी दखल घेतलेली नाही.
कोणत्याही भाषेच्या बोलीचे उच्चारण हे त्या बोलीचे खास वैशिष्टय़ असते. बोलीतील शब्दांचे उच्चार, हेल, बलाघात यांची तुलना प्रमाण मराठीशी करता बोलीचे वेगळेपण स्पष्ट होते. बोलीतील एखादा वाक्यप्रयोग प्रमाण मराठीच्या तुलनेत चुकीचा वाटत असला तरी विशिष्ट पद्धतीने बोलणे समाजात रूढ होऊन गेलेले असते. उदाहरणार्थ, चंदगडी बोलीमध्ये स्त्रिया ‘मिय्या जेवलो’, ‘मिय्या बाजारास गेल्लो’ असे बोलतात.
शब्दसंग्रहाच्या बाबतीमध्ये ही बोली संपन्न आहे. प्रमाण मराठीपेक्षा तिचा वेगळा आणि स्वतंत्र शब्दसंग्रह आहे. उदाहरणार्थ, शेस (आहेर), आडाळी (विळती), तरक (लक्ष), डंग (गच्च झुडूप), किरमं (सर्दी), व्हळी (गवताची गंजी), भोवड (शिकार), किरवं (खेकडा), किरपन (बारीक), करक (मशार), बेस (फोड), काडू (गांडूळ), ब्याद (संकट), वांगडास (सोबत), शिक/न्हंगडं (आजार), भाव (विहीर), ईल (अवतार), मोसबा (नखरा), इस्टन (संपत्ती), डाळी (चटई), गुत्याडणे (धडपडणे), लाटण (कंदील), इस्तारी (पत्रावळी), कांबळ (पाहुणेर/इर्जकि), आरमुट (उर्मट).
चंदगडी बोलीतील शब्दांचा प्रमाण मराठीतील शब्दांशी तुलना करून पाहण्यासारखी आहे. उदाहरणार्थ, ‘वसूला’ हा शब्द प्रमाण मराठीतील वसूल, वसुली या शब्दांशी संबंधित नाही. ‘वसूला’ हा शब्द या बोलीत‘वशिला’ या अर्थाने वापरला जातो. ‘वट’ हा शब्द ‘हुकमत’ या अर्थाने वापरला जातो, तर ‘वट्टात’ हा शब्द दोन भिन्न अर्थाने प्रचलित आहे. ‘मिय्या वट्टात वाटणी देऊसकी न्हाय’ या वाक्यामध्ये तो ‘अजिबात’ या अर्थाने येतो, तर ‘आमी वट्टात श्यात करूलावात’ या वाक्यात तो ‘एकत्र’ किंवा ‘मिळून’ या अर्थाने येतो.
चंदगडी बोलीचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्टय़ तिचे उच्चारण हे आहे. ही बोली एका विशिष्ट उच्चाराने, हेल काढून बोलली जाते. ‘जाऊलेसाय..’ हा एक शब्द वाटत असला तरी, हा या बोलीमध्ये एका वाक्याचे काम करतो. ‘तू जात आहेस का?’ या अर्थाने तो वापरला जातो. या शब्दातील ‘ऊ’ आणि ‘सा’ या ध्वनींचा उच्चार दीर्घ सुरावटीत केला जातो. ‘सा’मधील ‘आ’ जाणवेल इतका स्पष्ट आणि दीर्घ उच्चारला जातो. अशी उच्चारांची सुरावट या बोलीतील बहुतांश शब्दांबाबत दिसून येते. त्यामुळे व्यवहारात या बोलीलाच एक सुरावट प्राप्त होते. ‘तू आली होतीस का?’ हे प्रश्नार्थक वाक्य वरील ‘तिया यल्लीस’ या दोन शब्दांतून विशिष्ट सुरावटीमुळे बोलता येते. ‘यल्लीस’ या शब्दातील ‘ई’ आणि ‘स’ या दोन्ही ठिकाणी सूर ओढला जातो. ‘ई’ची सुरावट दीर्घ आहे. ‘तिय्या जाऊललीसाय’ या वाक्यामध्ये ‘तू’ हे सर्वनाम ‘तिय्या’ असे होते. शिवाय ‘तिय्या’चा उच्चार पुन्हा खास सुरावटीमध्ये होतो. ही सुरावट, उच्चारविशेष कोकणीच्या जवळची आहे. अशी विशिष्ट सुरावटीमध्ये बोलली जाणारी बोली तालुक्याच्या पश्चिम विभागात दिसते.
पूर्व विभागात बोलीची सुरावट कन्नडच्या प्रभावाने तयार झालेली आहे. कण्णं (केव्हा), कास (कशाला), खट्टे (कोठे), गसली (गेल्या वर्षी), तण्णं (तेव्हा), तवरस्क (तोपर्यंत), चकोट (चांगले), बळ्यान (खोटे), माज (मला), मिय्या (मी) असे शब्द पूर्व विभागात दिसतात. ‘कासनी ते’, ‘खट्टे गेल्ल्यास’, ‘कन्नच्च्यान सोदूलोय मसोटीत गेल्ल्यास काय’ अशी वाक्ये प्रत्यक्ष ऐकणे हा एक अनुभव असतो.
या भागात तूज, माज, त्यास, तिण्ण, मिण्ण, त्यण्णाणी अशी सर्वनामे वापरली जातात. या विभागातील उच्चारणेही वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. ‘कोठे’ऐवजी येणाऱ्या ‘खट्टे’ या शब्दातील ‘ट्टे’चा लांबवलेला उच्चार हे या बोलीचे वैशिष्टय़ आहे. ‘तूण्ण पडय़ात कास गल्ल्यास?’ (तू परसात का गेला होतास?) या वाक्यातील ‘ण्ण, डय़ा, ल्ल्या’ या जोडाक्षरी शब्दांचे दीर्घ उच्चारण नवीन व्यक्तीला सहज न उमगणारे असते.
दांडगा (मोठा), व्हलस (घाण), बुरसा (घाणेरडा), आंबरसुका (ओलसर), कळकोटा (भांडणे काढणारा), कळखोचरा (भांडणे उकरून काढणारा), काटकोळा (बारीक), किरपन (सडपातळ), धबला (जाडा), हुसभुरक्या (लाज नसणाऱ्या), व्हळके (होय होय म्हणणारे), थुकमारे (बेशरम) अशी विपुल विशेषणे या बोलीत सापडतात. तांबूस, हिरवट, तांबडालाल, मातकट, तपकिरी, पिवळसर, पिवळाधम्मक अशी रंगवाचक विशेषणे आहेत. नक्काडा (लहान), नकबर (चिमूटभर), दांडगा (मोठा), वावभर (एक मीटर), उलासका (थोडासा) अशी आकारमान वाचक विशेषणे दिसतात, तर हिजडी, देवचार, जोगता, जोगती, खज्जाळी, हूसभुरकी, उंडगी अशी विशेषणे शिवीसदृश आहेत.
या बोलीत वयल्याअंगास (वरील बाजूस), खायल्याअंगास (खालील बाजूस), भायल्याअंगास/भायल्याबाजूस (बाहेरच्या बाजूला), मंगलीमळीक (मंगलसारखी), मागल्यामळीक (मागीलप्रमाणे), तवंम्हेरेन (तेव्हापासून) उशीरच्यान (खूप वेळेपासून) अशी विशेषणेही आहेत. त्याचबरोबर बुरसा (घाणेरडा), तांबडालाल (खूप गोरा), उजळ (गोरा), कडूईक (कडू), गुळमाट (गोड), धबला (जाड), किरपण (बारीक) अशी गुणविशेषणेही वेगळी आहेत.
चंदगडी बोलीतली व्याकरणिक विशेषही वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. उदाहरणार्थ, सर्वनामे तीय्या/मिण्ण, आमी, तीय्या, तुमी, आमी, त्यो, ती, त्ये, त्या त्यो, व्हयतो, ही, त्यो, ती, त्ये, खल्यास/खुल्यास, खल्यान अशी दिसतात, तर क्रियापदाची रूपे आल्ली, गेल्ली, यवूलावात, जाऊलावात, व्हईल, काडूलावात, दिल्यानात, यत्तल्यात अशी आहेत.
या बोलीचा शब्दसंग्रह पाहताना तिचे स्वतंत्र अस्तित्व लक्षात येते. चंदगड तालुक्यामध्ये आता तीन महाविद्यालये कार्यरत आहेत. त्यातून शिकणारी नवी पिढी नोकरी-व्यवसायांच्या निमित्ताने आपल्या गावापासून दूर राहणारे लोक आता ही बोली वापरत नाहीत. बोलीतून त्या त्या प्रदेशाचा सामाजिक-सांस्कृतिक इतिहास जाणून घ्यायला मदत होते. बोलीतील अनेक शब्दांमधून त्या प्रदेशाचा भूतकाळ समजतो. त्या अनुषंगाने चंदगडीसारख्या अनेक अलक्षित बोलींचा अभ्यास होण्याची गरज आहे.
पश्चिम खानदेशात ‘अहिराणी बोली’ बोलली जाते, तर दक्षिणेकडील अजिंठय़ाचा डोंगर ते उत्तरेकडील सातपुडा पर्वतरांगा यांच्या दरम्यानच्या तापीच्या खोऱ्यात,
पूर्व खानदेशात ‘तावडी बोली’ बोलली जाते. या भाषेची स्वत:ची अशी एक नजाकत आहे. स्वत:ची अशी खास उच्चारप्रक्रिया, ध्वनिव्यवस्था व वाक्य नियमावली आहे. व्याकरणिक नियमांची तमा ती मुळीच बाळगत नाही. तिच्यात अंगभूत गोडवा आहे.
पश्चिम खानदेशात ‘अहिराणी बोली’ बोलली जाते. तर दक्षिणेकडील अजिंठय़ाचा डोंगर ते उत्तरेकडील सातपुडा पर्वतरांगा यांच्या दरम्यानच्या तापीच्या खोऱ्यात, पूर्व खानदेशात ‘तावडी बोली’ बोलली जाते. त्यात जळगाव जिल्ह्य़ातील सोयगाव, सावळदबारा, बुलढाणा जिल्ह्य़ातील मोताळा, मलकापूर ते थेट मध्य प्रदेशातील बऱ्हाणपूर, शहापूर, अंतुर्लीपर्यंतच्या विस्तृत भूप्रदेशाचा समावेश होतो. त्यातील जामनेर, भुसावळ, जळगाव, बांदवर, रावेर, यावल तालुका हा तावडी बोलीचा बालेकिल्ला आहे. हा प्रदेश कायम अवर्षणप्रवण क्षेत्रात राहिला आहे. नापिकी आणि दुष्काळ पाचवीलाच पूजलेला. सूर्यकन्या ‘तापी’ या प्रदेशातून वाहत असली तरी येथील भूभाग तपाड, खडकाळ, बरड, लाल मुरमाचा आहे. तसेच येथील तापमानही प्रचंड आहे. रणरणत्या उन्हात तापणारी भूमी म्हणजेच ‘तावडी पट्टा’! या पट्टय़ात बोलली जाणारी बोली ती ‘तावडी बोली’!
येथील लोकांची तावडी ही लोकभाषा असून, इथल्या समाजजीवनाशी ती एकरूप झालेली आहे. या भाषेची स्वत:ची एक नजाकत आहे. तिची स्वत:ची अशी खास उच्चारप्रक्रिया, ध्वनिव्यवस्था व वाक्य नियमावली आहे. व्याकरणिक नियमांची तमा ती मुळीच बाळगत नाही. तिचा स्वत:चा एक गोडवा आहे. तिच्या शब्दांमध्ये विलक्षण नाद आणि लय आहे. अनेक अर्थपूर्ण, नादानुकारी, वैशिष्टय़पूर्ण शब्दांचा भरणा तीत आहे.
जसे की- आयपत (ऐपत), आफत (संकट), आवस (अमावास्या), आयतवार (रविवार), आफेक (आवड), आयेब (कीड), आवंदा (या वर्षी), आयबी (आळशी), आन्खी (आणखी), उपेग (उपयोग), कुठी (कुठे), आठी (येथे), तठी (तेथे), निरनाम (मात्र), आवढा (एवढा), तितंबा (त्रांगडं), बोखारा (जांग), गवांदी (भागीदार), तरफड (जा), ताम्हन (पुन्हा पुन्हा), डोबड (दूध न देणारी म्हैस), पन्हेर (पाणी), ढोसलने (पिणे), टकुरं (डोकं), झमेला (विनाकारण संकट), तिताल (चवचाल), इत्यादी. यासारख्या वैशिष्टय़पूर्ण शब्दांबरोबरच तावडी बोलीमध्ये असे काही शब्द आहेत, की जे अर्थाच्या दृष्टीने वेगळे आहेत. तावडी बोलीमध्ये पुढील प्रकारच्या अनेक अर्थवाही, नादानुकारी शब्द आहेत. आवरसावर (आवराआवर), घाबरघुबर (भीत भीत), घानीमानी (अवतीभोवती), झांबलझुंबल (शोधाशोध), ढोसलढासल (खाणेपिणे), चाफलचुफल (चाचपणी), वयकपायक (ओळखीपाळखी), सोयापानी (व्यवस्था), वजेवजे (हळूहळू), न्यारन्यारं (वेगवेगळं), कान्नूमान्नू (मागेपुढे), येवलीजावली (येणं-जाणं), खरखरा (पस्तावा), इत्यादी. तावडी बोलीत वडिलांना बाप, आईला माय, बहिणीला बहे, भावाला भो, आजीला बोय, आजोबाला बॉ, आत्याला फुय, आत्याच्या नवऱ्याला फुवा, नवऱ्याच्या मोठय़ा भावाला जेठ, नवऱ्याच्या लहान भावाला देर असे अनेक वैशिष्टय़पूर्ण शब्द आहेत.
कोणत्याही बोलीभाषेतील वाक्प्रचार व म्हणी ही त्या बोलीची खरी ओळख व संपत्ती असते. तावडी बोलीत असे असंख्य वाक्प्रचार व म्हणींचा खजिना आहे, ज्याद्वारे ही बोली समृद्ध झालेली आहे. आकायनी येणे (जेरीस येणे), आगाजा करणे (बोभाटा करणे), इखारपणा करणे (मत्सर करणे), उकडा लावणे (रतीब लावणे), कयवार घेणे (बाजू घेणे), कांडी किरवणे (चुगली करणे), खरखरा करने (पस्तावा करणे), खारपणा करने (द्वेष करणे), गटाना करणे (जीव जाळणे), घर घुसने (लग्न न करता घरात येणे), घुमसाळून घेणे (वापरून घेणे), घोरपड आन्ने (संकट आणणे), चड्डी वल्ली व्हने (खूप घाबरणे), चिवत्या बनाडणे (बनवाबनवी करणे), इत्यादी.
तावडी बोलीतील काही म्हणी अशा आहेत..
आंघे ना मांघे दोन्ही हात संगे (एकटा माणूस भविष्याचा विचार करत नाही), आवडीनं केल्हा पती त्येल्हे झाली रंघत पिती (खूप कष्टाने मिळवलेले यश हातून निसटणे), इय्या सोडून खिय्या केल्हा (अविचाराने वागून नुकसान करून घेणे), कोन्हाची म्हैस कोन्हाले ऊठबैस (नातलग दुसऱ्याचा, त्रास आपल्याला), खऱ्याचा खराबा खोटय़ाले दराबा (खऱ्याला डावलून खोटय़ाचा उदोउदो करणे), गुन्हा झाला तुमच्हा कान धरा आमच्हा (चूक नसताना शिक्षा भोगण्यास तयार असणे).
असे एकेक चमत्कृतीपूर्ण शब्द, वाक्प्रचार आणि म्हणी बोलीभाषेची श्रीमंती आणि शब्दसंपत्ती वाढवण्यास हातभार लावत असतात. तावडीत हा खजिना विपुल प्रमाणात आहे. यावरूनच या बोलीचे स्वरूप जाणून घेता येते.
सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे या बोलीची स्वतंत्र अशी उच्चार- प्रक्रिया आहे. सोपेपणाकडे आणि काटकसरीकडे तिचा जास्त कल आहे. कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय अभिव्यक्त करणे, अनेक क्रियापदे, स्वर व व्यंजनांचा लोप करणे हे तिचे खास वैशिष्टय़ आहे.
शब्दारंभी येणाऱ्या ‘अ’ऐवजी ‘आ’चा उच्चार, ‘ऊ’ऐवजी ‘वू’, ‘ए’ऐवजी ‘य’, ‘ऐ’च्या ऐवजी ‘आई’, ‘ओ’ऐवजी ‘व’, ‘औ’च्या जागी ‘आवू’ असे उच्चारले जाते. त्यामुळे आरे (अरे), आशोक (अशोक), पावूस (पाऊस), भावू (भाऊ), आंयशी (ऐंशी), वयक (ओळख), वढा (ओढा), आवशद (औषध), हावूस (हौस) याप्रमाणे शब्द बोलले जातात.
याचप्रमाणे व्यंजनबदलही तावडी बोलीत मोठय़ा प्रमाणात आहेत. ‘क’ च्या जागी ‘ब’चा उच्चार केला जातो. उदाहरणार्थ- डोखं (डोकं), मोखा (मोका), बोख्या (बोक्या), इ.
‘ज’च्या जागी ‘झ’ वापरतात. जसे- पायझे (पाहिजे), झन (जन), राघझो (राहाजो), पाहाझो (पाहाजी), इ.
‘ण’ च्या जागी ‘न’! जसे- पानी (पाणी), रानी (राणी) इ.
‘द’च्या जागी ‘ध’- नुधी (नदी), गाधी (गादी) इ.
‘प’च्या जागी ‘फ’- दुफार (दुपार), फायी (पायी) इ.
याशिवाय ‘ट’च्या जागी ‘त’, ‘ढ’च्या जागी ‘ट’, ‘न’च्या जागी ‘न्ह’, ‘त्या’च्या ऐवजी ‘त्ये’, ‘ळ’च्या जागी ‘य’चा वापर या बोलीत केला जातो.
कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय व्यक्त करताना ही बोली शब्दांचीही काटकसर करते. आल्था (आला होता), गेल्था (गेला होता), कधलोंग (कधीपर्यंत), कुठलोंग (कुठपर्यंत), काव्हाचा (केव्हापासून), तधलोंग (तिथपर्यंत), आठलोंग (इथपर्यंत), पाल्या (पाहिला होता), झाल्ता (झाला होता).
कोणत्याही समाजाचे सांस्कृतिक संचित त्या समाजाच्या भाषेला समृद्ध करत असते. त्या समाजातील प्रथा-परंपरा, विविध विधी, सण-उत्सव, संस्कार हे भाषेशी जोडले गेलेले असतात. लोकवाङ्मयातील लोकगीते, लोककथा, कथागीते आणि मौखिक शब्दवाङ्मयाची परंपरा ही पिढय़ान् पिढय़ांपासून जोपासलेली असते. लोकवाङ्मय हेही भाषेचाच आधार घेऊन अवतरते. हे वाङ्मय समाजाच्या जगण्याशी बांधले गेलेले असते. असे लोकवाङ्मय तावडी बोलीत विपुल प्रमाणात आहे.
आशयगर्भ लोकसाहित्यासोबतच तावडी बोलीने लिखित वाङ्मयातही मोठय़ा प्रमाणात भर घातलेली आहे. त्याला प्राचीन वारसा आहे. थेट महानुभाव वाङ्मयात तावडी बोलीची पाळेमुळे सापडतात. तद्वतच साठोत्तरी साहित्यातील मानदंड मानले जाणारे भालचंद्र नेमाडे, ना. धों. महानोर, के. नारखेडे, श्रीराम अत्तरदे इत्यादींनी आपल्या साहित्यात तावडी बोलीचा चपखल वापर केलेला आहे. बहिणाबाई चौधरींच्या कवितांमधूनही तावडी बोलीचा आविष्कार मोठय़ा प्रमाणावर झालेला आहे. याव्यतिरिक्त प्रकाश किनगावकर, डॉ. किसन पाटील, मधू वाघोडकर, विजय तुल्हे, रवींद्र पांढरे, दीपध्वज कोसोदे, प्रा. नामदेव कोळी, गोपीचंद धनगर, युवराज पवार, सुरेश पाटील, सुधाकर देशमुख आदींनी जाणीवपूर्वक तावडी बोलीतून साहित्यनिर्मिती केलेली आहे.
पश्चिम खानदेशात ‘अहिराणी बोली’ बोलली जाते, तर दक्षिणेकडील अजिंठय़ाचा डोंगर ते उत्तरेकडील सातपुडा पर्वतरांगा यांच्या दरम्यानच्या तापीच्या खोऱ्यात,
पूर्व खानदेशात ‘तावडी बोली’ बोलली जाते. या भाषेची स्वत:ची अशी एक नजाकत आहे. स्वत:ची अशी खास उच्चारप्रक्रिया, ध्वनिव्यवस्था व वाक्य नियमावली आहे. व्याकरणिक नियमांची तमा ती मुळीच बाळगत नाही. तिच्यात अंगभूत गोडवा आहे.
पश्चिम खानदेशात ‘अहिराणी बोली’ बोलली जाते. तर दक्षिणेकडील अजिंठय़ाचा डोंगर ते उत्तरेकडील सातपुडा पर्वतरांगा यांच्या दरम्यानच्या तापीच्या खोऱ्यात, पूर्व खानदेशात ‘तावडी बोली’ बोलली जाते. त्यात जळगाव जिल्ह्य़ातील सोयगाव, सावळदबारा, बुलढाणा जिल्ह्य़ातील मोताळा, मलकापूर ते थेट मध्य प्रदेशातील बऱ्हाणपूर, शहापूर, अंतुर्लीपर्यंतच्या विस्तृत भूप्रदेशाचा समावेश होतो. त्यातील जामनेर, भुसावळ, जळगाव, बांदवर, रावेर, यावल तालुका हा तावडी बोलीचा बालेकिल्ला आहे. हा प्रदेश कायम अवर्षणप्रवण क्षेत्रात राहिला आहे. नापिकी आणि दुष्काळ पाचवीलाच पूजलेला. सूर्यकन्या ‘तापी’ या प्रदेशातून वाहत असली तरी येथील भूभाग तपाड, खडकाळ, बरड, लाल मुरमाचा आहे. तसेच येथील तापमानही प्रचंड आहे. रणरणत्या उन्हात तापणारी भूमी म्हणजेच ‘तावडी पट्टा’! या पट्टय़ात बोलली जाणारी बोली ती ‘तावडी बोली’!
येथील लोकांची तावडी ही लोकभाषा असून, इथल्या समाजजीवनाशी ती एकरूप झालेली आहे. या भाषेची स्वत:ची एक नजाकत आहे. तिची स्वत:ची अशी खास उच्चारप्रक्रिया, ध्वनिव्यवस्था व वाक्य नियमावली आहे. व्याकरणिक नियमांची तमा ती मुळीच बाळगत नाही. तिचा स्वत:चा एक गोडवा आहे. तिच्या शब्दांमध्ये विलक्षण नाद आणि लय आहे. अनेक अर्थपूर्ण, नादानुकारी, वैशिष्टय़पूर्ण शब्दांचा भरणा तीत आहे.
जसे की- आयपत (ऐपत), आफत (संकट), आवस (अमावास्या), आयतवार (रविवार), आफेक (आवड), आयेब (कीड), आवंदा (या वर्षी), आयबी (आळशी), आन्खी (आणखी), उपेग (उपयोग), कुठी (कुठे), आठी (येथे), तठी (तेथे), निरनाम (मात्र), आवढा (एवढा), तितंबा (त्रांगडं), बोखारा (जांग), गवांदी (भागीदार), तरफड (जा), ताम्हन (पुन्हा पुन्हा), डोबड (दूध न देणारी म्हैस), पन्हेर (पाणी), ढोसलने (पिणे), टकुरं (डोकं), झमेला (विनाकारण संकट), तिताल (चवचाल), इत्यादी. यासारख्या वैशिष्टय़पूर्ण शब्दांबरोबरच तावडी बोलीमध्ये असे काही शब्द आहेत, की जे अर्थाच्या दृष्टीने वेगळे आहेत. तावडी बोलीमध्ये पुढील प्रकारच्या अनेक अर्थवाही, नादानुकारी शब्द आहेत. आवरसावर (आवराआवर), घाबरघुबर (भीत भीत), घानीमानी (अवतीभोवती), झांबलझुंबल (शोधाशोध), ढोसलढासल (खाणेपिणे), चाफलचुफल (चाचपणी), वयकपायक (ओळखीपाळखी), सोयापानी (व्यवस्था), वजेवजे (हळूहळू), न्यारन्यारं (वेगवेगळं), कान्नूमान्नू (मागेपुढे), येवलीजावली (येणं-जाणं), खरखरा (पस्तावा), इत्यादी. तावडी बोलीत वडिलांना बाप, आईला माय, बहिणीला बहे, भावाला भो, आजीला बोय, आजोबाला बॉ, आत्याला फुय, आत्याच्या नवऱ्याला फुवा, नवऱ्याच्या मोठय़ा भावाला जेठ, नवऱ्याच्या लहान भावाला देर असे अनेक वैशिष्टय़पूर्ण शब्द आहेत.
कोणत्याही बोलीभाषेतील वाक्प्रचार व म्हणी ही त्या बोलीची खरी ओळख व संपत्ती असते. तावडी बोलीत असे असंख्य वाक्प्रचार व म्हणींचा खजिना आहे, ज्याद्वारे ही बोली समृद्ध झालेली आहे. आकायनी येणे (जेरीस येणे), आगाजा करणे (बोभाटा करणे), इखारपणा करणे (मत्सर करणे), उकडा लावणे (रतीब लावणे), कयवार घेणे (बाजू घेणे), कांडी किरवणे (चुगली करणे), खरखरा करने (पस्तावा करणे), खारपणा करने (द्वेष करणे), गटाना करणे (जीव जाळणे), घर घुसने (लग्न न करता घरात येणे), घुमसाळून घेणे (वापरून घेणे), घोरपड आन्ने (संकट आणणे), चड्डी वल्ली व्हने (खूप घाबरणे), चिवत्या बनाडणे (बनवाबनवी करणे), इत्यादी.
तावडी बोलीतील काही म्हणी अशा आहेत..
आंघे ना मांघे दोन्ही हात संगे (एकटा माणूस भविष्याचा विचार करत नाही), आवडीनं केल्हा पती त्येल्हे झाली रंघत पिती (खूप कष्टाने मिळवलेले यश हातून निसटणे), इय्या सोडून खिय्या केल्हा (अविचाराने वागून नुकसान करून घेणे), कोन्हाची म्हैस कोन्हाले ऊठबैस (नातलग दुसऱ्याचा, त्रास आपल्याला), खऱ्याचा खराबा खोटय़ाले दराबा (खऱ्याला डावलून खोटय़ाचा उदोउदो करणे), गुन्हा झाला तुमच्हा कान धरा आमच्हा (चूक नसताना शिक्षा भोगण्यास तयार असणे).
असे एकेक चमत्कृतीपूर्ण शब्द, वाक्प्रचार आणि म्हणी बोलीभाषेची श्रीमंती आणि शब्दसंपत्ती वाढवण्यास हातभार लावत असतात. तावडीत हा खजिना विपुल प्रमाणात आहे. यावरूनच या बोलीचे स्वरूप जाणून घेता येते.
सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे या बोलीची स्वतंत्र अशी उच्चार- प्रक्रिया आहे. सोपेपणाकडे आणि काटकसरीकडे तिचा जास्त कल आहे. कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय अभिव्यक्त करणे, अनेक क्रियापदे, स्वर व व्यंजनांचा लोप करणे हे तिचे खास वैशिष्टय़ आहे.
शब्दारंभी येणाऱ्या ‘अ’ऐवजी ‘आ’चा उच्चार, ‘ऊ’ऐवजी ‘वू’, ‘ए’ऐवजी ‘य’, ‘ऐ’च्या ऐवजी ‘आई’, ‘ओ’ऐवजी ‘व’, ‘औ’च्या जागी ‘आवू’ असे उच्चारले जाते. त्यामुळे आरे (अरे), आशोक (अशोक), पावूस (पाऊस), भावू (भाऊ), आंयशी (ऐंशी), वयक (ओळख), वढा (ओढा), आवशद (औषध), हावूस (हौस) याप्रमाणे शब्द बोलले जातात.
याचप्रमाणे व्यंजनबदलही तावडी बोलीत मोठय़ा प्रमाणात आहेत. ‘क’ च्या जागी ‘ब’चा उच्चार केला जातो. उदाहरणार्थ- डोखं (डोकं), मोखा (मोका), बोख्या (बोक्या), इ.
‘ज’च्या जागी ‘झ’ वापरतात. जसे- पायझे (पाहिजे), झन (जन), राघझो (राहाजो), पाहाझो (पाहाजी), इ.
‘ण’ च्या जागी ‘न’! जसे- पानी (पाणी), रानी (राणी) इ.
‘द’च्या जागी ‘ध’- नुधी (नदी), गाधी (गादी) इ.
‘प’च्या जागी ‘फ’- दुफार (दुपार), फायी (पायी) इ.
याशिवाय ‘ट’च्या जागी ‘त’, ‘ढ’च्या जागी ‘ट’, ‘न’च्या जागी ‘न्ह’, ‘त्या’च्या ऐवजी ‘त्ये’, ‘ळ’च्या जागी ‘य’चा वापर या बोलीत केला जातो.
कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय व्यक्त करताना ही बोली शब्दांचीही काटकसर करते. आल्था (आला होता), गेल्था (गेला होता), कधलोंग (कधीपर्यंत), कुठलोंग (कुठपर्यंत), काव्हाचा (केव्हापासून), तधलोंग (तिथपर्यंत), आठलोंग (इथपर्यंत), पाल्या (पाहिला होता), झाल्ता (झाला होता).
कोणत्याही समाजाचे सांस्कृतिक संचित त्या समाजाच्या भाषेला समृद्ध करत असते. त्या समाजातील प्रथा-परंपरा, विविध विधी, सण-उत्सव, संस्कार हे भाषेशी जोडले गेलेले असतात. लोकवाङ्मयातील लोकगीते, लोककथा, कथागीते आणि मौखिक शब्दवाङ्मयाची परंपरा ही पिढय़ान् पिढय़ांपासून जोपासलेली असते. लोकवाङ्मय हेही भाषेचाच आधार घेऊन अवतरते. हे वाङ्मय समाजाच्या जगण्याशी बांधले गेलेले असते. असे लोकवाङ्मय तावडी बोलीत विपुल प्रमाणात आहे.
आशयगर्भ लोकसाहित्यासोबतच तावडी बोलीने लिखित वाङ्मयातही मोठय़ा प्रमाणात भर घातलेली आहे. त्याला प्राचीन वारसा आहे. थेट महानुभाव वाङ्मयात तावडी बोलीची पाळेमुळे सापडतात. तद्वतच साठोत्तरी साहित्यातील मानदंड मानले जाणारे भालचंद्र नेमाडे, ना. धों. महानोर, के. नारखेडे, श्रीराम अत्तरदे इत्यादींनी आपल्या साहित्यात तावडी बोलीचा चपखल वापर केलेला आहे. बहिणाबाई चौधरींच्या कवितांमधूनही तावडी बोलीचा आविष्कार मोठय़ा प्रमाणावर झालेला आहे. याव्यतिरिक्त प्रकाश किनगावकर, डॉ. किसन पाटील, मधू वाघोडकर, विजय तुल्हे, रवींद्र पांढरे, दीपध्वज कोसोदे, प्रा. नामदेव कोळी, गोपीचंद धनगर, युवराज पवार, सुरेश पाटील, सुधाकर देशमुख आदींनी जाणीवपूर्वक तावडी बोलीतून साहित्यनिर्मिती केलेली आहे.
दक्षिण वाशीम जिल्ह्य़ातील वऱ्हाडी बोलीचं रूप आगळंच आहे. तिची काही रूपं :
* केळी केळी येदना, घाव तिथं वावधना
* तोंड पाह्य़लं गवरीवाणी, कुखू लेते मव्हरीवाणी
* नवझणं मुऱ्हाळी डांगरी चोळी
* खेळवण लडती कोल्डे डोळे, ऐका चलवादीचे चाळे
* आवस पुनव पाळते, व्हळीच्या गवऱ्या जाळते
* भुतामव्हरं मुताचा दिवा
* शेजीचा नवरा घडीभर देखला, निदाणीचा जीव एकला
* झाकापाका केला, काका कुठीसा गेला?
मी संग्रहित केलेल्या १३२३ म्हणींपैकी या वरच्या आठ प्रातिनिधिक स्वरूपातल्या म्हणी घेऊन दक्षिण वाशीम जिल्ह्य़ातील मराठवाडय़ाच्या सीमेलगतच्या भागात बोलल्या जाणाऱ्या वऱ्हाडी बोलीचं एकूण स्वरूप मांडण्याचा हा प्रयत्न.. वाशीम जिल्हा वऱ्हाड प्रांतातला- अमरावती महसूल विभागातला अगदी दक्षिणेकडचा जिल्हा. त्याच्या दक्षिणेला हिंगोली जिल्हा, पश्चिमेला बुलडाणा जिल्हा, उत्तरेला अकोला, तर पूर्वेला यवतमाळ-अमरावती हे जिल्हे. या जिल्ह्य़ात सहा तालुके. वाशीम तालुका हा दक्षिणेकडे. रिसोड दक्षिण आणि पश्चिमेकडचा तालुका. मालेगाव हा पश्चिम-उत्तरेकडचा. मंगरूळ उत्तर-पूर्वेला. कारंजा-मानोरा हे दोन्ही पूर्व दिशेचे तालुके. यातल्या वाशीम व रिसोड या तालुक्यांतली वऱ्हाडी बोली (जरी हे तालुके वऱ्हाडातले असले तरी!) ही पूर्णत: वऱ्हाडी नाही. बोली दर बारा कोसांवर बदलते, हे लक्षात घेतल्यास निखळ वऱ्हाडी बोलीच्याही अनेक छटा आढळून येतात. मालेगाव तालुक्याला लागून असणाऱ्या अकोला जिल्ह्य़ातील वऱ्हाडी बोलीचे नमुने पाहू या. (१) मांडय़ाले गेलो तं कंडय़ाले जाते- दाब्याले गेलो तं फाटय़ाले जाते. (२) इकडे झाळे, तिकडे झाळे (येथे ‘ड’चा ‘ळ’ झाला.)- इकडे फडे, तिकडे फडे (येथे ‘ळ’चा ‘ड’ झाला.) या बोलीचा बराचसा प्रभाव मालेगाव तालुक्यावर असणे स्वाभाविक आहे. मंगरुळ पीर-कारंजा-मानोरा हे तालुके अकोला, अमरावती, यवतमाळ जिल्ह्य़ांशी संलग्न. त्यामुळे त्या तालुक्यात गूय, पोयी (‘ळ’चा ‘य’), मले-तुले, करून राहिलो-पाहून राहिलो अशी शब्दरूपे येताना दिसतात. (अपवाद मानोरा तालुक्याचा. हा तालुका आदिवासीबहुल असल्याने तेथे त्यांच्या स्वतंत्र बोलीचा प्रभाव अधिक आहे.)
या लेखात वाशीम जिल्ह्य़ातील वाशीम तालुका आणि लगतच्या रिसोड तालुक्यातील बोलीचा विचार केला आहे. या दोन तालुक्यांतील बोली ना धड वऱ्हाडी, ना धड मराठवाडी अशी आहे. ती संमिश्र स्वरूपाची आहे. याचे कारण या दोन तालुक्यांतील लोकांचा बेटीव्यवहार. या बेटीव्यवहाराची प्रादेशिकता व्यापक आहे. मराठवाडय़ातला िहगोली-परभणी जिल्हा, बुलडाणा जिल्हा आणि वाशीम जिल्ह्य़ातील इतर तालुक्यांसह अकोला-अमरावती-यवतमाळ जिल्हा. त्यातही अधिक प्रमाणाचा विचार केला तर हिंगोली जिल्हा आणि वाशीम जिल्ह्य़ातील उर्वरित तालुके यांत हे परंपरेनं चालत आलेलं आहे. त्यामुळे गंमत अशी होते की, एका घरात सासू मराठवाडय़ाची, तर तिच्या तीन सुनांपैकी दोन किंवा एक मराठवाडय़ातली, तर उरलेल्या वऱ्हाडातल्या-म्हणजे वाशीम जिल्ह्य़ातील उर्वरित तालुक्यांतल्या. ही बाब उलटसुलट कशीही. या वेगवेगळ्या भूप्रदेशांतून येणाऱ्या लेकीबाळी आपापल्या माहेरमातीचं बोलीरूप लेणं आपल्यासोबत आणतात. आणि त्या- त्या बोलीरूपांचा वापर मरेपर्यंत करत राहतात. गेल्या ४५ वर्षांपासून माझी पत्नी अजूनही आमच्या घराच्या पायऱ्या ‘रेंघते’ (मूळ शब्द ‘वेंधणे-चढणे’) आहे. आणि घरातले इतर (आम्ही) मात्र आमच्या घराच्या पायऱ्या ‘येंधतो’! त्यामुळे झाले काय, की मी ‘हाल्या हाल्या दुधू दे’ ही कादंबरी वऱ्हाडीत लिहिलेली असली तरी ती मराठवाडय़ातील वाचकांनाही आपल्याच बोलीत आहे असे वाटते.
हीच गंमत लेखाच्या सुरुवातीला दिलेल्या म्हणींतून स्पष्ट होते. या म्हणींत ‘मले-तुले’ स्वरूपाची एकही म्हण नाही. याचं कारण ‘मले-तुले’ ही शब्दरूपं बाळबोध स्वरूपाची असतात. मात्र, केवळ ‘मले-तुले’ म्हणणं म्हणजे संपूर्ण वऱ्हाडी बोली नव्हे. माझ्या घरी मराठवाडय़ातून आलेली माझी पत्नी, एक सून यांचा अपवाद वगळता इतर सर्वजण ‘मले-तुले’ म्हणतात. ‘ळ’चा ‘य’ किंवा ‘ड’ होत नाही. ‘ड’चा ‘ड’च राहतो. (लडती, कोल्डे, डोळे, घडीभर, इत्यादी) ‘व’साठी कुठे कुठे ‘य’ (वेदना- येदना) वापरलेला दिसतो.
कवी डॉ. विठ्ठल वाघ यांना २५ वर्षांपूर्वी माझ्या शाळेतील मुलामुलींमार्फत त्यांच्या आया-आज्यांकडून संकलन करून १३२३ म्हणी दिल्या होत्या. त्या म्हणींचा समावेश त्यांनी त्यांच्या ‘वऱ्हाडी म्हणी’ या ग्रंथात केला आहे. त्यातल्या काही म्हणी या ग्रंथात संपादित स्वरूपात आढळतात. उदा. मूळ म्हण- लय झाला आयदी, गुळाचा गणपती. समाविष्ट म्हण- लय झाली आयती, गुयाचा गणपती. त्यांनी ‘गुळाचा’ ऐवजी ‘गुयाचा’ असं बोलीरूप वापरलंय. आणि तसं ते प्रत्यक्षात वापरलं जात असेलच यात वाद नाही. कारण म्हणींना विशिष्ट प्रादेशिक मर्यादा घालता येत नाहीत. एकच म्हण विविध बोलींत त्यांच्या त्यांच्या लहेज्यांसह वापरली जाऊ शकते.
वरील आठ म्हणींत आलेल्या इतर शब्दांच्या बोलीरूपांबद्दल पाहू जाता पुढील शब्दरूपे लक्ष वेधून घेतात. येदना-वेदना, गवरी-गोवरी, कुखू-कुंकू, मोहरी-मव्हरी, लेते-लावते, पाह्य़लं-पाहिलं, वाणी-एवढं, तिथं-तेथे, नवझणं-नऊजण, कोल्डे-कोरडे, लडती-रडते, आवस-अमावस्या, पुनव-पौर्णिमा, व्हळी-होळी, मव्हरं-समोर, मुत-मुत्र, शेजी-शेजारीण, घडीभर-क्षणभर, देखला-पाहिला, निदाणीचा-अखेरीस, एकला-एकटा, झाकापाका-आवराआवर, कुठीसा-कोठे.
‘व्हय गं कोठं जाती?’ हे मराठवाडी बोलीतील एक वाक्य. या वाक्यात ‘व्हय’ या शब्दात ‘हो’चा ‘व्ह’ झालाय. मी वर दिलेल्या म्हणीतील एका म्हणीत ‘व्हळी-होळी’ असं आलेलं आहे. डॉ. विठ्ठल वाघ यांच्या ‘पारंपरिक वऱ्हाडी म्हणी’ या ग्रंथात ‘हो’च्या ज्या म्हणी दिल्यात तेथे ‘हो’चा ‘व्ह’ झालेला दिसत नाही. डॉ. वाघ यांनी या म्हणी वऱ्हाडातल्या पाचही जिल्ह्य़ांतून मोठय़ा कष्टानं मिळवल्या आहेत. त्यामुळे त्यांनी दिलेल्या वऱ्हाडी म्हणींची रूपं प्रमाण मानावयास हरकत नाही. आमच्या बोलीत ‘व्हता-होता’ असंही शब्दरूप येतं. अर्थात ‘व्ह’ हे शब्दरूप मराठवाडी बोलीचंच शब्दरूप आहे हे मान्य करण्यास हरकत नाही. वरील वाक्यात आणखी एक क्रियापदरूप आहे. ते म्हणजे ‘जाती’! मराठवाडी बोलीत ‘जाती, येती, बसती, उठती’ अशी स्त्रीलिंगी ईकारान्त क्रियापदरूपे वापरली जातात. ही बाब सुरुवातीला दिलेल्या म्हणींपैकी चौथ्या म्हणीत दिसून येते.. लडती-रडते. येथे ‘ते’चा ‘ती’ झाला.
‘भुतामव्हर’ हा शब्द- त्यातील ‘मव्हर’ हा शब्दयोगी अव्यय. ‘मव्हर- पुढे’ या अर्थी येणारा हा शब्द क्वचितच वऱ्हाडी म्हणींत पाहायला मिळतो. कारण हा अव्यय मराठवाडी बोलीतला आहे. मात्र, ‘कुठीसा’ हे शब्दरूप वऱ्हाडी आहे. ‘कुठं-कुठी-कुठीया’ असं ते वेगवेगळ्या ठिकाणी वापरलं जाते. मी संकलित केलेल्या १३२३ म्हणींपैकी कित्येक म्हणींत वऱ्हाडी शब्दांबरोबरच मराठवाडी शब्दही विराजमान झालेले आढळून येतात. वरील म्हणींतील येदना, गवरी, कुखू, मव्हरी, पाह्य़लं, वाणी, तिथं, नवझणं, कोल्डे, आवस, पुनव, मुत, शेजी, झाकापाका इ. शब्द मराठवाडी बोलीतही वापरतात. म्हणी या बोलीचं बऱ्याच अंशी मूळ रूप प्रकट करतात. त्यांच्यावर परकी भाषेचं आक्रमण फारच कमी प्रमाणात झालेलं दिसतं. वरील म्हणींपैकी ‘देखला’ हे ‘देखा’ या हिंदी शब्दाचं भ्रष्ट रूप.
दक्षिण वाशीम जिल्ह्यातील नेमक्या वाशीम-रिसोड या तालुक्यातील बोली ना धड वऱ्हाडी, ना धड मराठवाडी. आमच्याकडच्या घराघरांत नांदणाऱ्या वऱ्हाडी आणि मराठवाडी बायकांचं घरात कमी- अधिक प्रमाण जे काही असेल- तशी तशी त्या- त्या घराची बोली आढळून येते.
वऱ्हाडी बायकाबहुल घरात ‘मले बसू दे न रे?’ असं म्हटलं जातं. तर मराठवाडी बायकाबहुल घरात ‘मला बसू दे की रे?’ असं बोललं जातं. ही शेजार-पाजारच्या घराघरांतून आढळून येणारी आगळीवेगळी गंमत माझ्यासारख्या ग्रामीण कथा-कादंबरीकाराला समृद्ध बोलीवैभव प्राप्त करून देते.
दक्षिण वाशीम जिल्ह्य़ातील वऱ्हाडी बोलीचं रूप आगळंच आहे. तिची काही रूपं :
* केळी केळी येदना, घाव तिथं वावधना
* तोंड पाह्य़लं गवरीवाणी, कुखू लेते मव्हरीवाणी
* नवझणं मुऱ्हाळी डांगरी चोळी
* खेळवण लडती कोल्डे डोळे, ऐका चलवादीचे चाळे
* आवस पुनव पाळते, व्हळीच्या गवऱ्या जाळते
* भुतामव्हरं मुताचा दिवा
* शेजीचा नवरा घडीभर देखला, निदाणीचा जीव एकला
* झाकापाका केला, काका कुठीसा गेला?
मी संग्रहित केलेल्या १३२३ म्हणींपैकी या वरच्या आठ प्रातिनिधिक स्वरूपातल्या म्हणी घेऊन दक्षिण वाशीम जिल्ह्य़ातील मराठवाडय़ाच्या सीमेलगतच्या भागात बोलल्या जाणाऱ्या वऱ्हाडी बोलीचं एकूण स्वरूप मांडण्याचा हा प्रयत्न.. वाशीम जिल्हा वऱ्हाड प्रांतातला- अमरावती महसूल विभागातला अगदी दक्षिणेकडचा जिल्हा. त्याच्या दक्षिणेला हिंगोली जिल्हा, पश्चिमेला बुलडाणा जिल्हा, उत्तरेला अकोला, तर पूर्वेला यवतमाळ-अमरावती हे जिल्हे. या जिल्ह्य़ात सहा तालुके. वाशीम तालुका हा दक्षिणेकडे. रिसोड दक्षिण आणि पश्चिमेकडचा तालुका. मालेगाव हा पश्चिम-उत्तरेकडचा. मंगरूळ उत्तर-पूर्वेला. कारंजा-मानोरा हे दोन्ही पूर्व दिशेचे तालुके. यातल्या वाशीम व रिसोड या तालुक्यांतली वऱ्हाडी बोली (जरी हे तालुके वऱ्हाडातले असले तरी!) ही पूर्णत: वऱ्हाडी नाही. बोली दर बारा कोसांवर बदलते, हे लक्षात घेतल्यास निखळ वऱ्हाडी बोलीच्याही अनेक छटा आढळून येतात. मालेगाव तालुक्याला लागून असणाऱ्या अकोला जिल्ह्य़ातील वऱ्हाडी बोलीचे नमुने पाहू या. (१) मांडय़ाले गेलो तं कंडय़ाले जाते- दाब्याले गेलो तं फाटय़ाले जाते. (२) इकडे झाळे, तिकडे झाळे (येथे ‘ड’चा ‘ळ’ झाला.)- इकडे फडे, तिकडे फडे (येथे ‘ळ’चा ‘ड’ झाला.) या बोलीचा बराचसा प्रभाव मालेगाव तालुक्यावर असणे स्वाभाविक आहे. मंगरुळ पीर-कारंजा-मानोरा हे तालुके अकोला, अमरावती, यवतमाळ जिल्ह्य़ांशी संलग्न. त्यामुळे त्या तालुक्यात गूय, पोयी (‘ळ’चा ‘य’), मले-तुले, करून राहिलो-पाहून राहिलो अशी शब्दरूपे येताना दिसतात. (अपवाद मानोरा तालुक्याचा. हा तालुका आदिवासीबहुल असल्याने तेथे त्यांच्या स्वतंत्र बोलीचा प्रभाव अधिक आहे.)
या लेखात वाशीम जिल्ह्य़ातील वाशीम तालुका आणि लगतच्या रिसोड तालुक्यातील बोलीचा विचार केला आहे. या दोन तालुक्यांतील बोली ना धड वऱ्हाडी, ना धड मराठवाडी अशी आहे. ती संमिश्र स्वरूपाची आहे. याचे कारण या दोन तालुक्यांतील लोकांचा बेटीव्यवहार. या बेटीव्यवहाराची प्रादेशिकता व्यापक आहे. मराठवाडय़ातला िहगोली-परभणी जिल्हा, बुलडाणा जिल्हा आणि वाशीम जिल्ह्य़ातील इतर तालुक्यांसह अकोला-अमरावती-यवतमाळ जिल्हा. त्यातही अधिक प्रमाणाचा विचार केला तर हिंगोली जिल्हा आणि वाशीम जिल्ह्य़ातील उर्वरित तालुके यांत हे परंपरेनं चालत आलेलं आहे. त्यामुळे गंमत अशी होते की, एका घरात सासू मराठवाडय़ाची, तर तिच्या तीन सुनांपैकी दोन किंवा एक मराठवाडय़ातली, तर उरलेल्या वऱ्हाडातल्या-म्हणजे वाशीम जिल्ह्य़ातील उर्वरित तालुक्यांतल्या. ही बाब उलटसुलट कशीही. या वेगवेगळ्या भूप्रदेशांतून येणाऱ्या लेकीबाळी आपापल्या माहेरमातीचं बोलीरूप लेणं आपल्यासोबत आणतात. आणि त्या- त्या बोलीरूपांचा वापर मरेपर्यंत करत राहतात. गेल्या ४५ वर्षांपासून माझी पत्नी अजूनही आमच्या घराच्या पायऱ्या ‘रेंघते’ (मूळ शब्द ‘वेंधणे-चढणे’) आहे. आणि घरातले इतर (आम्ही) मात्र आमच्या घराच्या पायऱ्या ‘येंधतो’! त्यामुळे झाले काय, की मी ‘हाल्या हाल्या दुधू दे’ ही कादंबरी वऱ्हाडीत लिहिलेली असली तरी ती मराठवाडय़ातील वाचकांनाही आपल्याच बोलीत आहे असे वाटते.
हीच गंमत लेखाच्या सुरुवातीला दिलेल्या म्हणींतून स्पष्ट होते. या म्हणींत ‘मले-तुले’ स्वरूपाची एकही म्हण नाही. याचं कारण ‘मले-तुले’ ही शब्दरूपं बाळबोध स्वरूपाची असतात. मात्र, केवळ ‘मले-तुले’ म्हणणं म्हणजे संपूर्ण वऱ्हाडी बोली नव्हे. माझ्या घरी मराठवाडय़ातून आलेली माझी पत्नी, एक सून यांचा अपवाद वगळता इतर सर्वजण ‘मले-तुले’ म्हणतात. ‘ळ’चा ‘य’ किंवा ‘ड’ होत नाही. ‘ड’चा ‘ड’च राहतो. (लडती, कोल्डे, डोळे, घडीभर, इत्यादी) ‘व’साठी कुठे कुठे ‘य’ (वेदना- येदना) वापरलेला दिसतो.
कवी डॉ. विठ्ठल वाघ यांना २५ वर्षांपूर्वी माझ्या शाळेतील मुलामुलींमार्फत त्यांच्या आया-आज्यांकडून संकलन करून १३२३ म्हणी दिल्या होत्या. त्या म्हणींचा समावेश त्यांनी त्यांच्या ‘वऱ्हाडी म्हणी’ या ग्रंथात केला आहे. त्यातल्या काही म्हणी या ग्रंथात संपादित स्वरूपात आढळतात. उदा. मूळ म्हण- लय झाला आयदी, गुळाचा गणपती. समाविष्ट म्हण- लय झाली आयती, गुयाचा गणपती. त्यांनी ‘गुळाचा’ ऐवजी ‘गुयाचा’ असं बोलीरूप वापरलंय. आणि तसं ते प्रत्यक्षात वापरलं जात असेलच यात वाद नाही. कारण म्हणींना विशिष्ट प्रादेशिक मर्यादा घालता येत नाहीत. एकच म्हण विविध बोलींत त्यांच्या त्यांच्या लहेज्यांसह वापरली जाऊ शकते.
वरील आठ म्हणींत आलेल्या इतर शब्दांच्या बोलीरूपांबद्दल पाहू जाता पुढील शब्दरूपे लक्ष वेधून घेतात. येदना-वेदना, गवरी-गोवरी, कुखू-कुंकू, मोहरी-मव्हरी, लेते-लावते, पाह्य़लं-पाहिलं, वाणी-एवढं, तिथं-तेथे, नवझणं-नऊजण, कोल्डे-कोरडे, लडती-रडते, आवस-अमावस्या, पुनव-पौर्णिमा, व्हळी-होळी, मव्हरं-समोर, मुत-मुत्र, शेजी-शेजारीण, घडीभर-क्षणभर, देखला-पाहिला, निदाणीचा-अखेरीस, एकला-एकटा, झाकापाका-आवराआवर, कुठीसा-कोठे.
‘व्हय गं कोठं जाती?’ हे मराठवाडी बोलीतील एक वाक्य. या वाक्यात ‘व्हय’ या शब्दात ‘हो’चा ‘व्ह’ झालाय. मी वर दिलेल्या म्हणीतील एका म्हणीत ‘व्हळी-होळी’ असं आलेलं आहे. डॉ. विठ्ठल वाघ यांच्या ‘पारंपरिक वऱ्हाडी म्हणी’ या ग्रंथात ‘हो’च्या ज्या म्हणी दिल्यात तेथे ‘हो’चा ‘व्ह’ झालेला दिसत नाही. डॉ. वाघ यांनी या म्हणी वऱ्हाडातल्या पाचही जिल्ह्य़ांतून मोठय़ा कष्टानं मिळवल्या आहेत. त्यामुळे त्यांनी दिलेल्या वऱ्हाडी म्हणींची रूपं प्रमाण मानावयास हरकत नाही. आमच्या बोलीत ‘व्हता-होता’ असंही शब्दरूप येतं. अर्थात ‘व्ह’ हे शब्दरूप मराठवाडी बोलीचंच शब्दरूप आहे हे मान्य करण्यास हरकत नाही. वरील वाक्यात आणखी एक क्रियापदरूप आहे. ते म्हणजे ‘जाती’! मराठवाडी बोलीत ‘जाती, येती, बसती, उठती’ अशी स्त्रीलिंगी ईकारान्त क्रियापदरूपे वापरली जातात. ही बाब सुरुवातीला दिलेल्या म्हणींपैकी चौथ्या म्हणीत दिसून येते.. लडती-रडते. येथे ‘ते’चा ‘ती’ झाला.
‘भुतामव्हर’ हा शब्द- त्यातील ‘मव्हर’ हा शब्दयोगी अव्यय. ‘मव्हर- पुढे’ या अर्थी येणारा हा शब्द क्वचितच वऱ्हाडी म्हणींत पाहायला मिळतो. कारण हा अव्यय मराठवाडी बोलीतला आहे. मात्र, ‘कुठीसा’ हे शब्दरूप वऱ्हाडी आहे. ‘कुठं-कुठी-कुठीया’ असं ते वेगवेगळ्या ठिकाणी वापरलं जाते. मी संकलित केलेल्या १३२३ म्हणींपैकी कित्येक म्हणींत वऱ्हाडी शब्दांबरोबरच मराठवाडी शब्दही विराजमान झालेले आढळून येतात. वरील म्हणींतील येदना, गवरी, कुखू, मव्हरी, पाह्य़लं, वाणी, तिथं, नवझणं, कोल्डे, आवस, पुनव, मुत, शेजी, झाकापाका इ. शब्द मराठवाडी बोलीतही वापरतात. म्हणी या बोलीचं बऱ्याच अंशी मूळ रूप प्रकट करतात. त्यांच्यावर परकी भाषेचं आक्रमण फारच कमी प्रमाणात झालेलं दिसतं. वरील म्हणींपैकी ‘देखला’ हे ‘देखा’ या हिंदी शब्दाचं भ्रष्ट रूप.
दक्षिण वाशीम जिल्ह्यातील नेमक्या वाशीम-रिसोड या तालुक्यातील बोली ना धड वऱ्हाडी, ना धड मराठवाडी. आमच्याकडच्या घराघरांत नांदणाऱ्या वऱ्हाडी आणि मराठवाडी बायकांचं घरात कमी- अधिक प्रमाण जे काही असेल- तशी तशी त्या- त्या घराची बोली आढळून येते.
वऱ्हाडी बायकाबहुल घरात ‘मले बसू दे न रे?’ असं म्हटलं जातं. तर मराठवाडी बायकाबहुल घरात ‘मला बसू दे की रे?’ असं बोललं जातं. ही शेजार-पाजारच्या घराघरांतून आढळून येणारी आगळीवेगळी गंमत माझ्यासारख्या ग्रामीण कथा-कादंबरीकाराला समृद्ध बोलीवैभव प्राप्त करून देते.
विदर्भाच्या आठही जिल्ह्य़ांत वैदर्भीय बोली बोलली जाते. प्राचीन काळी विदर्भाची भूमी ही रणक्षेत्र झाली असल्यामुळे यवनांचे आगमन, इंग्रजांची सत्ता आणि विदर्भी लोकांची विलासी, आळशी वृत्ती आणि ज्ञानोपासनेची उपेक्षा यामुळे येथील भाषेवर फार परिणाम झाले. तशात इंग्रजी काळात पुणेरी भाषेतून ग्रंथनिर्मिती आणि अभ्यासक्रमातही तिचेच वर्चस्व असल्यामुळे वैदर्भी बोली मागे पडल्याचे दिसून येते. संस्कृत, अरबी व फारशी भाषेचे या बोलीवर सतत आघात झाल्यामुळे या बोलीवर बराच परिणाम होऊन या बोलीत संस्कृत, अरबी आणि फारशी या भाषांतील हजारो शब्द सरळ व अपभ्रंशित होऊन आलेले दिसतात.
अलीकडे विदर्भात बोलीभाषेतून म्हणजेच वैदर्भी बोलीतून वाङ्मयनिर्मिती बऱ्याच प्रमाणात होत आहे. नवीन कवी-लेखकांकडून तर बोलीभाषेत लिहिण्याची जणू स्पर्धाच निर्माण झाली आहे असे दिसते. एकेकाळी बोलीभाषेत लेखन करणारे राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज, बहिणाबाई चौधरी, डॉ. वि. भि. कोलते, वामन कृष्ण चोरघडे, शंकरराव सुरवडकर, पां. श्री. गोरे, गोपाळ निळकंठ दांडेकर, मधुकर केचे, उद्धव शेळके, वामन इंगळे, मनोहर तल्हार इत्यादी अनेक लेखकांनी या बोलीभाषेत साहित्यनिर्मिती केली आहे.
विदर्भाच्या आठही जिल्ह्य़ांत वैदर्भी बोली बोलली जाते. थोडाफार काही शब्दांचा उच्चारभेद सोडल्यास सर्वत्र सारखे प्रमाण आढळते. पूर्व विदर्भात ही बोली बोलली जात असल्यामुळेच तिला वैदर्भी बोली म्हणतात. आज विदर्भात कोटय़वधी लोकांचे प्रतिनिधित्व हीच भाषा करत आहे.
मनुष्याला व्यवहाराकरता भाषेचा उपयोग करावा लागतो. बालपणात व्यक्ती मातृभाषा सहज शिकते. ठराविक भाषेतून विशिष्ट शब्दांचा अर्थ काय होतो हे निश्चित माहीत असल्याशिवाय शब्दांपासून काहीच बोध होऊ शकत नाही. कोणत्याही समाजात जे ध्वनी उच्चारले जातात त्यांच्याद्वारे मनुष्याच्या मनातील भाव, विचार, कृती इत्यादी व्यक्त होतात. त्याचा अभ्यास करण्याच्या दृष्टीने आणि बोलीभाषेतील प्राचीनता अवगत करण्याकरता तिचा अभ्यास करणे आवश्यक ठरते.
वैदर्भी बोलीचे स्वाभाविक दर्शन ग्रामीण स्वरूपात घडते. बोलीभाषा या जिवंत भाषा असल्याने भाषिक वृत्तीचे अध्ययन करण्यास खरे साह्य़ होते, ते केवळ लोकभाषेकडूनच. आज वैदर्भी बोली जगविली आहे ती ग्रामवासीयांनीच.
प्राचीन विदर्भाची मर्यादा लक्षात घेता मराठीचा उगम हा विदर्भातच झाला आहे असे दिसून येते. प्राचीन भाषेचा वारसा मिळालेली ही एकमेव बोली आहे. असे म्हणण्याचे कारण एवढेच की, आज विदर्भात जी भाषा बोलली जाते तिच्यातील हजारो शब्द, वाक्प्रचार आणि म्हणी प्राचीन मराठी साहित्याचे अवलोकन केल्यास त्यात दृष्टीस पडतात.
१९२८ साली विदर्भातील कवी वा. ना. देशपांडे यांनी ‘विविधज्ञानविस्तारा’त ‘वऱ्हाडी लोकभाषा’ हा लेख लिहून वऱ्हाडी भाषेचा मराठी वाचकास प्रथम परिचय करून दिला. त्यानंतर डॉ. वि. भि. कोलते यांनी १९२८-२९ साली ‘विविधज्ञानविस्तारा’तच ‘वऱ्हाडीतील काही प्राचीन प्रचलित शब्द’ या मथळ्याखाली तीन लेख प्रसिद्ध करून वऱ्हाडी बोलीच्या शब्दसंपत्तीचे ज्ञान सर्व मराठी वाचक वर्गास करून दिले. भोपाळ येथे झालेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदावरूनही त्यांनी बोलीभाषेच्या विकासाशिवाय मराठी साहित्य पूर्णागानी परिपूर्ण होऊ शकत नाही असे विचार मांडले होते.
प्राचीन काळी विदर्भाची भूमी ही रणक्षेत्र झाली असल्यामुळे यवनांचे आगमन, इंग्रजांची सत्ता आणि विदर्भी लोकांची विलासी, आळशी वृत्ती आणि ज्ञानोपासनेची उपेक्षा यामुळे येथील भाषेवर फार परिणाम झाले. तशात इंग्रजी काळात पुणेरी भाषेतून ग्रंथनिर्मिती आणि अभ्यासक्रमातही तिचेच वर्चस्व असल्यामुळे वैदर्भी बोली मागे पडल्याचे दिसून येते. संस्कृत, अरबी व फारशी भाषेचे या बोलीवर सतत आघात झाल्यामुळे या बोलीवर बराच परिणाम होऊन या बोलीत संस्कृत, अरबी आणि फारशी या भाषांतील हजारो शब्द सरळ व अपभ्रंशित होऊन आलेले दिसतात.
मोगलाच्या अमलाखाली विदर्भ आल्यानंतर या बोलीला फारशी व अरबी भाषेचा सासूरवास सहन करावा लागला. उदा. माहीत, मालूम, देखत, इमला, अजब, अखेर, इलम, उऱ्हाई, कमसकम अशासारखे हजारो शब्द या बोलीत आलेले आहेत. यात माहीत, मालूम, देखत, इमला वगैरे शब्द सरळच आलेले असून आखीर-अखेर, अजायब-अजब, कुसूर-कसूर, इल्म- इलम, जुल्म-जुलम अशासारखे कितीतरी अरबी-फारशी शब्द अपभ्रंशित होऊन या बोलीत आलेले आहेत.
प्राचीन भाषेतील प्राकृत शब्द तर या बोलीत खच्चून भरलेले दिसतात. उदा. बे, ठस, डिंगूर, टुक, तुहं, वावर, डिंडी, कवाड, भल्लं, मल्लं, आसकूड इत्यादी.
वेगवेगळ्या भाषेतून शब्द येण्याच्या काही क्रिया दिसतात. तसेच या भाषेला व्याकरण असल्याचेही दिसते.
या बोलीत वर्णप्रक्रिया फार होताना दिसते. अन्त्य दीर्घ स्वर ऱ्हस्व उच्चारले जातात. उदा. मी, माहि. ग्रांथिक भाषेत अन्त्य स्वर ‘ए, येतो’ त्याऐवजी वैदर्भीत ‘अ, येतो’ असे बोलले जाते. उदा. सांगितले-सांगलं, मागितले-मांगलं, म्हणले-म्हनलं, दिले-देल् लं.
ए किंवा य ऐवजी इ स्वर होतो. उदा. वेळ-इळ. इ ऐवजी ये किंवा ओ ऐवजी वो स्वर येणे हा कानडीमधला प्रकार दिसतो. उदा. एक-येक, ओंगळ-वोंगळ, अव आणि अविऐवजी ओ हा स्वर उच्चारतात. उदा. जवळ-जोळ, उडविला-उडोला. तसेच अनुनासिकाचा उच्चार अर्धवट न करता अगदी स्पष्ट करतात. उदा. तू-तूनं, देवाशी-देवाशीन, माझ्याशी-माह्य़ाशीन.
त्याचप्रमाणे ळ चा उच्चार य, र, ल, ड लावून केला जातो. उदा. केळ-केय, केर-केड, जवळ-जवय, जवर-जवड. डोळाऐवजी डोरा, डोया. ण ऐवजी न सर्रास वापरला जातो. भविष्यकालीन ल आणि न हे वर्ण एकमेकाबद्दल येतात. उदा. मारील-मारीन, मारल-मारन.
विभक्ती प्रत्यय प्रमाण मराठीप्रमाणे असले तरी चतुर्थीच्या ला प्रत्ययाऐवजी ले वापरण्यात येतो. उदा. तुला-मला ऐवजी तुले-मले. प्रश्नार्थक सर्वनाम का म्हणून याची पंचमीची रूपे काहून, काम्हून अशी होतात.
आज्ञार्थी द्वितीय पुरुषी एकवचनी रूपे य कारान्त होतात. उदा. जाय, खाय, पाह्य़. त्याचप्रमाणे भविष्यकाळात ओ कारान्त रूपे होतात. उदा. जाजो, करजो, घेजो, खाजो, निजजो.
गोविंद प्रभू चरित्रावरून असे दिसते की, द्वितीयचा ला प्रत्यय या ग्रंथात नाही. हा प्रत्यय शिवकालानंतर आलेला आहे असे कै. वि. का. राजवाडे म्हणतात. म्हणून मराठीत रूढ असलेला ले प्रत्यय ला चे रूप असून तोच शुद्ध आहे. तसेच या ग्रंथात तृतीयेचे म्या हे रूप असून मीनं, तुनं ही रूपे सुद्धा वापरली जातात. तशीच षठीची माहा, तुहा किंवा मापलं, तुपलं ही रूपेदेखील आहेत.
प्राचीन मराठीच्या दृष्टीने ज्ञानेश्वरकालीन रूपाशी म्हणजेच अवधारिजो, पाविजो या रूपाशी करजो, जाजो, जेवजो ही रूपे मिळती असून मिया या तृतीयान्त सर्वनामाच्या जागी म्या हे रूप वापरतात.
वैदर्भी बोलीचे व्याकरण प्राचीन मराठीला अधिक जवळ आहे असे दिसते. या बोलीचे महत्त्व, शुद्धता व व्याकरण पाहिले असता ही शुद्ध भाषा आहे असे म्हणावे लागेल.
नव्या भाषेबरोबर आपल्या ज्ञानाच्या कक्षा, क्षितीज व्यापक होत जाते. आपण नवीन भाषा शिकतो तेव्हा केवळ शब्द आणि व्याकरणच नाही, तर त्या भाषेच्या नजरेतून जगाकडे.. आणि मुख्य म्हणजे दुसऱ्याच्या नजरेतून स्वत:कडेही बघायला शिकतो. त्यातून आपल्याला दिसणाऱ्या जगाची परिमिती आणि आपले परिप्रेक्ष्य बदलते. यातून माणसे अधिक परिपक्व आणि समृद्ध होत जातात.
आ
पल्याला जसे हात-पाय, नाक-डोळे असतात तशी आपली एक भाषाही असते-अगदी बालवयापासून. प्रथम भाषा आपण विनासायास शिकतो, म्हणून तिचे महत्त्व आपल्याला वाटत नाही. जरा दूर उभे राहून तिच्याकडे आपण कधी तटस्थपणे बघत नाही, तिचे निरीक्षण करत नाही. भाषा येणे आणि भाषेचा प्रभावी वापर करणे यातला फरक लक्षात घेणे आवश्यक आहे.
भाषा म्हणजे शब्द आणि व्याकरण याच्यापलीकडे बरंच काही- किंबहुना शब्दाच्या पलीकडचे शब्दांत बांधण्याचा, मांडण्याचा प्रयत्न म्हणजेच भाषा. भाषेची व्याप्ती म्हणजे आपल्या आयुष्याची व्याप्ती. जरा विचार करून बघा की, आपल्या आयुष्यातला एक तरी भाग, एक तरी अंश असा आहे का, की जो आपल्याला भाषेपासून वेगळा करता येईल किंवा निभाषिक करता येईल? जे आहे ते आपण शब्दांत व्यक्त करतोच, पण जे नाही तेही आपण शब्दांत व्यक्त करतो. आपल्या कल्पनेतले, स्वप्नातले जग, कादंबरीतले विश्व, विज्ञानकथांमधले काल्पनिक विश्व हेही तर आपण भाषेतच व्यक्त करतो. किंबहुना एखाद्या गोष्टीला शब्दरूप दिल्यानेच ती अस्तित्वात येते. जोपर्यंत ती शब्दात व्यक्त होत नाही तोपर्यंत ती गोष्ट आपल्या ध्यानीमनी, आपल्या कल्पनाविश्वातही नसतेच. परिकथेतली परी ही परी या शब्दातूनच अस्तित्वात येते. ती प्रत्यक्षात आहे की, ती जड स्वरूपात दिसेल का, असे प्रश्न आपल्याला पडत नाहीत. आपल्याला अभिव्यक्तीसाठी योग्य पर्याय सापडला नाही तर आश्चर्याने किंवा धक्क्य़ाने आपण ‘अवाक्’ होतो, नि:शब्द होतो. हेही आपण शब्दातच व्यक्त करतो! नि:शब्द अवस्था ही ‘नि:शब्द’ या शब्दातूनच व्यक्त होते. आपण म्हणतो, की देव विश्व व्यापून दशांगुळ उरला आहे. हेच आपल्याला भाषेविषयीही म्हणता येईल. आपण ओमकारातून, म्हणजे ध्वनीतून विश्वनिर्मिती झाली, असे मानतो. बायबलची सुरुवातही ‘सर्वप्रथम होता शब्द’, त्यातून विश्वनिर्मिती झाली अशीच आहे. ध्वनी आणि ध्वनीतून निर्माण झालेला शब्द हे तर भाषेचे मूळ घटक आहेत.
भाषाक्षमता माणसाला जन्मत:, उपजत मिळालेली असली तरी सगळ्या भाषा मानवनिर्मित आहेत. प्रत्येक भाषासमाज आपला सभोवताल आपल्या दृष्टिकोनातून शब्दांकित करत असतो. प्रत्येक भाषासमाजाच्या आपल्या संकल्पना असतात. सभोवतालच्या जगाचे आपल्या नजरेतून तुकडे किंवा भाग करून एकेका भागासाठी जो तो भाषासमाज आपल्या संदर्भात शब्दाची निर्मिती आणि नियोजन करतो.
आपण ‘बर्फ’ हा शब्द ‘आइस’ किंवा ‘स्नो’ या दोन्ही अर्थानी वापरतो तर इंग्रजीत ‘राइस’ हा शब्द ‘तांदूळ’ आणि ‘शिजलेला भात’ दोन्हीसाठी वापरतात. त्या त्या समाजात सभोवतालच्या संदर्भाप्रमाणे बारकावे जाणवतात आणि रोजच्या आयुष्यात या फरकाचे महत्त्व वाटल्याने प्रत्येक वेगळ्या घटकाला वेगळे नाव दिले जाते. असे म्हणतात की, एस्किमो भाषेत बर्फाचे वेगळे प्रकार दाखवणारे अनेक शब्द आहेत. आता रंगाचे आणि विविध रंगछटांचेच बघा ना. प्रत्येक भाषेत प्रत्येक रंगछटेला शब्द असलेच, असे नाही. एखाद्या विशिष्ट रंगछटेचे वेगळेपण आणि महत्त्व जाणवले तरच त्या छटेला वेगळे नाव दिले जाईल. उदा. चिंतामणी, मोरपंखी, पोपटी असे रंग वेगळे ओळखता येतात. त्यात निळ्या-पिवळ्या रंगाच्या मिश्रणाचे प्रमाण वेगळे असते. पण आपल्या भाषेत सीग्रीन किंवा बज या रंगासाठी वेगळा शब्द योजलेला नाही. बजसाठी आपण पिवळसर रंग म्हणालो तरी त्याची बरोबर कल्पना येत नाही. पिवळट म्हटलं तरी त्याचा अर्थ जरा वाईटाकडे झुकतो. आपल्या मनात संदर्भ ‘पिवळट पडलेला’ असा असतो. नारिंगी, शेंदरी, केशरी, भगवा हे शब्द जवळजवळच्या रंगछटा दाखवणारे असले तरी आपण ते विशिष्ट संदर्भातच वापरतो. भगवा भात आणि केशरी झेंडा असे या शब्दाचे उपयोजन करता येत नाही. आपण एखाद्याला ‘तो अगदी गाढव आहे’ असे म्हणू शकतो. पण ‘तो अगदी बावळट, मूर्ख, गाय आहे’ असे म्हणू का? ही संकल्पना आपल्या समाजात अशक्य वाटते.
प्रत्येक भाषेतल्या भौगोलिक, ऐतिहासिक, धार्मिक, राजकीय, सामाजिक तत्त्वज्ञानाचे राजकीय विचारप्रणाली आणि वैचारिक वादाचे संदर्भ असतात.
आपल्या समाजात, वाङ्मयात, दैनंदिन जीवनात सूर्य, ऊन, पाऊस यांना असलेले स्थान हे युरोपातल्यापेक्षा वेगळे आहे. भाषेत त्याचे वारंवार प्रतिबिंब दिसते. पाऊस आणि पावसाळा हा आपल्याकडे अनेक वाक्यप्रचारात, कविता, गोष्टी, सिनेमामध्ये प्रेमिकांच्या प्रणयासाठी एक पोषक वातावरण निर्माण करतो. पावसात विरहाचे दु:ख तीव्र होते. ढगाला, चंद्राला प्रेमिकांचे दूत म्हणून काम करावे लागते. ही परंपरा कालिदासापासून आजतागायत चालू आहे. आपण प्रेमात न्हाऊन निघतो, आनंदात चिंब भिजतो, आपल्यावर स्तुतीचा वर्षांव होतो. पण युरोपमधील भौगोलिक परिस्थिती लक्षात घेतली तर पावसाला प्रेम, आनंद, प्रणयोत्सुकता असे संदर्भ निर्माण होऊ शकत नाहीत. एका कठीण परिस्थितीतून अतिशय त्रासदायक परिस्थितीत गेलो तर आपण म्हणतो ‘हे आगीतून फुफाटय़ात’ पडण्यासारखे आहे. जर्मनमध्ये अशा परिस्थितीत माणूस ‘पावसातून पन्हाळी’खाली जातो. जर्मन भाषेत एखाद्याचा गौरव करताना त्याला मध्यान्हीच्या उन्हात ‘झनिथ’वर स्थान मिळते, तर आपण एखाद्याला शिक्षा करताना त्याचे घर उन्हात बांधतो.
राजकीय इझम्स किंवा वेगवेगळे वाद किंवा विचारप्रणाली बघितल्या तर त्याचेही संदर्भ कसे बदलत गेले आहेत, हे लक्षात घेण्यासारखे आहे. राष्ट्र किंवा राष्ट्रवाद ही युरोपात रुजलेली, वाढलेली संकल्पना आणि आपल्याकडे वापरली जाणारी संकल्पना फार वेगळी आहे. तिचे राजकीय संदर्भात आणि जनमानसात असलेले स्थानही फार वेगळे आहे. एकोणिसाव्या शतकात युरोपमध्ये राष्ट्रवाद निर्माण झाला आणि त्याचा नाझींनी जो अतिरेक केला, त्याचा परिपाक दुसऱ्या महायुद्धात झाला. त्यामुळे राष्ट्रवाद, देशभक्ती हे शब्द तिथे आता खूप कमी वापरले जातात आणि अभिमान वाटावा असा सकारात्मक संदर्भ त्यांना नसतो.
आता काही भाषावैज्ञानिकांचे निरीक्षण बघू. भाषाशास्त्रज्ञाच्या मते एकाच भाषेत तंतोतंत समानार्थी शब्द नसतात आणि दोन वेगळ्या भाषांमध्ये तंतोतंत जुळणारे शब्द नसतात. याचे कारण म्हणजे प्रत्येक शब्दाच्या अर्थाचा आवाका, त्याचा वापर आणि त्याच्या उपयोगात अनस्युत असलेले संदर्भ एकच नसतात. म्हणून म्हटले जाते की प्रत्येक भाषा आपल्या नजरेतून दिसणारा सभोवताल आणि आपले म्हणून एक सत्य अभिव्यक्त करत असते. म्हणून भाषावैज्ञानिकांनी असे म्हटले आहे की प्रत्येक भाषेला आपल्या मर्यादा असतात. त्याचप्रमाणे ज्या एका भाषेच्या कक्षा असतात, त्यात ती भाषा वापरणाऱ्या माणसाच्याही कक्षा असतात. म्हणूनच नव्या भाषेबरोबर आपल्या ज्ञानाच्या कक्षा, क्षितीज व्यापक होत जाते. आपण नवीन भाषा शिकतो तेव्हा केवळ शब्द आणि व्याकरणच नाही तर त्या भाषेच्या नजरेतून जगाकडे आणि मुख्य म्हणजे दुसऱ्याच्या नजरेतून स्वत:कडेही बघायला शिकतो. त्यातून आपल्याला दिसणाऱ्या जगाची परिमिती आणि आपले परिप्रेक्ष्य बदलते. यातून माणसे अधिक परिपक्व आणि समृद्ध होत जातात.
समाजभाषेची जडणघडण ही सामाजिक संकेतांवर आधारलेली असते. कोणत्या व्यक्तीसाठी कोणता शब्दप्रयोग करावा याचेही काही सामाजिक संकेत ठरलेले असतात. कोरकू लोक शहरातील सुटाबुटातल्या सुशिक्षित माणसासाठी ‘जांगडी’ हा शब्द वापरतात. हे लोक मोठय़ा अभिमानाने स्वत:स ‘कोरो’ (माणूस) असे संबोधतात. त्यामागे श्रेष्ठत्वाचा भाव आहे.
महाराष्ट्रात अस्तित्वात असणाऱ्या ४७ आदिवासी जमातींपैकी कोरकू ही एक प्रमुख जमात आहे. महाराष्ट्रातील अमरावती जिल्ह्य़ाच्या धारणी व चिखलदरा या तालुक्यांमध्ये बहुसंख्य प्रमाणात कोरकूंची वस्ती आहे. याशिवाय मध्य प्रदेशातील पूर्व निमाड (खांडवा), बैतूल, हौशंगाबाद आणि िछदवाडा या जिल्ह्य़ांमध्ये कोरकू राहतात. निसर्गावर प्रेम करणारी ही जमात अतिशय साधीभोळी आहे. वांशिकदृष्टय़ा कोरकू ही बिहारमधील मुंडा या आदिवासी परिवाराशी संबंधित आहे. ‘आस्ट्रो- एशियाटिक’ या भाषाकुलांतर्गत येणाऱ्या मुंडा किंवा कोल या भाषेच्या बोलींमध्ये कोरकू बोलीचा समावेश होतो. कोरकू या शब्दात ‘कोरो’ व ‘कू’ अशी दोन पदे आहेत. पैकी ‘कोरो’ या पदाने ‘माणूस’ या अर्थाचा निर्देश होतो, तर ‘कू’ या बहुवचनी प्रत्ययाने ‘माणसे’ असे त्याचे बहुवचनी रूप सिद्ध होते.
कोरकू समाजात व्यक्तिवाचक विशेषनामांचे वैविध्यपूर्ण प्रयोगातील सामाजिक संदर्भ निरनिराळे आहेत. त्यांच्यात नवजात बालकाचा नामकरण विधी सामान्यत: दुसऱ्या-तिसऱ्या दिवशी किंवा छटीपूजनाच्या दिवशी संपन्न होतो. कोरकूंची आपल्या पूर्वजांवर नितांत श्रद्धा असल्याने बालकाच्या रूप व स्वभाववैशिष्टय़ांचे साम्य ज्या पूर्वजाशी मिळतेजुळते असेल त्या पूर्वजाचे नाव त्यास ठेवले जाते. ज्या दिवशी बालकाचा जन्म झाला त्या दिवसाच्या नावाचे संक्षिप्त रूप करून नवजात बालकाचे नाव ठेवले जाते. उदा. सोमवार- सोमा, सोमी, समोनी, सोमय; मंगळवार- मंगल, मंगली; बुधवार- बुधू, बुद्ध, बुधाट, इत्यादी. वस्तू, प्राणी, झाड, गोत्र यावरूनही विशेषनामे ठेवली जातात. उदा. सोना, मोती, हिरा, रतूनाय, कुला, सोनाय, तोटा, साकोम, जांबू, रूमा.
कोरकू समाजात सर्वाधिक लाडिक, प्रेमळ नाव म्हणून ‘बुडा, बोको, भुलय, फुला’ या विशेषनामांचा वापर केला जातो. कोरकूबहुल बहुतांशी गावांची नावे निसर्गाशी संबंधित आहेत. उदा. प्राण्यांशी संबंधित- चिलाटी (साप), नागापूर (साप), हत्तीघाट (हत्ती), बारलिंगा (बारसिंगा), मोरगड (मोर), काटकुंभ (खेकडा), बिच्चूखेडा (विंचू).
मेळघाटातून गडगा व सिपना या दोन प्रमुख नद्या वाहतात. कोरकू बोलीतील ‘गाडा’ (नदी) या शब्दावरून ‘गाडगा’ हे विशेषनाम प्रचलित झाले असावे. सिपना म्हणजे सागवृक्ष. सागाच्या जंगलातून वाहणारी नदी म्हणजे ‘सिपनी’ असा प्राकृतिक संदर्भ या विशेषनामाशी जुळलेला आहे.
कोरकू नातेवाचक शब्दांवरून त्यांची कौटुंबिक व सामाजिक घडण लक्षात येते. नातेसंबंधदर्शक शब्दांचे वैविध्यपूर्ण प्रयोग केले जातात. स्वत:च्या नात्यांचा उल्लेख करण्यासाठी एक शब्द आणि दुसऱ्याच्या नात्यांचा उल्लेख करण्यासाठी दुसरा शब्द वापरला जातो. अशी व्यवस्था क्वचितच दुसऱ्या बोलीत वा भाषेत आढळेल. त्यादृष्टीने कोरकू बोली समृद्ध व अर्थप्रवाही आहे. उदा. कोन (स्वत:चा मुलगा), कोनटे (दुसऱ्याचा मुलगा), कोनजे (स्वत:ची मुलगी), कोनजेटे (दुसऱ्याची मुलगी), गागटा (स्वत:चा पुतण्या), गागटाटे (दुसऱ्याचा पुतण्या). स्वत:च्या आई-वडिलांसाठी ‘आयोमबा’, तर दुसऱ्याच्या आई-वडिलांसाठी ‘आनटेबाटे’ असा शब्दप्रयोग केला जातो.
बहीण-भावासाठी त्यांच्या वयानुरूप किंवा कुटुंबातील स्थानानुसार स्वतंत्र शब्दप्रयोग केला जातो. उदा. बोको (लहान भाऊ), डइ (मोठा भाऊ), बोकोजे (लहान बहीण), बई (मोठी बहीण). भावाच्या मुलाला ‘कोसरेट’ आणि मुलीला ‘कोमोन’ असे म्हटले जाते. लहान भावाच्या मुलाला ‘गागटा’, तर मुलीला ‘गागटाटे’ या नावाने संबोधले जाते.
समाजभाषेची जडणघडण ही सामाजिक संकेतांवर आधारलेली असते. कोणत्या व्यक्तीसाठी कोणता शब्दप्रयोग करावा याचेही काही सामाजिक संकेत ठरलेले असतात. कोरकू लोक शहरातील सुटाबुटातल्या सुशिक्षित माणसासाठी ‘जांगडी’ या शब्दाचा प्रयोग करतात. ‘जांगडी’ या शब्दप्रयोगावरून ‘तो आपल्यापैकी नाही’ हा अर्थसंकेत तर व्यक्त होतोच; पण त्यासोबतच शिकलेल्या माणसाच्या- नागरी माणसाच्या विश्वासघातकीपणाचा भावही त्यातून व्यक्त होतो. कोरकू लोक मोठय़ा अभिमानाने स्वत:स ‘कोरो’ (माणूस) असे संबोधतात. त्यामागे अन्य जातीजमातींपेक्षा श्रेष्ठत्वाचा आणि नैतिकदृष्टय़ा उन्नत असल्याचा भाव आहे.
कोरकू भलेही गरीब व कष्टप्रद जीवन जगणारे असोत, पण त्यांच्यातली आतिथ्यशीलता वाखाणण्याजोगी आहे. घरी आलेल्या पाहुण्यांचे ‘हेजे हेजे’ (या.. या) या शब्दप्रयोगाने अनौपचारिक स्वागत केले जाते. चहा किंवा प्रसंगी सिडू (दारू) देऊन आलेल्या पाहुण्यांचा अकृत्रिम पाहुणचार केला जातो. जेवण करताना पाहुण्यांना ‘जोजोमबा’ असे म्हणून आग्रह केला जातो.
अलीकडच्या काळात धर्मप्रसार व आधुनिकीकरणाच्या संपर्कामुळे कोरकूंच्या आगतस्वागत व अभिवादनवाचक शब्दप्रयोगांमध्ये परिवर्तन यायला लागले आहे.
बोली संपणे याचा अर्थ मराठीची समृद्धी कमी करणे आहे. कोणतीही बोली त्या- त्या भाषेला समृद्ध आणि संपन्न बनवण्याचे काम करत असते. ती प्रक्रियाच जर थांबली तर बोलींचे नष्टचर्य त्यांच्यापुरते न राहता ते मराठीच्या नाशालाही कारणीभूत ठरू शकते. मराठी धोक्यात येणे याचा अर्थ आपली सगळी अस्मिताच धोक्यात येणे, हे ध्यानात घेण्याची गरज आहे. बोलींच्या चिऱ्यांनी मराठीचा वाडा उभा आहे. एकेक चिरा ढासळला तर वाडा ढासळायला वेळ लागणार नाही.
मा नवाच्या उत्क्रांतीमध्ये त्याचे द्विपाद होणे जितके महत्त्वाचे आहे, तितकेच त्याने लावलेल्या भाषांच्या शोधांचे महत्त्व आहे. आजपर्यंतच्या मानवी विकासामध्ये भाषेचा वाटा मोठा आहे. अशी ही भाषा अचानकपणे भाषा म्हणून आकारत असते. कोणतीही भाषा पूर्वी बोलीच्या रूपातच असते. मराठीला जरी आज भाषेचा दर्जा असला तरी पूर्वी तीही बोलीच्या रूपातच होती. कोणत्याही बोलीमध्ये जेव्हा राज्य कारभार, प्रशासन, वृत्तपत्रे, न्यायव्यवस्था कार्यरत होतात, तेव्हा त्या बोलीला भाषेचा दर्जा प्राप्त होत असतो. त्यामुळे कोणतीही भाषा ही मूळ असते हे जितके खरे आहे, तितकेच ती भाषा जो समाज वापरत असतो तीही बोलीभाषाच असते. कारण कोणतीही व्यक्ती लिहिते तसे भाषिक उच्चारण करत नाही. यासाठी आपण रेडिओ किंवा दूरदर्शनवरील कार्यक्रम बारकाईने ऐकले-पाहिले तर लक्षात येईल की, बोलताना भाषेला एक स्वाभाविक सहजता प्राप्त झालेली असते. तिथे लिखित रूप काही अंशी दुर्लक्षिले जाते. म्हणून बोलताना कोणत्याही प्रमाणभाषेला बोलीभाषेचे रूप प्राप्त झालेले असते.
महाराष्ट्राच्या संदर्भात विचार करू लागलो तर खानदेशी, वऱ्हाडी, कोकणी, पुणेरी या मुख्य बोली म्हणून ओळखल्या जातात. कालांतराने पुणेरी म्हणजे मध्यवर्ती बोलीला मराठी भाषेचा दर्जा प्राप्त झाला. पुढे-मागे कोकणीचेही तेच आहे. खानदेशी वगैरे बोली तशाच राहिल्या. या बोलींबरोबरच अलीकडे नागपुरी, झाडी, चंदगडी, मराठवाडी, कोल्हापुरी असे विविध बोलींचे संदर्भ पुढे येऊ लागले आहेत. या बोलींमधून साहित्य लिहिले जाऊ लागले तसेच त्यांचे संशोधनही सुरू झाले. डेक्कन येथील भाषा विभागाने पूर्वी बोलींचे संशोधन करून ठेवले आहे. अलीकडेच गणेश देवी यांनी महाराष्ट्रातल्या विविध बोलींच्या सर्वेक्षणाचा ग्रंथही प्रकाशित केला आहे. शासकीय स्तरावरही काही ग्रामीण-दलित बोलींच्या शब्दकोशांचे काम सुरू आहे. हे उपक्रम स्तुत्य आहेत. बोलींचे महत्त्व या उपक्रमामधून लक्षात येते.
परंतु सभोवताली नजर टाकली तर मात्र चित्र निराशाजनक आहे. इंग्रजीचे वाढते आक्रमण (खरं तर आक्रमण म्हणण्यात काहीच अर्थ नाही. ती आता ज्ञानभाषा आणि संपर्क भाषा झाल्यामुळे तिची अपरिहार्यता नाकारता येणार नाही.) आणि इंग्रजी शिक्षणाचा वाढता कल लक्षात घेता मराठी बोलींचे भवितव्य धोकादायक बनले आहे. इंग्रजीचे आक्रमण म्हणण्याचे कारण असे की, आपण इंग्रजीकडे एका आक्रमक, उच्चभ्रूच्या आणि दर्जाच्या दृष्टिकोनातून आजही पाहतो आहोत. इंग्रजीपेक्षा मराठी आणि मराठीपेक्षा तिच्या बोली कनिष्ठ अशीच इतरंड आजही आपल्या मनात पक्की आहे. ती जाईपर्यंत इंग्रजीच्या आक्रमणाची भीती आहेच. ती नाहीशी होणे गरजेचे आहे.
मुद्दा आहे तो बोलींचा. त्या टिकतील का? आणि त्या टिकवाव्यात का? तर याचे उत्तर आहे- त्या टिकतील पण मूळ स्वरूपात नाही. नव्या बोलींना किंवा भाषांना जन्म देऊन जुन्या बोली हळूहळू नष्ट होतील. काही छोटय़ा समूहांच्या बोली संपल्याही आहेत. हे बोली संपणे म्हणजे सांस्कृतिक विविधता नष्ट होणे. म्हणून बोली टिकवाव्यात का, असा जो दुसरा प्रश्न आहे तो फार महत्त्वाचा आहे आणि त्याचे उत्तर त्या टिकवाव्यात असेच आहे. कारण कोणतीही बोली ही केवळ बोली नसते. तर ती त्या त्या समाजाच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक वारशाचे अविभाज्य अंग असते. समाजाच्या रूढी-परंपरा, त्यांनी जतन केलेले सांस्कृतिक संचित त्या त्या बोलींमध्येच समाविष्ट असते. तेव्हा एखादी बोली संपुष्टात येणे म्हणजे त्या समाजाची संस्कृती, जगण्याची रीती संपुष्टात येणे. इंग्रजांनी आपली संस्कृती लादताना आदिवासींची गोटुल परंपरा जशी संपुष्टात आणली तशी त्यांच्या बोलीभाषाही आजच्या जागतिकीकरणात संपुष्टात येऊ लागलेल्या आहेत. दुर्दैवाने असे झाले तर मग आपण आपल्याच एका समृद्ध आणि संपन्न वारशाला मुकणार आहोत. आणि हे उद्याच्या भारतासाठी किंवा महाराष्ट्रासाठी धोकादायक आहे. आजच मराठीतले नातेवाचक शब्द संपुष्टात येऊ लागले आहेत. याचा परिणाम असा झाला आहे की मराठी माणूस संकुचित बनू लागला आहे.
जगभरातले बहुतेक भाषातज्ज्ञ प्राथमिक शिक्षण त्या मुलाच्या मातृभाषेतूनच मिळायला हवे यावर ठाम आहेत. कारण त्यातूनच त्याचा भाषिक पिंड, विचार करण्याची क्षमता अधिक समृद्ध होत असते. असे असूनही आपण मुलांच्या समृद्ध होण्यालाच नकार देत आहोत. आणि ही समृद्धी संपली तर उद्या आपण नव्या गुलामीत असू. बोली संपणे याचा अर्थ मराठीची समृद्धी कमी करणे आहे. कोणतीही बोली त्या त्या भाषेला समृद्ध आणि संपन्न बनवण्याचे काम करत असते. ती प्रक्रियाच जर थांबली तर बोलींचे नष्टचर्य त्यांच्यापुरते न राहता ते मराठीच्या नाशालाही कारणीभूत ठरू शकते. मराठी धोक्यात येणे याचा अर्थ आपली सगळी अस्मिताच धोक्यात येणे, हे ध्यानात घेण्याची गरज आहे. बोलींच्या चिऱ्यांनी मराठीचा वाडा उभा आहे. एकेक चिरा ढासळला तर कडा ढासळायला वेळ लागणार नाही. वाडा ढासळला की आपले काय? तेव्हा घरात, स्वयंपाकघरात, गावात, अनौपचारिक गप्पांत तरी आपण आपल्या बोली जिवंत ठेवून मराठीला समृद्ध करणे आणि मराठी संस्कृती वृद्धिंगत करणे आपल्याला शक्य आहे. आणि हीच बोलीची खरी ‘भाषा’ आहे.
"I think dialects are closer than standard languages. The standard language is also a practical facility required by Nilajapoti. There is no touch of life behind its use. That person values being more loyal to grammar than human intimacy. Expression of images is considered to be the defining feature of poetry. It's all about the image. "
Mhaimbhata's 'Lilacharitra' is the first prose book in Marathi written in Varhadi dialect. There is no other book in Marathi that proves how the dialects of a region, the folklore and literary values of a region come together. The power of such a bridal dialect lies in the words of the poet Vitthal Wagh, who wrote powerful poems in that dialect.
How many kirtans can I do in my wedding dialect?
Who can eat the cream on her milk?
Many of my Marathi Leki dialects are found in Maharashtra. Kokani, Kolhapuri, Mandeshi, Marathwadi, Ahirani, Khandeshi, Nagpuri, Jadi Boli etc. Varhadi is one of the major dialects. It is spoken in six districts namely Buldhana, Washim, Akola, Yavatmal, Amravati and Wardha. Ridhpur in Amravati district is considered to be the 'Kashi' of the Mahanubhav sect. The soil of Ridhpur should be called the micus of today's Marathi. Because the local dignitaries have written thousands of scriptures in Varhadi dialect since the 12th century. The first-ever Marathi poem is also available in the form of 'Dhavalyan' sung by Mahammadabe on the occasion of Krishna's wedding. The first prose book in Marathi is 'Lilacharitra' written by Mhaimbhata. There is no other book in Marathi as powerful as 'Lilacharitra' which proves how the dialects of a region, the folk life and literary values of that region come together. The dignitaries bestowed the throne of 'Dharmabhashe' on Varhadi Boli. What we want to say is that ordinary, illiterate, uneducated rural men and women should know, so they deliberately resorted to writing Varhadi folklore.
He did not allow us to come to know the culture and knowledge. Keshavraj Suri showed Nagdevacharya the Sanskrit rich text he had written so that he could learn from the Guru. Then he addressed him like this- ‘Nako ga keshavadeya: Tumcha asmat kasmat me nene ga: yene majha mhataria nagavail ki: Shri Chakradhare marhatichi nirupili: tiyesichi pusave:’. It is so important for the common man that the government should learn this ideal lesson of how to use his own dialect while wearing 'Yeh Hridayiche Te Hridayi'.
Folk dialects of Sanskrit, Arabic, Persian and English have been in existence in this country for a long time. Its suffix comes from the oral folklore that runs through the tradition. Such stories and songs were composed according to the occasion. The story of a chimpanzee's house made of wax, a crow's house made of dung, or an elephant's tail taken to heaven, holding a bundle of cotton, leaving both hands behind the tail and saying 'this much', is the gift of the bride's speech. ‘Kaya put Tiffan in the soil. Unarya japi gela, tumhi bayalasi bola ', the hekavya that comes with the reference to folk life is the fragrance of genuine bride soil.
Hekoli Tekoli Babhui made her green, Tukaram Patil as Sakharam Patil Mela- this humorous proverb also underlines a wedding tradition. All night long, some hairdressers were caught; Parambi Hojo Leka, Valale Dejo Teka; Andhi kare soon soon, aata kare kunkun; Mother-in-law died in summer, lala came in winter; Khandali three brackets, where to match; Even such sayings are a reflection of family and social life. Adv. Of Yavatmal, a keen student of Indus culture. Q. Ra. Deshmukh once said to me, ‘There are some Varhadi words in your poetry that, even if you go through all the Sanskrit texts, you will not find those words in them.’ This statement should suffice to show how ancient the period of Varhadi dialect is. The Sanskrit language was created by cultivating the words in the dialect. In the words of Dnyaneshwar Mauli, the common class was kept away from knowledge only because of the ‘merciful’ attitude of Sanskrit. Gadge Baba did the work of bringing him closer to knowledge with his Varhadi dialect used for kirtan and enlightenment- ‘My father, make the world happy, make the net, remove the rin and make the sun dry, break the cracks, put the pot in the house and teach the children. Man became a god by education, Gandhi Baba became a god, Ambedkar became a god by education. I will not do this, I will not do that, I will not do that. '
There are some different features of Varhadi from standard Marathi. In standard Marathi, it is the tendency of the bridegroom to do 'l' of 'd' and 'y' of 'l'. Wad, tree, trunk forms like this in Varhadi-
Witnessed a twist
Each other's names were engraved on the depths
Similarly, ‘l’ becomes ‘y’ -
In the river cow, the cow crouched
My mother's eye in my mother's song
There is no big ‘N’ in Marathi in Akola, Amravati area. (It is in Buldhana-Yavatmal.) Therefore, it is pronounced as Manus, Kanus, Dana, Pani, Loni. The forms like deijo, yeijo, gheijo in Dnyaneshwari are still used as suffixes in Varahadi today- Come home in the dark. Wash your hands and feet, eat. 'A Marathi woman says come, go, do, bathe, but the bride says to her husband-' I come with you. Maheri goes. Stays there. Washes the bath. Raito every four days. Mangasanya comes back with medicine. '
Varhad was in Mughal, Madhya Pradesh for some time. Therefore, Arabic, Persian and Hindi have a great influence on this dialect. The foreign words that came as the first guest sat quietly and went home. Aram, haram, malum, khabarbat, khakana, aina, bimar, dekhna, matlab, hak, foj are innumerable words that have become ‘gharrighe’ of the bride. This is the effect of Hindi on the syntax - I come and go, I go, I eat (I am coming, I am going, I am eating, etc.).
One of the features of Varhadi words is that there are no alternative words in Marathi that would express the exact meaning of those words. One can go to the threshold of content, one cannot go beyond the house. Elpal, Hidgaon, Thaknam, Hiras, Chavana, Igar, Dachang, Rannavan, Vala, Angol, Godri, Sund Vand .. For the first three words, ‘flirting’ can come this far, but there is more to it than that, it cannot be grasped.
Alternative words appear in Varhadi dialect, but not in Marathi. For the only ‘mother’ in Marathi, there are seven options like Maa, Mai, Mayabai, Mabai, Mayamavali, Mhatari, Buddhi in Varhadi and for one salt, there are five-six options like salt, salt, lon, jaggery, sanduri, samundri.
If only millions of words, which were neglected and neglected by the lexicographers as the dialect of the ignorant and peasants, had come in the dictionary, how rich and prosperous the Marathi language would have been! In the last few years, I have tried forty thousand words. It can grow a lot more. There are many more such dialects in Maharashtra. If all those dialect words come in Marathi dictionary, how rich that treasure will be. When this happens, Yashwantrao Chavan's dream of becoming a 'Marathi language of knowledge' will come true. The government's Sahitya Sanskriti Mandal has taken steps in that direction, which is a great hope.
This bride also attracts the little ones. There is so much sweetness, sweetness, beauty in this dialect. Fearful worshipers listened to my ‘Pipay’ poetry bridges. They were delighted. Bhaiya said, ‘You can hear it from the mouth of a real tiger.’ Pul called me home through Raghavendra Kadkolanha. Pulan, Sunitabai, Vasantrao Deshpande were listening to poetry for three hours. Then came his letter. It will shed more light on the sweetness of the bridal dialect than my poetry-
"Your bridal dialect poem has told the mind what 'Sahedachi Golai' means. I find dialects closer than standard languages. The standard language is also a practical facility required by Nilajapoti. There is no touch of life behind its use. That person values being more loyal to grammar than human intimacy.
Kaya came up from the soil with a sprout.
Ithu's song blossomed from Savatya's song
That is what you have said about the easy flowering of Savta Malya's poetry. Even dialects bloom so easily from the soil of the mind. The expression of images is considered to be the distinguishing feature of poetry. The whole process of speech is based on the image. That is why your poem ‘Parkaratali Parhati Jasi Luglayat Aali’ was recited in dialect and the language of telling and telling was the same. The stupidity of ‘lugalam’ of Lugadya also shows the childlike form of the language and that poem starts to feel like Anjaravam Gonjaravam. The songs sung by the sisters on the shoulders or the Konkani songs of the Borkars do the magic. Your poem, which is circulating in the arena of village, farm, family, has come with the alluring form of a bride. She has the truth of songs like flour falling from the caste of rural Mayamauli. '' (P. L. Deshpande 7 February 1983)
Darshan bridges have created the look of Varhadi dialect in such a way. In this dialect, I have also tried to express the feeling of Saheda that he felt in the poem titled 'Varhadi'.
This is the language of the mind
Dane Kavaye Hullache Wani's Ray Kansat
What do you say?
Akhoji's Chichonya's Divai's burial
Indraghar's fairy dance step.
Amrita's jar took a day.
All the nectar spilled out of the jar,
Talk about rubbing salt in my wounds - d'oh!
The drops fell on the soil like the water of a mirage.
Hence the verbal smell of sandalwood.
How much kirtan should I do in my bridal dialect?
Feeding her milk cream.
The splendor and richness of different dialects has been introduced in the last few months. In that connection, the article gives a different perspective on what the power of language is and how it is used. It reveals the latent potential of language and as a result, the attitude towards language can be more neat.
The state of language is always ‘in the neighborhood ..’. Everyone knows most of the language. Man begins to learn language at a very young age. All of a sudden we get to know the world around us and the first language.
Everyone thinks that we have learned the first language effortlessly. So when you grow up, there is a general belief that you need to learn it formally in school or college. There are two main reasons why this view of language is formed. The first is that we mainly associate the two concepts of grammar and literature with the process of language learning; And secondly, we are either completely unaware of the enormous power of language, or we have little idea of that power.
In fact, man has an innate ability to form and use language. It is a distinguishing feature that distinguishes humans from other animals. We use language not only to express ideas or expressions but also to think primarily. Consider whether we can think without relying on any language. We use language not only for basic needs - love, fear, hunger - but also for the expression of very complex thoughts, systems, philosophies, currents.
The creation, absorption, storage and most importantly the transfer of knowledge that has been going on for thousands of years is not possible without the profound use of language. Progress is possible only through the transfer of knowledge, otherwise the knowledge acquired by one generation would have stagnated and stagnated, and the next generation would have had to start all over again. Today we can move forward on the basis of the progress made by the past. Think about it, would it have been possible without the use of language? Would it have been possible to grow and cultivate on our own without eating the tubers, build houses without living in caves, steam from wheels, fires, animal husbandry, electricity, machinery, computers and their utilization according to human needs without the exchange of ideas or this exchange of ideas? Is it possible? The intellectual capacity of human beings is important, but its utilization for progress has been made possible mainly through language.
The clapping of stars, the flickering of lights, the language of deaf-mute gestures, the chirping of birds, the humming of cows are all languages; But the man-made languages you use are much more creative and flexible. There are those who are able to make a literal infinity with the least amount of equipment. In many languages, millions of sentences can be composed of 45 to 50 basic vowels. This ability of our languages has made it possible to ask complex questions, ideas, philosophies. We call today's age the age of communication. Speech and communication skills are of paramount importance in this age. Apart from mastery of our subject, soft skills are very important today. It mainly involves communication skills. For most exams and jobs, oral exams, interviews, group discussions and presentations on related topics have become a matter of urgency and habit. Preference is given to how you present yourself during the interview. It is important to have the right impression of your personality, so it is important to have tact with formal dress etc. It is a form of selling one's own personality as a product and the key to a seller's success is often in his speech.
When a man opens his mouth to speak, he sees many facets of his personality. The fluency of your expression depends on your ability to think consistently and clearly. Your confidence, knowledge, transparency in thinking is expressed through your conversation. Your academic and ideological background can be determined by what words you choose, how you pronounce them, what words you strike, and how you compose sentences. If you speak clearly, consistently, fluently, in the right voice, you make a good impression. Your politeness, gentleness, rudeness and your attitude are more evident in your speech than in your behavior. Body language is important, but the words you use are more memorable than the other person. Marketing is a key word in the conversation age. The use of the word slippery is very necessary in making a logical point. Marketing success depends on how you convey your message to the person in front of you and whether you can convince them of your point.
When considering the conversation as a whole, it is important to keep in mind that conversation is a skill. That is, communication skills are a weapon, and the most effective way to overcome them is to learn them. Although language ability is innate, one cannot be aware of language by birth, but one has to learn the language and its usage. He can learn. Swimming, acting, cycling are just some of the skills that can be used. It can be acquired and assimilated and its fertility can be increased through practice.
Not only meetings but also elections and states have been won on the strength of language and communication skills. From Greek politicians to our current party spokespersons and news outlets, 1 318 and 1 31 31 are important to everyone. From Chanakya to Vivekananda and Lok Sabha MP Ba. Stories of speech and communication skills of many leaders are told up to Nath Pan. Many from Abraham Lincoln to Barack Obama have won the hearts of the people with their speeches. The imprint of your personality has left an impression on the masses. Eloquence is an essential quality not only for those in the public sphere but for everyone. So we need to be aware of the scope and power of language.
There are about 350 languages of nomadic castes in India. Each of these tribes has a different dialect. That language is called 'Parushi'. Considering Maharashtra, there are 42 nomadic castes and tribes in the state. Their language is also Paruchi. For example, different languages of Pardhas, different languages of Beldars, different languages of Vadars, different languages of Vaidus, different languages of Banjaras. But the languages of these nomads are intertwined. Anthropologists say that all nomads have the same head shape. There is loudness, elegance in his speech. It is said that these tall, strong and tough people came from Rajasthan a long time ago. Bhats of these castes and tribes came from Rajasthan till 1980. They had everything written down. They are the descendants of seven or eight generations. Anyway.
I belong to the Od Beldar tribe of nomads. We have 12 subspecies. The language of each of them is different. This tribe will have two lakh people all over Maharashtra. They roam all over Maharashtra. Apart from Maharashtra, they also go to Rajasthan, Gujarat, Andhra Pradesh and Madhya Pradesh. The main occupation of our tribe was to build houses. But they are old houses made of mud and stone. In the past, our forefathers built forts. The age of cement-bricks came and our tribe became unemployed. Because she could not build sophisticated homes. He had not received such training. So now the people of our tribe are doing whatever they can. Some sell radios, watches. Now mobiles are also on sale.
There is a saying that we should call Od Beldar independent. Unfortunately, she does not have a separate name. No one has done such a study. It is natural that there is a lack of awareness about language as there are very few educated people in our society. So let's call our language the language of Odd Beldar.
Our language is based on words in three languages, Rajasthani, Hindi and Marathi. Some of the words are- My (mother), Baba (father), Ben (sister), Tatya (uncle), Bhabhi (daughter-in-law), Mamebhau (cousin), Savat (self), Chul (flour), Lun (garlic) , Bhurki (Tikhat), Handa (rent), Bhira (son), Bandi (bride), Banda (husband), Tura (son), Turi (girl), Ilanmal (people wandering day and night), Tasavya (footpath through the dense forest) . The syntax is based on Rajasthani-Hindu words. E.g. Tuka Sal made it? '(What vegetable did you make?) Why is your name?' (What is your name?), 'Police are counting, we are very scared' (We are very scared of the police), I am hungry '(I am hungry) .).
In our tribe, many songs are sung at weddings. There are many words in Rajasthani, Hindi, Marathi. E.g.
She would change the pot
(If there was a pot, it would have been replaced)
Navradeva should not be changed
(Navradeva cannot be changed)
It was copper and brass
(Copper, brass would have been replaced)
But destiny does not change
(But luck can't be changed.)
There are hundreds of songs of such a single tribe.
Kya mast saja hai jhula
Albela in her dhoti
Balkhai in his surma
Shame on the bride sweetheart
These Hindi songs have been sung in our wedding for a long time. There are also songs of the turmeric ceremony. E.g.
‘Kon bhira beta sawa sutgarh navhare’ (Whose son is bathing?)
‘Yeh To Bhira Ashok Pawar Ka Hai Re Baba’
(This is Ashok Pawar's son.)
If a father or mother gets angry with their child, they swear at him. E.g. Dhungan ghasena turati nai '(being extremely poor), jama karti anadireva ka' (was he carrying a load?), Kumku pusti gobar lagavala '(making a second husband), zindagi ghani badi hain'
Some people in our tribe have written literature. But he has written only in rural language. I first introduced the language of Od Beldar to Marathi literature through the novels Ilanmal, Dar Kos Dar Mukkam. No one in our tribe writes except me. Not only that, I will be only the third-fourth writer out of 45 tribes in Maharashtra. Since we are nomadic people, we are constantly in contact with other languages and their words. So we pick up those words. In recent times, we have adopted the words machis, wahi, pustak from Marathi. But our kids don’t feel like speaking our language. They speak Hindi or Marathi. So my generation will probably be the last generation to speak our language. The Odd Beldari dialect will probably go down in history after us.
Akola, Amravati, Buldhana, Yavatmal and Washim districts were the Varhadi dialect region of Vidarbha. The dialects of these districts and the Varhadi dialect of Ghatmathya in Buldhana district have some place differences and some distinct features. The Varhadi language of Ghat is close to Marathi. Although the two dialects are almost identical in terms of content, there are differences in their phonics and wording.
A few years ago the Ph.D. For D. I traveled to 70 to 80 villages in Buldhana district and collected over twenty thousand folk songs and studied them. At that time, some differences and features were found in the Varhadi dialects of Vidarbha and Ghatmathya. The major dialects of Vidarbha are 'Nagpuri' and 'Varhadi'. In Mehkar area, in Buldhana district, the dialect on Ghatmathya is Varhadi. According to the rules of linguistics, dialects change on these four corners. Akola, Amravati, Buldhana, Yavatmal and Washim districts were the Varhadi dialect region of Vidarbha. It is clear from the following folklores that there are some differences between the dialects of these districts and the Varhadi dialect of Ghatmathya in Buldhana district and there are some distinct features. An important reason to give an example in folklore is that folk songs are in the dialect of that region. Old words survive in folklore. The following example will show the difference between the folk songs in the published texts and the folk songs on the Ghatmathya of Buldhana district.
Folk songs in published texts- 1) What happens when mother-in-law suffers from in-laws? 2) Nanand, Pahuni, Nansbai, 3) Sasancha Sasurvas Nanand Nanachi Lavani / One and a half Disa Pahuni.
Folk songs on Ghatmathya- 1) What happens when mother-in-law suffers from in-laws ?, 2) Pavhani, Nandabai
Although the two compositions are almost identical in terms of content, there are differences in vocabulary in sound processing. In the folklore of No. 1, it is called 'Sasancha', while in the poem on Ghatmathya, it is called 'Sasucha'. Speaking of the words 'Vhatam-Pavhani' on Ghatmathya, there is a special tendency to give shock. E.g.
Puya Papuya Raj spoke from the bridge of Seta.
Dis came sowing
It rained heavily at night.
My brother's field is full of pearls
Mutha Nandile on Chadya says Valha spoke
Papaya day came for sowing.
It rains and thunders at night.
Brother's field is full of pearls.
There is a difference between the published texts and the words in the dialect of Ghatmathya (in brackets) as follows: Bandhanam (Bandhuryanam), Papuya (Papaya), Garju Garju (Garju Garju), Dis (Day), Palto
In Ghatmathya, there is a change of sound like 'Paus Pade' and in Vidarbha, there is a change of sound. The bridegroom's specialty is to use 'l' instead of 'd', as is often the case with 'l'. The word 'pade' on Mehmatkar Ghat in Buldhana district is close to the Marathi language. The words 'Garju, Garju' are emphasized on Ghatmathya. Although the content is similar to folk songs, the difference between the two dialects is in terms of spelling and word formation. The folk songs of Vidarbha and the folk songs of Ghatmathya in the book 'Dagadatil Pazhar' can be seen in terms of difference.
E.g. ‘Surya Ugavala Agnicha Bhadka, Kheyale Nighala Chandmatecha Ladka’
On the ghat: ‘The sun went out like a blaze of fire, the darling of the moon went cold.’
‘Surya’ is replaced by ‘Surya’ or ‘Suryanarayana’, ‘Nighala’ is replaced by ‘Nighala’, ‘Kheyale’ is replaced by ‘Khelale’, ‘Unhaya’ is replaced by ‘Unhala’. The invention and the content are the same in both the examples. The word ‘sun’ is pronounced by hitting ‘ya’ in the ghat area. Also, the transliteration of ‘l’ in the bride is found as ‘ya’ There is also a difference between the words 'Khelale' - 'Kheyale' and 'Unhaya's summer'. In the wedding on the Ghats, the letter 'Ni' is attacked. They say 'Nighala' instead of 'Nighala'. Let's look at the reference in the book of brides of the folk song 'Sahityache Muladhan'.
(1) Gore bhavjayi ‘tusade’ bolachi, example on Ghat-Gore bhavjayi ‘tusand’ bolachi, (2) bhau aapla bhavjay parair, ghatavar- bhau aapla bhavjay parayachi The Varhadi language of Ghat is close to Marathi. In the folk songs compiled on the Ghats, there are special words like 'Male, Tule, Mapalya, Tupalya, Nighala, Yendhala, Kahun, Karun Rahyalo'. It is an ancient custom in Ghats to use the word 'Sita Bhavjay' or 'Bhavjay'. There are also expressions like 'Gorebai .. Bahinibai'. ‘Maha-mavaha, ivahi-ivahi, karto-karte’ .. Varhadi published folk songs show the practice of suffixing the first person singular feminine verb in the present tense. Women seem to say ‘do, go, take, borrow, take’ like men.
Varhadi, which is close to Praman Marathi, is on the Ghats. The standard ‘L’ is in Marathi. In the Varhadi dialect of Ghats, it is called 'Abhal', while in Vidarbha it is called 'Abhay', 'Dola' is called 'Doya', 'Jhuljhul' is called 'Zhuizhui', and 'Namamal' is called 'Mayamay'. Varhadi poet Dr. The composition of Vitthal Wagh also mentions 'Kaya Matit Matit' instead of 'Kalya Matit'. E.g. There is a difference between 'Diwali Choli' and 'Divasichi Chothi' in the composition of tigers. ‘Chandrakala’ - ‘Chandrakatha’ is a form of ‘L’ instead of ‘L’ in the composition of Vitthal Wagh and Varhadi storyteller Bajirao Patil from Akola district.
In Nanded, if you see an old man who speaks and maintains an old language, it seems that these people are the same as the talukas and villages within the district. Taking care of your old age. Dealing with old language. It is his words that wipe us away from the ugliness of the Chopadya language. These people, while questioning Porasora, simply ask- ‘Do you feel well, why did you get injured? Would you pass by that? '
The funny thing about Nanded district is that this district is bordered by Bidar (Karnataka) on one side, Nizamabad-Adilabad on the other side and Andhra Pradesh on the other side, and Yavatmal on the third side is a neighbor of Vidarbha. Once a Nizami, the older generation learned Urdu. Therefore, in practice, Hindi-Urdu has become a unique mixture. Besides, words in Telugu and Kannada are also enjoyed here by the children like the children who came to learn from their relatives and settled down there. It would seem strange for the people of Nanded district to take the words of that language and speak in such a way! It doesn't matter if the person in front is joking or talking seriously. But he will be friends soon!
The saying 'Kos kos par badle pani, sawa kos par bani' strikes a new chord in Nanded district, just like the local language! How to express feelings with opposite words. It is unjust to judge a person's attitude by his language and his words, then it comes to the notice of the man rolling here. It is in this way of praising the opposite in the opposite words that the faith of the person standing next to those words begins to be felt. And it also comes to mind that one does not want slippery, smooth words to express one's appreciation. It is a fact that you get satisfaction from the opposite language just like you should be satisfied with a spicy meal. A playful young man बहु probably the first to vote. A drop of ink fell on his finger and he suddenly withdrew his finger. Like clicking. Then, after casting her vote, she hurriedly folded the ballot paper and put it in the ballot box. When she did not go inside properly, she hurriedly said, "Um! The word 'egin' (disruption) is used everywhere. When the crying pore is over, the father will say, "Um! Take care of Egin! "
Speaking in the language of Nanded, it means that many such words have been 'spun' in the local language. When expressing happiness, sorrow, joy, a word is obsolete - like a stone in flowing water. And then it feels the same basis later. The words 'Pandan', 'Kutana', 'Dolchi' (Pohra), 'Jingani' used for lifelong income have spread to Hadgaon taluka. The adaptations of 'Kahun', 'Kamun', 'Kaun' instead of 'Ka So' are also examples of such confusion.
Godavari river is the main river of Nanded district. The word 'my' is easily used by the elders here. The one who is younger than you is called 'Yeh Mai', 'Jaa Mai'. Moreover, there is a specialty of telling the place by referring to the river - 'Gangankadam' and 'Bedarakadam' (to Bidar).
Urdu words are neatly dissolved in the Marathi language of Nanded. Moreover, Muslims who work as plumbers and bricklayers simply go for ‘wo parvadta nahi saab’, ‘ye padtal khata nahi ..’. Kandhar called the result of the exam 'result'. This word is still used occasionally today. The word 'result' does not have the sense of explosion (!) In this 'result'. Moreover - Fikir, Fursat, Peshkar, Bayanama. (Bayanama is a real estate registry. If you sign a contract by giving some amount in advance - that is, if you sign a contract, it has the word 'Iswas Bay' (how to go!)!) Here, it is said, 'Stay in the village and become a' Gavadi '' (Gavadi means village-adi: Gavandhal!). Also, in the words 'Farakat Zhoplay', 'Farah' means aspus. However, the meaning of the word 'lengthened' is not known.
Sayings- Phrases are even more fun. Instead of saying 'pearls are heavier than nose', 'Count the name of the owner, but the name of the servant? Rudraji Appa! ' The grandmother in the house simply goes like this- 'Mantra thoda, spit a lot!', 'The brick of the house and the cannabis of the outside are neat!' Get up and meet me! ',' Sesame does not soak in the mouth '.. The Urdu proverb is just as famous-
It is difficult to understand the saying ‘Sang nako means yato salgaryapatra!’. It cannot be said that Nanded is a proverbial saying, But its use is widespread. My friend's seventy year old mother used to say angrily, ‘I went to say something, you just ask me!’ Now how did the word ‘Askara’ come about? So, like mother and grandmother, it is said, 'Do this, do that', so this word must have been used. For kids of different temperaments, their mother says, "One er, one peer!" His revelation is - Peer means Navsala and Ir means Veer - He is outside the gate as Iroba, he has to make an offering. This Iroba of stone - it has no face. Why, this is the hero who sacrificed his life to save the village!
Having worked as an auditor, I have visited Mukramabad in Karnataka, Deglur, Biloli in Andhra Pradesh, Kinwat, Dharmabad and Hadgaon in Anyavatmal district. I felt ignorant of the language of that taluka. It is a familiar word, but the speaker sometimes uses the word flexibly, and sometimes speaks slowly (slowly) as if he were going through an iron fence. A man from a taluka asks, 'What are you going to do?', While someone in a Telugu-speaking environment asks, 'What are you going to do?' (He gets the answer - 'I sat down to eat adkul-pohe.') To know the taste of the food, he knew the ingredients, However, just as the intake of food is necessary, so is the hearing of language. 'Ayanak' (glasses), Dasti (handkerchief), Taklif (trouble), 'Khurd' for a small village and 'Budruk' (elderly) for a large village, Shishi, Khabar, Vajifa, Khurda .. . In the village even today, looking at the man who came for the census, one of the elders goes by easily - 'This is the man who came for the census.'
The Telugu language is similarly fluent. Two foods of curry are very popular. They are- Sakubadda and Takku. Raita means pickle. Kalyapak means curry leaves. Koshbir means avakora. Words like Bond (Bhaje), Kaddu (Pumpkin), Tulai-Nat, Kadchi are found in common speech. Telugu turns like ‘Kartus Ki’, ‘Bastus Ki’, ‘Jatus Ki’. Tamarind with tamarind and jaggery is a special Telangana cheese. Fakki is the name given to a person who makes three things like wheat flour and jaggery. Not to mention that Fakki took the grass. It takes a while. The people of Nanded district had a large network in one case.
Here, 'Usal' is said to be a sago for fasting. If there is a boiling pot, it is called 'boiling pot'. Against this backdrop, Pune-Mumbai was read as 'Sabudanyachi Khichdi', but it was like breaking the fast.
Kannada words like quilts, quilts (round brass pots in which goats were cooked), vattals (bathing pots and pans) are also popular.
In the expanding city of Nanded, it seems that we have seen old men who speak and maintain the old language, just like the talukas and villages within the district. Taking care of your old age. Dealing with old language. It is his words that wipe us away from the ugliness of the Chopadya language. These people, while questioning Porasora, simply ask, "Do you feel good, why are you injured?" Would you pass by that? '
Nowadays, in these days of great speed, many English words are stuck in a whirlwind. These words are uttered by the people of the village as if they were to be painted. E.g. ‘You missed the call three times!’, ‘Don’t give me too much tension.’ Those who understand understand.
Now I am curious about the new form of language. When a person is anxious, passionate, like a human being, mobile, luxury bus, motorcycle, MP3 songs, garada of serials, how he behaves, speaks, what words he relies on. Should see.
The history of Vanjari dialect is very interesting. It is a mixture of many dialects. Titus is a mixture of Rajasthani, Bhojpuri, Gujarati and Marathi dialects. However, the pronunciation of the words in this dialect is special. If she speaks in that tone and in that tone, she feels harshness, arrogance. But in practice, this does not seem to be the case. She doesn’t live without fighting the front.
In Palghar and Dahanu talukas of Thane district, in 22 villages of Mathuri Vanjari community and in 24 such villages in Vikramgad taluka, 'Vanjari' dialect is spoken. Both Nargol and Manekpur-Sarai villages in Umbergaon taluka of Gujarat were formerly in Maharashtra. She went to Gujarat at the time of the partition of the bilingual state of Mumbai. Before partition, these villages were known as '24 Gamna Vanjara '. This is the dialect of this Mathuri Vanjari community.
The history of Vanjari dialect is very interesting. It is a mixture of many dialects. Titus is a mixture of Rajasthani, Bhojpuri, Gujarati and Marathi dialects. However, the pronunciation of the words in this dialect is special. If she speaks in that particular tone and tone, Titus feels harsh and arrogant. But this is not the actual behavior of these people. This dialect does not live without fighting the front. This is the reason why she is affected.
In the past, the Vanjari community was nomadic. They were constantly wandering with sacks of grain on their backs. Where there is a need, they are engaged in the business of selling grain. The society roamed around the region carrying oxen with them. So sometimes they traveled in the plains, sometimes in the hills, sometimes in the plateaus. As long as the business lasted, they stayed in that region. Naturally, the nomadic community was also affected by the social life, customs and cultural life of the place. As a result, new words from the local language were added to the Vanjari dialect. Due to constant wandering, this society did not get a special cultural life and an advanced language. In this regard, if we look at some typical examples of Vanjari dialect, we can easily see how songs in different dialects have come to Titus.
A lot of Gujarati songs
Come down Sonal Bingi
Petaye dagina, kitay giya,
Arganiye, Sadyo Kohbay Gayo
Come down Sonal Bingi
Abundant Marathi songs
Alad lavito saurangi
Who cherished the father
Who pampered IC
Alad lavito saurangi ..
Most of the Holi songs in Vanjari, however, are in dialects of different regions. Hale and the beginning of these songs are in Gujarati.
Gujarati influence
Garbo digs this ray, digs
Who dug the village
Garbo digs this ray, digs
Dapoli dug the village
Influence of Marathi
Usinisi jageni sadku re hari sadku
Sadta, sadta padlu re hari padlu re
Payana polara bhangayare hari bhangaya re
Suratana sonaru bolavasu re hari bolavasu
There are also songs in special Vanjari dialect. I used to get up early in the morning and sing Ova. But now everything is out of date. Wangidakhal is a pathetic song-
He was very angry
Amanno hodine gi yo re
Which village Giotu, which Shere Fartare
Tara Silapila, Tarashi Hujay Giyatare
Aahu tankine tari wat jotare! A. Digra ऽऽऽ
The feature of this dialect is that it has an unknown mix of many dialects (Rajasthani, Jodhpuri, Gujarati, Marathi, Hindi). So it is very difficult to understand. Vanjari people learn other languages quickly due to the combination of words in different languages. They quickly learn Marathi, Hindi, Gujarati and English. He speaks many dialects of Marathi (Wadhwali, Agari, Bhandari). They understand that. However, even after being in the presence of other speakers for many years, they are not able to speak or learn their Vanjari dialect.
Some of the phrases and sayings in the Vanjari dialect are linguistically beautiful. Some proverbs are also used in this dialect. Here are some examples:
Speech Promotion -
1) Why don't you go back?
2) People used to talk about Nani Tani
3) A naked man is naked
4) Hanno Kido Hanma Nay Reto
Proverbs are also frequently used in this dialect.
1) Muvali behne herbari, dudh vadhari
2) Ahine het padat he ahi dakatat
Bafu was hit by Bafu
3) Get up, get up and ask, is that a little trick?
4) Who cultivates the forest, who cultivates the mind?
5) Wash the cut pear in the pot
The color of the language is enhanced by using proverbs in Vanjari with great skill.
1) Don't forget to drink chicken water and cultivate it?
2) What is your name, Revano?
3) Why don't you come back again?
4) I cried even though I was cut off.
5) Ash, Lagna Berni, Har Devani He Ga.
Looking at the grammar of Vanjari dialect, it does not seem that this dialect is consciously grammatically correct. E.g.- do according to karta, karma, verb, gender.
Vanjarit- Gopal Shalama Hikat.
In Marathi- Gopal learns in school.
Feminine sentences in Vanjari- Venu Shalama Hikat.
In Marathi- Venu learns in school.
There is no feminine form in this dialect. Also the third person is not plural. Gender, no promise. Of course, without grammar, there is no obstacle to this dialect. This dialect is mostly rough because of the elevation of the words in many languages. She's not juicy. The mother tongue should not be called bad, but it does not matter to present its true nature. Still, we love our Vanjari dialect. Because it is our mother tongue.
Vanjari people wandered. He left the Jaipur and Udaipur areas of Rajasthan carrying oxen and loading sacks of grain on their backs. So the bull is the only animal that is the tool of their trade. The means of subsistence is the oxen. From Rajasthan through Malwa in Gujarat, Nargol via Kamkhl, Manekpur-Sarai, they settled in 24 villages like Murbe, Maswan, Dapoli in Palghar taluka of Thane district of Maharashtra. They settled wherever they could find space. Their business and means of livelihood changed with the changing circumstances. He used to do some farming, transporting grass by oxen, transporting timber, selling mirror bark, selling salt, buying and selling paddy with bullock carts, palamod (paying interest) as per his appetite. After independence, a wonderful consciousness was created in this society. The reason- education. Jo- he began to learn with hiriri. From that came the teaching profession, the clerkship, the bureaucracy. In a real sense, this society became well-educated. Went to the upper middle class. But at one point, the educated children left the village for education, jobs, side jobs and turned to the cities. Agriculture became dewy. Old trades have expired. The village was empty. All went out. As a result, their mother tongue became extinct. Today, only ten percent of the dialect is spoken. The words of Marathi, Hindi and English have penetrated into Titus and it has become even more mixed. There is no one left to speak, how can language survive there?
Although this dialect is Shivralpana, it is pleasant to listen to. Even today, when old people like us ask her to speak, she can't help but laugh. Today, in the course of time, this dialect has become obsolete and on the verge of extinction.
There is no other influence on Parbhani's bid. This means that Parbhani's dialect does not have an external influence, as in the Latur-Osmanabad area (bordering) the influence of Kandi Hela is found on the pronunciation, or in the Hingoli-Kalamanuri area as in Vidarbha. However, the words given by the Nizami regime still have an effect on the society here. In the course of time some words still survive. They have not created alternative words and are unlikely to happen. Many words like 'Baynama, Isarpavati, Ijlas, Khulanama, Tasbya, Faisla' are firmly entrenched in Parbhani's dialect.
The saying ‘Bani to bani, nahi to parbhani’ is famous in this area. It is taken in the sense that ‘we will try to do something, if not, then our village is here’. In short, this is a saying that is similar to ‘Gajrachi Pungi .. There seems to be so much calmness in speaking and acting. Anant Bhalerao has described Parbhani as an 'extroverted and noble village'. Anantara is compared to the personality of such an old man. This detail is such that the reflection of this ‘sleepy’ lifestyle seems to be reflected in the local language as well. If you ask someone, "How did you get here?", He will answer - "Yerich" (meaning no). This is where ‘Yerich’ is found everywhere. From ‘Yeri Icharun Pahaavan’ to ‘I will wrap him in Yeri’!
There is no other influence on Parbhani's dialect. That is, as in the Latur-Osmanabad area (border) the influence of Kandi Hela is found on the pronunciation, or in the Hingoli Kalamanuri area as in Vidarbha, there is no outside impression on Parbhani's dialect. However, the words given by the Nizami regime still have an effect on the society. Even in the course of time, some words still survive. They have not created alternative words and are unlikely to happen. Some of these special words have become an integral part of life here. Many words like 'Baynama', 'Isarpavati', 'Ijlas', 'Khulanama', 'Tasbya', 'Faisla' are ingrained in the dialect.
The word ‘rebellion’ is used for ‘rebellion’ in the ERV standard language. In Selu, Jintur area of this district, it is used in the sense of 'economic deprivation'. There are some special words like ‘Amandhapakya’ for ‘Achanak’, ‘Usarma’ for shedding tears to open one's mind, ‘Ayagamani’ for surprise and sometimes for a walk. Apart from this, many characteristic words like Nadar (good), Bharansud (heavy), Bhayabhang (wind), Durmad (lead), Tena (stiff), Pakhad (side), Khaund (wound) can be mentioned. If the mud in the road gutter (dera) is the mud made for the construction of the house, then it is 'hail'. It is said that the language changes to twelve corners. Therefore, Ahmedpur-Latur has more influence on the language of the hilly areas of Palam and Gangakhed talukas of the district than Parbhani. For 'my-yours', in some parts it is called 'mavham-tuvham' and in some parts it is called 'muplam-tuplam'.
When regional dialects are translated into a language, they bring out the color and smell of that particular area. Even when it comes to plain rain, new words come up every time. If there is less rain, it is 'Ugan Shitude Padlyavani', if it is slightly moistening the soil, it is 'Papuda Vala Kelyavani' The rain that has fallen is 'thok'.
The dialect in this area is rich in sayings and phrases. The world of women is full of such sayings. ‘Khali Mundi Anpatal Dhundi’, ‘Barya Ghari Lake Deli Anbhetila Mukli’, ‘Manapanachi Andida Kanachi’, ‘Pavli Tar Mavali; If not, there are many sayings like 'Shindal bhavali', 'Randav lagli ahevachya pai an mahyavani kavha vashin bai' If there is a lot of crowd in a place, a special word is used for it. It is a part of this. The above statements are not only used by women, but also occupy a large place in their world. There are so many other sayings in daily life like 'a handful of pigeons and a nightmare', 'let's go and claim Analdaya'. Some other sayings related to women like ‘Yedi to Maher Kalanna Ansasarnya Kalanna’, ‘Ekda Nahali Gangat Andhada Basali Sangat’.
A few more sayings in context.
There are some phrases especially in this area. If one is overly stubborn, it is said, "Why is there so much trouble?", And if one is on the verge of death, it is said, "Don't go for two steps." Words like 'Muskat Fodin', 'Thobad Fodin' are used to provoke Srimukhat, but in Parbhani district words like 'Thuttrit Dein', 'Tond Hanin' are used
If the verb ‘is’ is at the end of the sentence, then there is no need to use it. Putting the word 'Y' in the previous word makes the work run. If someone is 'coming', then 'he is coming', if the mud house gets wet, it is 'sadalalanya', if the sown sorghum is spoiled or destroyed in the soil without growing, if it is 'Bhandaraliya', 'karayalot' for 'doing', 'we are leaving' The words 'nighayalot' and 'talamalata' are the verbs. Sometimes a single word conveys a great meaning. In the village, if one's prosperity is in sight, for some it is salutary, then only one word like 'dekhavanna' is enough.
Formerly Parbhani-Hingoli was the only district. However, very different forms of language were found in this district. It is still found, but now that the district is divided, it is easier to classify. The language of Parbhani and Selu is still very close to standard Marathi. The hilly part of Jintur taluka near Vidarbha is dominated by this language. This diversity of languages can be seen in a single district.
Ram Nikam's 'Chandayel', Ganesh Awate's 'Gangot', 'Kagood', 'Bhirud'; Indrajit Bhalerao's 'Pikpani', Bharat Kale's 'Aise Kunbi Bhupal' and other collections of short stories, novels and poems have given word form to the dialect of this district. There is nothing in this dialect that seems completely incomprehensible or confusing. An outsider can easily understand that. In fact, the language of this district is close to the standard language in Marathwada. Of course, the tone and tone of the dialect is different and unique. The dialect is expressed through festivals in agricultural culture and through the mouths of old people. From the mouths of today's generation, there is more scope for standard language than dialect. And this picture is everywhere!
Mangeli dialect is spoken from Colaba Dandi in Mumbai to Surwada village in Gujarat and on the beaches of Goa, Daman and Diu. This community, which is a subdivision of the coastal Koli community, is termed as 'Mangela Samaj' and the dialect of this community is still spoken in the traditional way. The people in question must be of different descent from the Nagas and Maharashtrians, probably from the Telugu and Dravidian branches of Andhra Pradesh. He may have been a fisherman in the Saptagodavari region and may have started his business on the Konkan coast after coming to the west coast.
Bhadavya Mayanya Punvela Re Rama
Coconut Punive festival.
Dhani Maho Galen Baran Dolila
Avachit hutle vadalvaro re rama
Hutle Wadalwaro ..
Dhani maha kahe yetin garala
Ray Rama, say Yetin Garala.
Dhanya jivaavar sansar dakhalo re
Rama took over the world
Honyaho coconut conduit to the sea.
Blessed are the ships that come to the port
Ray Rama, come by boat to the port.
This coconut full moon song of Mangela Samaj! Mangeli dialect is spoken from Colaba Dandi in Mumbai to Surwada village in Gujarat and on the beaches of Goa, Daman and Diu. This community, which is a subdivision of the coastal Koli community, is termed as 'Mangela Samaj' and the dialect of this community is still spoken in the traditional way.
The complexity of any dialect depends on the nature. These people who live near the beach speak in a very simple, easy way.
Looking at the history of this society. Of On page 79 of Rajwade's book 'Mahikavatichi Bakhar', in column 6, it is mentioned that 'Mangela' is another name for the Tandela caste. It is seen from the book of Annaji Chandratre, a pilgrim from Nashik, that this caste doubles its relationship direction as 'Mangele-Tandel'. It doesn't just sing 'mangale' or 'tandele'. Tanda is a boat or a group of sailors in a boat! The leader of Tandya is ‘Tandel.’ ‘Tandel-Tandela’ is a business word. Tandak (group, line) + Ir: (motivator, driver) = Tandekar (driver of Tandya). Tandekar = Tandel (leader of names or sailors) The word 'mangel' is a combination of two words 'mang + il'. Of these, the word 'mang' is not a corruption of the word 'matang'. The origin of the word 'mang' in the compound word 'mangela' should be traced elsewhere. In the sense that it takes effort to find the origin, the Mangel people have to be considered to have come to Konkan in ancient times. The articles requested on pages 52-53 of the third book near Chandratre in Nashik, as per the 5th entry.
‘Krishna p. Madhav Aa. Bilu Pt. Janu Bha. Ramchandra's father Sa. Chu. Zambuche Saturday Sa. Bhima Mata- Budhibai of Lathumav Janu. On Saturday. Tirmakhi-Shaniwar's wife Gangabai Sa. Shaniwar's sister Dowarkabai Sa Jaat Mangele- Tandele Aa. Sing in the kitchen. Gheewali, Ta. Mahim. '
The people in question should be of Naga and Maharashtrian descent, probably of Telugu and Dravidian origin in Andhra Pradesh. While in the country of Andhra Pradesh, the turban of Arya, who lived in the colony and spoke Vedic language, sat on it and picked up Vedic personalities. Later they came from Andhra Pradesh to the west coast of Konkan. In the Saptagodavari region, they may have been engaged in fishing and after reaching the west coast, they may have started this business on the Konkan coast. Etc. From nine hundred BC. Up to four hundred years later, that is, during the period of Paniniya and the decline of Buddhism, the Mangals entered the Konkan.
From Surwada, Balsad beach villages in Gujarat to Colaba Dandi on the Mumbai coast and in more than 100 coastal villages in Goa, Daman and Diu, the Mangela community still survives. This dialect is spoken in a coastal population of around five to six lakhs.
Mangeli can be felt in the songs of the women and men of this society. Challenging, hale, rhythm, rhythm and melody are characteristic. It is seen that this precious treasure of Mangeli has been preserved in wedding songs, Holi songs, songs of gods and goddesses, Narlipournima, Ganeshotsav and other festival songs.
Reciting a song-
‘Ashadh gelo, bhadvo ayalo,
Tarwan Devru Ya ..
Going across the river
Kill me
Wedding song -
‘Undus fundus radta kyala poyare
Give you what you ask for
Copper wire Thesnamani ..
Poyare tu radu naka go manamani ..
Ahro got you father Harko
Tula wagveen go poyari harki
Copper wire Thesnamani ..
Poyare tu radu naka go manamani ..
Aahu got you Ayesha Harki
Tula Vagveen Go Poyari Harki.
Don't get me wrong
Tula Vagveen Go Navri Harki.
Copper wire Thesnamani ..
‘Poyare tu radu naka ho manamani ..’
Holi song-
‘Jhunj jhunj pakhur g, jay ma mayera
Awadho Nirop G, Ayala in Hong,
हन आयले गो, आयले होळी यो,
Wait bagita c, back arms too
Kawa yen varna, jaan ma mayera .. '
'Y' is used instead of e-e in mangali. E.g. I-I, Bye-Bye, Sai-Say.
There is no such thing as a consonant or a long consonant. Most ‘e’ karanta sounds are long. E.g. White, spider.
Most of the Marathi consonants are used as they are. But they are long-pronounced consonants with emphasis. They are spoken with secret accents that come close to those letters (consonants). However, when writing, it is insisted to write in the original Marathi form.
E.g. D- c, house = gar, ghagar = ghagar
च-स, चणे = सणे, चांद = सांद
Dha-d, dhag = dug, dhamdham = dumdum
Bha-b, bhaade = bada, bhajan = bajan
Sa-ha, sagesoyare = hagehoyara, sangitale = hangatila.
Q- A K Sh, Lakshman = Lakshman
Jn- nya, Dnyaneshwar = Nyaneshwar.
In Mangeli dialect, most of the consonants are pronounced by punctuation.
E.g. Q- Par, Prabhakar = Parbhakar, Pravas = Parvas, etc.
Bhr- bhar, bhratar = bhartar = bartar
Br- bar, Brahman = Baraman = Baman
Some mispronounced words-
Kapat-Kabet, Ghadyal-Ghadel, Station-Station, Stove-Isto, Aggadi-Agingadi, Mangalsutra-Gatan, Book-Book.
Some representative words from Mangeli-
Manus-manus, patele-top, vili-morli, jale-jar, galbat-taru, dolkathi-kalambi, nishan-bavata, rice-sawur.
Hell is found in the requested dialect.
Kevdha- kavara, kuthon- katni, evdha-avara, chala-sala, chinch-shis, bhat-dhan, masli-mavra, ahe-hi, hota-oto, shiktat-hiktan
Relationships: I- income, nanny; Father-father, father-in-law, grandfather-grandmother, grandfather-son-in-law, son-in-law, daughter-in-law, brother-in-law, grandfather-in-law, sister-in-law, brother-in-law-OB, wife-sister-in-law.
Time: Morning - Hakalshapara, noon - Duparshapara, evening - Hanshyapara, night - Ratshapara, Rashi; Tomorrow-tomorrow, after-permission, week-week, month-Mayno, year-year, many years-few rains.
The sayings and phrases in the requested dialect are also characteristic.
1) ‘Poyari den, pan palya
Matho nay devya ho '
(In that village, pala masa is a major source of income. Therefore, a girl will be given in marriage. But pala masa will not be occupied on the shore where it is found.)
2) ‘Darya Mani Maso
Don't trust home '
(Man lives on hope. In it, while fishing, the steward hopes that I will go to the river and fetch a lot of fish.)
3) ‘Dada puta bharlelo gaav,
Why don't you drink water '
(There is a village full of children, but there is a water shortage in the village.)
Phrases-
1) After work, the bite became slow
(Tired of working too much.)
2) This is Melo Akhodi Sartas
(It is always eaten throughout the day.)
3) Don't just strike the rectangle
(Don't take credit for not working.)
An easy dialogue with Mangeli-
Marde Master- Go Paru Bye, Kaya Salli Ga? From time to time, Bagita, did you just struggle?
Paru- Master, Salli Bapa to Tarapur market.
Marde Master- Ago, it is true that the market has been hit hard, but why Mawra Hi?
Paru- Master, Mavara Marvyaho, this is your business from your forefathers, how can you not get Tawa Mavara? Do something about it!
Marde Master- True Hi you say. Hi there. Tawa, you go to Tarapur market; I listened to the requested language program on the radio.
Many patriots in the Mangela community sacrificed for freedom. Even today, Mangeli, who lives on the shores of Gujarat, Goa, Diu and Daman from the Konkan coast, is spoken in the community. Mangeli dialect, which is full of meaning of folk dialect, gives a charming view of folk life and folk culture.
‘Hi Hi Aamshi, Mangeli Boli Bhasha
Amen speaking Colaba Dandivarshan
But on the shores of Goa in unity
Speaking of Amin, she asked for it in the village
Mangeli Bhasha Hi Aamshi I.
She gives Amana Mayehi Sai. '
Varhadi dialect is an important dialect of Vidarbha. The first article about her was written by the poet Vitthal Wagh. According to the districts of Akola, Amravati and Yavatmal, the varhadi dialect varies somewhat. These differences are significant, though not very large. This article discusses some other features of Varhadi dialect.
Konkan, Khandesh, Marathwada and Vidarbha were the sub-regions of Maharashtra. Konkan land with blue sea shore, Marathwada in Godavari valley, Khandesh in Tapi valley and Vidarbha-Varhad in Purne valley. Mahavidarbha-Nagvidarbha of eight districts consisting of four districts in East Vidarbha and four in West Vidarbha (now Gadchiroli, Gondia, Washim have been added) is called 'Vidarbha'. But strictly Nagpur region - Vidarbha and Akola, Amravati, Buldhana, Yavatmal (Washim) five districts are commonly known as 'Varhad'.
The region is described as 'Varhad Ansonyachi Karad' (Karad means shore. Not ax!). Her literary and linguistic significance is also sung as 'Vidarbha Vishya: Saraswati Janmabhu:'. The wedding is rich in cultural treasures and folklore. Dandhar, Avadhurti Kirtan, Tukadoji Maharaj's hymn, Nagpanchami's Naggani, Sopinath-Gulalshesh, Barya-Thava in front of Nagmandira, Vratastha Jeevan of Nagdevata, Pola's Vrishabhagite are abundant in this dialect.
You killed
Kasarya covered,
Ratra noka manu ho,
Come back today
Yes, that's right you can now become known as a Lord of the Rings
This is the day before the honeymoon - the poetic invitation given to the bulls on the day of khandemalani, the Navratri awakening songs like 'Yak vhati ho sonchili', in the light of the dough lamp on the lantern
Flour flour cow gomate
The deer weighs the locks
Caves full of cows and buffaloes
Enjoy the rich of the house
Such are the songs of Dhendwai, Kakada of Kartikat, Gaigondanachi songs, colorful questions and answers of Kootkavya, Holi bombing songs, Veerpujan of wedding ceremonies, Javanar Pati, songs of dolls, songs of Damruvala, Manggarudi, Vasudev, Gondhali. . It is true that the tide has turned; But still, why it doesn't happen from time to time, it is heard. From this folk art and folk culture, the flow of brides can be seen flowing.
George Grierson surveyed India linguistically and recorded 179 languages and 544 dialects. He has recorded 39 dialects of Central Marathi alone. What we call central or standard language is as disciplined as an army regiment. She has a grayness, a grammatical battle, as her standards are fixed. The internal movement of this language is also uniform. Tantra and discipline suppress the urges to see her being discovered. This destroys the fluency of the language. It may be possible to keep a wide group of people wrapped in a circle of standard language, linguistic system - it may be useful as a social organization, but it does not have the free dependence of dialects and savvy, free-spirited pleasures. Therefore, the difference of dialect is seen. Varhadi Boli is one of them.
There is a lot of eloquence in this dialect. Dayanpahat (morning grinding time), Jevanrat, Nithur (slightly rath), Dungam (a small piece of agricultural land of half-a-pound acre), Hindgaon-Yale padne-thokne (different meanings of the phrase 'Nakhre karne'), Chandukachi (moon-shaped) ), Kadusam Padne (morning fall), Zyal Padne (evening fall), Bombay Dharne (fullness of the sky), Chandramadhasala coming (coming in the middle of the sky), etc. At the same time, there is a lot of work to be done, a lot of work, a lot of work, a lot of work, a lot of fuss, a lot of cooking, a lot of fussing, a lot of fussing, a lot of fuss, a lot of fuss.
The linguistic ability to express serious thoughts and to experience perceptual experiences is seen in Varhadi with meaningless and catchy words. E.g. Jolajimma (internal arrangement), Tippanbaj (convenient), Zadon (thick bush), Wadgan (a trap under the plate), Jawan (mango growing hay), Gavkhori (near village), Khaltate (light caste), Avas (new moon), Pune (full moon) ), Khinbhar (momentary), Karhol (Kalwad), Kutana (Zikiri's hard work), Agas (Akash), Vatbharan (Madhuchandra), Bajinda (Activator), Pandan (Narrow road with thick arch on both sides), Visa (Twenty-eighteen) Poverty means 207 18 = 360 days. Poverty on all days of the year) etc.
Rhythm and dance are also seen in Varhadi dialect. The sound of these words keeps her musical body throbbing. So her stubborn and flamboyant form makes her a Rajbind. The softness of expression makes her enjoyable because of the adverbial adverbs. So proverbs, phrases and sayings are an important feature of all dialects. E.g. 'Snail's milk is not enough', 'If perfume washes the buttocks, then it is enough for the state', 'Hela na bhadrao deola jol an pangat na dyav Godari jol', 'Shidol kitkai lambala tarma sheshnag vhat naseet', ',' Wadisati Mhais Kapu Noy 'etc.
As phrases and sayings summarize life, they also make you aware of the obstacles in life. This realization is sometimes done through humor, sometimes through satire. Some of its fishy patterns are worth seeing. 'Khate kangile angate urlyale' (cover on kangi), 'Niksu niksu khaye, tya ghatit kes jaye', 'Divas gela gothimathi, chandanyanam kapus vati', 'Gondacha javai antakasang shevya khai', ',' Sakwar Sai Anboratali Ai ',' Manat Nai Nandan An Povade Bandhanam ',' Hidgyale Deli Gai Dhavu Dhavu Gothanavar Jaay 'etc.
The written form of Varhadi dialect is also attractive. But her true rubbish and thud is in her accent. Her intoxication is noticeable when the bridesmaids speak, removing her heel and maintaining her original accent. The dialogue takes place when the boys from Tartapatti take a collection of letters from Tinopol Gurji of the village.
‘Yeah, Potteho, say‘ no ’to Banat.
The boys also say 'no' to Bana.
‘Yeah, well done. That's the decent thing to do, and it should end there. "
There is a lot of fun in the wedding about the two consonants ‘na’ and ‘na’. Such as- ani, bani, pani. ‘I’ is a long vowel secret, while the beginning of the word is pronounced as ‘ye’ and ‘o’ instead of ‘o’. Ek's 'Yak', Ongal's 'Vongal', Chamcha, Chadar, Chamcham are pronounced as 'Chyamcha', 'Chyadar', 'Chyamchyam' like in Hindi. The meaning of the words 'meet', 'meet', 'order', 'call' is also confused due to the contact with Hindi. Such as - ‘My Gajanan saw it, but he got a barber’, ‘Vachhalla met thirty marks’, ‘Yahin called five kilos of guy yesterday ..’ Sugar is ‘sugar’ and bread is ‘bread’.
Anuswara on some words is not pronounced. Kunku-kuku, spit-spit. On the contrary, it is not. Mug-mung, mug-mang. Like Hindu, English words also took the form of Varhadi. ‘Aaj mahyavalam moolcha (mood) nai bai’, ‘Shinma was not on TV, Layach was bored.’
Swearing is a non-violent means of expressing the anger of any society. As much as ‘Ovi’ is dear to a Marathi man, so much is ‘Shivi’! Just as steam comes out of a soda water bottle with a foul sound, so does the steam of anger coming out of the mind in the form of swearing that a person becomes lighter. Someone has said, ‘The language that has the most sharp, sharp swearing language is the best!’ Varhadi also meets this criterion. It's like listening to the chilling swear words of the bride. E.g. Doer), padarfisakya (ending at strategic time), dhangad (thorad), chalvadi (taste), satay (current nature), nasankukadi (sniffing everything), etc. The swear words 'Mewangandi' and 'Sasari' are now somewhat behind.
The bridegroom's speech is as polite and courteous as it is polite and courteous. Uddhav Shelke ('Dhag'), Manohar Talhar ('Manoos'), Purushottam Borkar ('Made in India'), Pratima Ingole ('Budhai'), Ramesh Ingle Utradkar ('Nishani Left Thumb') ), Kishor Sanap ('Pangulwada'), Ra. Govt. Chavre has written a novel. In the field of poetry, Sharachandra Sinha, Vitthal Wagh, while in the field of storytelling, Pratima Ingole and Satish Taral have shown their prowess in Varhadi dialect.
Wadwali is a Marathi dialect spoken in the coastal region of Thane district. Many Wadwali words are found in Dnyaneshwari and Eknathi literature. This dialect has a fundamental place in folklore. Wadwali folk songs seem to reflect folk life. Due to oral tradition, these folk songs still survive. Wadwali folk songs are passed down from one generation to another. The tone of these folk songs is natural, straightforward and naive. It has sensation and sensitivity. Tears well up in my eyes as I listen to some of these songs.
Banana banana in OT
Marva Mahimkarani in the head
The glitter of pearls
Tikila Tony Ni
Chinchankarani of Jhalyapalya ..
The Wadwali dialect is spoken near the coast in Thane district of North Konkan. In this area, Pathare Kshatriya on Monday and Kshatriya community on Monday have been termed as 'Wadwal' as they are engaged in farming. The dialect of this community is called 'Wadwali'. Its origin and development seems to have taken place mostly in Thane district. This dialect is spoken in Vasai area.
The complexity of any dialect depends on the nature. The people around the beach speak easily and freely. The people in the hills speak loudly, as if the man in front of them is deaf.
Historical evidence has to be traced back to the origins of Wadwali. While searching for the origin of the Somavanshi clan in Thane district who speaks this dialect, information is obtained from books like 'Mahikavatichi Bakhar', 'Bimbakhyan', 'Sashtichi Bakhar'. After the conquest of North Konkan by Pratap Bimba of Champaner, Shake brought 66 families from Paithan to Konkan around 1060, out of which there were 27 families of Kshatriya community on Monday. At that time Bimbaraja conquered the region of North Konkan and established his capital at Mahikavati (Mahim). The caste of Bimbaraja and the Kshatriya clans who came with him were Pathare. The next text in Mahikavati's bakhri is-
In Wadwali, the distinction between gender, word and yesterday is not observed in Marathi. I mean, this dialect has no grammar, but Titus is very intimate. There is a sense of belonging. Is close Instead of the two Marathi letters 's' and 'sh', only one letter 'h' is used in Wadwali and 'ch' is converted into 's'. For example, it is called 'Sane' instead of 'Chane'. ‘Samai’ is called ‘Hamai’ and ‘Shen’ is called ‘Hen’. As Thane district is on the border of Gujarat, some Gujarati words are also easily used in Titus. E.g. Ghana (plenty), mud (mud), bija (second), etc.
Let's see a paragraph of Wadwali dialect.
"The Damutatya Mumbai Railway train arrived at Palghar. A Sardarji took the vessel and loaded it into the box. Palghar station al tav sardarjihi nij kaya puri noti jali. In a hurry, Devla and his ship sailed into the box. Damutatya bombled, ‘Sardarji, your grandson is gone.’ Sardarji sighed, ‘Grandson? Whose grandson I was not married. Where did this grandson come from? ’Damutatya fell into a trance. Where does this Sardarji add his granddaughter no Laginaha Sammand? Maimsa Dattu chases after Damutatya without falling into Jadas Buskala, "Ghe sal potes (sotas) gon viharate na bijnya vadya kadte."
Wadwali is a dialect of Marathi. There are many words in Wadwali in Dnyaneshwari and Eknathi literature. Wadwali has a fundamental place in folklore. These folk songs are a reflection of the folklore and folk life of the society. Due to the oral tradition, these folk songs are still alive. Folklore is a gift of nature. Songs and music are a medium to express the emotions of each person's life. It expresses the beautiful invention of emotions. Words, expressions, and tones are matched automatically. So it is spontaneous. That is where folk songs are born.
Wadwali folk songs are being transmitted from one generation to another. The tones in these folk songs are natural, straightforward and naive. It has sensation and sensitivity. Tears well up in my eyes as I listen to some songs.
Most of the traditional folk songs on the coast of North Konkan come from women. She is a hardworking, socialite who works in the fields and in the fields. She goes to the market and sells vegetables and bananas. She collects money from that sale and keeps the remaining money in a bundle called 'Baroja'.
In this area, the wedding ceremony is considered as a coronation ceremony. This is the king. He is called 'Varaja'. The Varaja of the Wadwal tribe in North Konkan is enthroned. This caste got this honor at the time when the Kshatriya clans who came with Bimbaraja were given the rights and standards. The throne was originally made of sandalwood.
A folk song of turmeric in Wadwali is worth watching-
Shapura (Shahapura)
The arrogant boat god went to Shapura
God went to Shapura empty turmeric
Bhanosi brought turmeric
The cow's urine turned yellow
The sun's rays dried the turmeric
The hands in the yellow bowl became beautiful
Hands became beautiful legs became horrible
One such dry turmeric
Holi is very important in North Konkan. Sing the following song while going to ask for Holi wood-
Holi Re Holi Puranahi Poli
Let's go to Kuradi Sala hill
The shadows of the mountains are your shadows
Kapile Sandan tied heavy
Taken by Patlahya at the door
Patlaha put mela hutarahya darat re
Holkar came on Holi
Give Kudi (Fate) Ropwadikar
Bye bye of income
Don't go without taking ..
In the past, names were given according to the context of war, date and month in the Wadwal tribe. E.g. Sunday- (Sunday) Sunday, Sunday, Sunday (feminine); Monday- Somarya, Soma, Somari- Somi (feminine); Tuesday- Tuesday, Tuesday, Tuesday (feminine); Wednesday- Wednesday, Wednesday, Wednesday, Wednesday, Wednesday (feminine); Thursday- (bedtime) bed, bedtime, bedtime (feminine); Friday- Friday, Friday, Friday, Friday, Friday, Friday (feminine); Saturday- Hinwar, Hinvarya, Himani, Hinwari, Himi (feminine).
In Wadwali, Chaitra is called 'Sait', Jyeshtha is called 'Jyeshtha', Margashirsha is called 'Magesar', 'Mahagir', Ashadha is called 'Akhad', Poushala is called 'Pus', 'Puhu', Shravan is called 'Saravan', Bhadrapada is called 'Bhadava', Falguna is called 'Shimga' .
The sayings and phrases in this dialect are also characteristic. E.g. What is the name of the fruit that was born after selling lead? (Showing ignorance despite information), don't bring it in your pocket, but say Bajirao! (Showing greatness when the economic situation is weak), why did the water disappear when it exploded in the water? (Even if there is a little quarrel among the children, it will come closer), a boat full of cucumbers and a handful of seeds! (Smashing an object), hi on the shoulder? (Turn to Kakhet Kalsa Ngavala), Hangavya went to Tangavya Ningala ?, Bhik to Bhik Karate Rangit, Mumbai Mavli, but did not get in the pocket.
The same is true of words. There are many separate words in this dialect. E.g. Anwari (her friend who went with the bride), Astaman (evening), Ate (here), Tate (there), Avada (so much), Asani Bothi (so big), Ati (high), Ingal (fire), Untar (threshold), Gowari (cowherd), Banebane (no matter what, lie as a joke), padola (nomadic), etc.
Hi Mahi Wadwali Boli
Today she is Aboli
Hi Mahi Mai Mawli
I'm three years old
Where can I tell her?
(Wahru-Vasru, Vihru-Visru)
The new generation can no longer speak Wadwali as well-educated members of the society have made it a habit for their children to speak Marathi and have migrated to the city for employment. As a result, the number of speakers of this dialect has decreased.
Ahirani language is spoken in a wide area. Over time, the same language spread over a wide area has evolved into different languages. The farther these parts are from each other, the more intense the difference between them. And the closer these parts are to each other, the more similar they are. Therefore, if a language evolves in different regions of its own territory, it seems to have taken many forms according to its division.
Ahirani language is considered to be the language of the Abhir people. The language of Abhiran is 'Abhirani.' Abhiran is a corruption of 'Ahir' and Abhirani is a corruption of 'Ahirani.' Abhiran is also mentioned in Ramayana-Mahabharata. Etc. C. Inscriptions show that a settlement of the Abhir people was in Khandesh in the fourteenth century. Even today in Khandesh there are castes like Ahir Shipi, Ahir Brahmin, Ahir Sonar, Ahir Kunbi. The surnames Ahirrao and Ahire are still abundant today. In ancient times, it was all Abhir. Khandesh is the original region of Abhir or Ahir.
Although Ahirani is spoken in Dhule, Jalgaon, Nandurbar and Nashik districts, its spoken form is not the same everywhere. Dhule is considered to be the center of Ahirani. Marathi has more influence on Ahirani language in Nashik district and Gujarati has influence on Ahirani language in Dhule and Nandurbar districts. Due to its proximity to the Gujarat border, this effect is more prevalent in Navapur and Nandurbar areas. Ahirani language in Jalgaon district seems to be close to Varhadi-Vaidarbhi language.
Ahirani has gradually become influenced by the dialects of many castes and tribes. Due to this reason, dialects have been created in Ahirani according to caste and tribe. E.g. Ahirani Bhilli, Pavari, Nemadi, Gujri, Badgujari, Ladshiki, Ghatoi, Maharau, Tadvi, Katoni, Pardeshi, Ghatkokani, Dangkokani, Thakri, Warli, Leva Patidari dialect, Muslim dialect, Bhavsari, Rangari dialect, etc. On the other hand, today's regional differences like Baglani, Tapangi, Khalyangi, Varalyangi, Dongrangi, Nandurbari, Dakhni, Dehwali are also seen in Titus.
The influence of Ahirani language is felt on the dialects of Bhil, Mavchi, Konkana, Pavara and Thakar in Khandesh. Because of such gross similarities, Ahirani was mistakenly referred to by Sir Grierson as the language of the Bhils. Ahirani is not the dialect of a particular caste or tribe, but the vernacular of the common people (of all castes and tribes) living in Khandesh.
Some of the salient features of Ahirani are:
1. In Ahirani language of Jalgaon district, 'Y' is used instead of 'L'. However, ‘A’ is used in Ahirani in Nashik district.
2. They use 'She' in Ahirani instead of 'Ahe' in Marathi and 'Che' in Gujarati.
3. In Marathi, ‘cha’, ‘chi’, ‘che’ are used, while in Ahirani, ‘na’, ‘ni’, ‘ne’ are used.
4. Gujarati words are prominently found in Ahirani. For example- ‘Andor’, ‘Dikra’, ‘Bay’, ‘Na’, ‘Ni’, ‘Ne’, ‘Che’, ‘Cha’, ‘She’.
5. Additions are more common in Ahirani. For example- Tunha, Manha, Tyaasna, Amna, Tumna, Dhalla, Dhali, Gyat, Samad, Barhadani, Bhatt, Vau, etc.
Although Ahirani remains today only as a dialect, the first written evidence of this language etc. C. 1206. The inscription is in the temple of Sribhavani in the village of Patan, ten miles from Chalisgaon. This article is dated 84 years before Dnyaneshwari - i.e. Shake 1128 (1206). In the preface of ‘Radhamadhav Vilaschampu’, history researcher Vs. Of Rajwade has said- ‘..the thread of many languages is very ancient. Dnyaneshwar used to learn Sanskrit, Marathi and Baglani languages. '(' Radhamadhav Vilaschampu 'Preface p. 14)
Ahirani has a different heel and she has a different hangover from phrases to sayings. The first difference is to use the verb 'she' instead of the verb 'ya'. The phrase ‘Where is the marriage?’ Is asked as ‘Where is the marriage?’. ‘Where are you going?’ Means ‘Where are you going?’ Ahirani has the words ‘Yes, Jas, Basas, Karas, Chalas, Palas, Jevas’.
There is also a lot of linguistic fun. Like- one person will say to another- ‘take a saucer.’ Then the one who does not know the meaning of Ahirani will think, do you want to bring a saucer for drinking tea or not! But it means - ‘Sit down.’ Same thing with the word ‘yes’. It means - 'Comes.'
The question ‘How are you going?’ (I mean, how are you doing?) Is called ‘Jathapat Chalan’ (OK). ‘Joyje’ means ‘should.’ Instead of ‘his’, ‘his’, ‘her’, they are called ‘they’, ‘they’, ‘her’.
Ahirani has very different words. Words which are not heard in standard Marathi. E.g. Andor means boy. Ander is a girl. Dikra means nephew. Decree means nephew. Someone will say- Male one dikra and two dikra farming. Fui means aunt. All the vices are imposed on Fui. When a girl starts behaving differently in the house, it is said, ‘Ivar na baivar, jai padi fuivar.’ Fuwa / Fua is Atya’s husband. Hu / u means son. Mevanbhau / Mevanbhain means cousin / cousin. Lesson / Lesson means the age of the father / mother or parents.
In Ahirani, the day is called 'Yaal'. ‘Yalbhar’ means all day long. ‘Saryal’ means all day long. ‘Heads up’ means noon. ‘A handful of hairs’ means a short period of time at the end of the day.
The names of the foods in Ahirani will also look different. ‘Kondal’ means thalipit. E.g. Where is Kondala for breakfast today? ‘Samar’ means spice. They prepare samar to put in the vegetables. Lal masala, kala masala is called red samar, kala samar.
The sayings in Ahirani are also interesting. E.g. Shen No. Shenfadam, Ipadam in a big house (the man is proud of the accidental wealth that comes without hard work), Charas on Mondays and Dharas on Mondays (pretending to be fasting despite eating all day), Gaddale Gulani Chav (Fools don't understand the importance of good things.), Etc.
A brief list of folklore of Ahirani, however, reveals its wide scope. E.g. Folk tales, fables, wedding songs, ovyas, caste ovyas, folk songs, bharude, zokyavarchi songs, akhaji songs, baratalya shivya, songs on various festivals, bhalari songs, motewarchi songs, khandobachi songs, tali bharanyani songs, etc.
The first mention of Ahirani's written literature is found in Lilacharitra. Some Ahirani words like Dhasalam, Randhalam, Punjam appear in 'Lilacharitra'. Dnyaneshwar is famous for a garden. Dnyaneshwar has also written the allegorical abhang of Baglan Navri and some Ahirani verses.
A) Gavalan: The only Marathi language in the country.
Manha re kanha, manha re kanha.
B) Navari's Abhang: Curry is what makes me unique
Sihwar went to Siddha Purasi.
C) Positions: Yashodena by Tanha Male Mahne Hadu Le Wo
I will give you a simple meal.
No one deliberately writes in dialect. Due to the inclination of the dialect speakers towards the standard language and the lack of readers, many writers are seen writing in the standard language despite the dialect being the 'mother tongue' Recently, a large number of articles in Ahirani language have started appearing in newspapers. But it is sometimes doubtful whether all this is due to a change of interest. Because it seldom shows the seriousness of the language.
Ahirani is a sweet language to speak and listen to.
Like curd butter
Look at all the connoisseurs
Nobody knows.
The Marathi language in the border area of Belgaum is born from a combination of Kannada, Chandgadi, Kolhapuri, Kokani dialects. She has a sweetness as hers. The bridges have already conveyed her intoxication to us through their 'Raosahebs'.
"The air of Belgaum is as fragrant as the butter of Belgaum," said Pu. L. Deshpande has written it. But for the last 57 years, the air has been hot on the border issue. Once you enter Belgaum with the name 'Venugram' and start reading the billboards here, you will see three names in Marathi, 'Belgaum', in Kannada, 'Belgaum' and in English, 'Belgaum'. Spontaneous utterances come out of the mouth of a new man- ‘Choice three names of the same village in three languages? Are the people here madbid high or not? 'The real and different identity of Belgaum starts from here. Even though this part is in Karnataka at present, the Marathi people here are still in Maharashtra. He has been fighting for many years hoping to come to Maharashtra.
Formerly part of Mumbai province, this part went to Karnataka in linguistic regional structure. But even today, Marathi speakers in the border areas have preserved their language and culture. Just 13 km from Belgaum. The boundary of Chandgad district starts on the west side. Therefore, the influence of Chandgadi dialect can be seen on the language of this region, while 70 km to the south. The boundary of Kolhapur starts at Rs. Therefore, Kolhapuri turban can be seen on the dialect of that place. 20 km east of Belgaum to Pant Balekundri, Marihal. Marathi mayboli is seen in the area of m. After that, Kannada influence is more prevalent with the onset of Kannada, while in the north, with the onset of Karwar district adjoining Khanapur taluka, Konkani influence is seen on the dialect of this area.
Belgaum, which has always been in the limelight due to border disputes, has been made famous by the local writers along with sweet kunda, mande, homemade butter and rice. This city can be described as very special. But ‘Belgaum language’ overcomes all these features. There is a fusion of different cultures like Hindu, Muslim, Christian, Konkani. Therefore, Marathi, Kannada, English, Hindi, Konkani, Urdu, rural dialects also seem to converge here.
P. L. Deshpande has immortalized the Belgaum dialect with this character by giving a humorous baj to the Kannada mixed Marathi of Belgaum through Raosaheb alias Krishnarao Harihar. "It's a special song of yours! But your tabbalji is playing it a little bit! Is he playing the tabla or playing the tabla on the roof? Whether it's playing the tabla or scratching the thighs! '' Raosaheb's shocking dialogues had made the bridges his own at the very first meeting. The Marathi people here feel the shock of Kandi and the feeling of Ersal Marathi in Kandi.
Bhimrao Gasti and Narayan Atiwadkar have used rural dialect in their literature for dialogue; Prakash Narayan Sant from 'Vanvas' and 'Shardasangeet' seems to have made effective use of the standard language in the city of Belgaum in the dialogues between 'Lampan' and his friends. ‘Come on! Look over there, Bay! ',' It's cooked in your chest! ' What are you bombing? It is unknown at this time what he will do after leaving the post. 20-22 km from Belgaum. I started to hear the dialects in the rural areas of the area saying, "What if you go to Bay Khatte (where)?" I think it's a bug, 'dialogues will be heard. Due to this, we may wonder whether we are in Vidarbha or not. But here children use ‘bay’ when interacting with their peers or younger ones. When talking to older people, however, the suffix 'ga' is used as 'why do you come when the cow is coming?' It is used as a respectful word. The suffix 'gay' is affectionately used in a conversation between two women or a man and a woman. ‘You’re not ready yet. So when will the wedding go? What happens when you become incapacitated? 'The word' L 'or' Lai 'is also used. ‘Lai bhari disole bay tujhi pant! Where to bring .. '.
Jaulay, khaulay, piulay, nachulai, bhukulai, harulai, zhupulay as well as marulav, karulav, yeulav, firulyas, utrulyas, basolyas .. etc. The words are plural. The same words are used for women as 'Jaulis, Khaulis, Piulis, Nachulis, Marulis, Karulis'. E.g. ‘Ethan Tithon Kaya Nachulis Gay! Just shut up or go to a place .. 'Or if you go to the eastern part-' How did you get there? Do you see two or four, not with the one living inside? ' Women and girls in this area use masculine words when speaking, such as- ‘I eat (instead of doing), I go to the village (instead of going), I live (stays)’.
The words are struck by the Kannada influence. Like- ‘Let’s see what’s going on in this election. I don't like it, I don't like it, I don't like it. She will stay (does not live) and Nivdon B will come (does not come). '
The food here also has its own special names. ‘Cucumber’ becomes ‘sand’ here. ‘Gadde’ means ‘potato’ or ‘navalkol’. ‘Ratalya’ is called ‘Chinnam’, while ‘Tomato’ is called ‘Kamate’ or ‘Gobani’. Wet chillies are called 'Vallya Mirchya' or 'Mirshenga'. Chili is called 'Tikhan', Gula is called 'Gwad' or 'God'. Even today in village weddings, kheer is made and milk and ghee are added to it and sweet bundi is added on top. This mixture is called 'concrete'. If you ask someone at a wedding, "What are you eating?", He will say, "Tell me, there was such a crowd at the Choice wedding." If you look at it and the food, it's concrete! '
The swear words here also have a special Carnatic touch. If a girl is very mobile, another woman will greet her like this .. ‘What gay! Bhatak Bhavani! Where is the village Undgos (walking) Gellis! ), Yeh humb 'yapki at least one swear word.
Marathi has an influence on Kannada here, while Kannada has an influence on Marathi. Many Kannada words have now become common in Marathi. Many words of kinship in Marathi have come from Kannada. Words like I, Tai, Anna, Appa, Kaka are originally Kannada, but these words are not accepted in Marathi as such. It preserves our uniqueness. In Kannada, mother means grandmother, while in Marathi, mother. In Kannada, Tai means mother, while in Marathi, we have taken that word as sister. The eldest brother is called 'Anna' in Kannada, while the father is called 'Appa'. So we have the common use of 'Anna', 'Appa' for domestic address. E.g. The elder brother is called 'Thorala Appa'. Besides, the elder sister is called 'Aau'. Uncle is called 'Tatya'. Nanande is called Vhanji or Vansam, Aunty's husband is called 'Mavashappa', Vahini is called Vanak, and Pora is called Pvar.
In Kannada, goonda also means goon. Here, however, when children are arguing, they say, 'Look, they are being beaten by thugs!' There is a difference between 'Aal' in 'Choricha Aal' and 'Aal' (meaning 'laborer') in Belgaum. When a farmer here says, 'Let's cultivate with a sledgehammer,' it means, 'We are cultivating with a laborer.' Everyone knows the world famous Nikon company. But in Belgaum, if someone says, "What are you doing in Nikon?", It means, "What were you doing in secret?" ‘Madan Marane means to win’ is a common Marathi phrase. But if you go to someone's house and they are told, 'The person concerned has gone to Madana,' then don't go out and try to find him by mistake. Because the person is not going to fight or play on the field, but to go to the toilet. In the same way, to go to Parsa means to go to the toilet, to go to Iragatis means to go to urinate, to go to Wari means to go to the mountain, to go to Matis (gone to the funeral). If someone goes to the event with his wife and children, he will be asked - ‘What if you bring everything with you!’
But as you move north from Belgaum to Khanapur taluka, you notice some changes in this language. As this taluka is adjacent to Karwar district, the language is influenced by Konkani on one side and Kannada on the other. Maybe that's why feminine verbs like 'yellis, gallis, basalis' are used here, whether male or female. There are languages like ‘Kahi Gellis (Where Gellelas / Gellelis), Tahi Basallis (Sitting there / Baslelis), Tiya Jewalisऽ (Your meal was done), Kasan Yellis (Why Alas / Alice), Divachyal (whether to give or not). In Kannada, hutch means open. This word is used in this sense in Belgaum area.
Linguistically and grammatically, Dehwali dialect is a nasal language. In its original vowel, the consonants are not 'l', 'x' and 'jna', but 's' instead of 'ch', 'sh' and 'sh'. All the elements of grammar are in this dialect and it also has sayings, phrases and riddles. The language has a rich repertoire of folk songs and folktales. There is a huge treasure of Bhil tribe's Holi songs, devotional songs, Rodali songs available in Dehwali. A song of such a pillar god is as follows-
Page podine r takare r taka
Put the pillars in the temple
(Paya paduni mala arpavi ho mala arpavi,
To offer a garland to the pillar god is to offer a garland)
Also a sample of Holi song (Lol) is-
The greens bloomed, the honey bloomed
Climb the green climb Climb the green climb
Or-
Margo may mendulya alay te ta dhuldo udavatya jayare
(Dhulvad flying sheep walking on the road)
In this dialect, some names of animals, birds, creatures, plants are similar to Marathi (e.g. mango, teak, fenugreek, etc.), but some are different from Marathi (e.g. Wadda-Wad, Wag-Wagh, Tudo-Ghubad, Kolo-Kolha, Kaag) - crows, etc.).
Chamulal Rathwa, a scholar of this language and a well-known literary figure from Dehwali, has put a lot of oral literature into words. Babulal Arya has composed many lyrics on Dehwali dialect. Earlier, Sanap and Ingle, who were working in the education department in the area, had collected many folk tales from Dehwali and tried to write them in the same language. Recently, Chamulal Rathwa, Vishram Valvi, Devendra Save, Balwant Valvi, Sobji Gavit have started producing literature in Dehwali language. After the Sahitya Akademi established the Adivasi Bhasha Sahitya Project in 1996 under the guidance of Ganesh Devi, it has published collections of literature in the dialect of Mizo, Gondi, Santhali, Garo, Rathwa etc. in the tribal literary tradition. It was compiled by Dehwali language and translated into Marathi by Chamulal Rathwa and published by the Academy in 2001.
The word 'Nagari' is used for the people of Ahmednagar district. The reason is the difference in the dialect of this district. The district is surrounded by various dialects and has been inhabited by Muslims since Mughal times. From all this mix, a different chemistry of ‘urban dialect’ has been created. Many things have been mixed in this dialect, from putting pressure on words and speaking hello to the mixture of Marathi and Hindi.
‘What are you doing?’, ‘What are you talking about!’, ‘Eating, eating’, ‘Eating’ are the words that make you think that a person from Ahmednagar district is around. This is the difference of urban dialect. This dialect is not as prominent as Ahirani, Varhadi, Tawdi, Konkani, Kolhapuri dialects. It is the largest district in the state due to its geographical location. Khandesh on the north, Marathwada on the east, Konkankada on the west, Solapur-Pune on the south, the surrounding area seems to have a great influence on the adjoining talukas.
Top book writers in Marathi, Mahanubhav's Mhaimbhata and many other writers and lyric places are here. Dnyaneshwari, Nathpanthiya's writing from 'Amar-Shishya Samvad' took place in this area. The writings of Sufi sects like Sheikh Mohammad, Chand Bodhle etc. are also from this region. It has been an important part of the Nizam's kingdom since medieval times, except for a few periods in the Shiva period. The first group of Christians came to Ahmednagar first and hit a different Marathi in the mission compound. Or. Tilak, Christ-creator Kr. And. Sangale left in a virtuous manner.
So the language here got a mixed look. The language spoken by the peasants, the language of the main commercial Gawli community, can be found in the language of the peasantry. The dialect is not easily understood by the class which is becoming more educated day by day. Nagar language is different. Some of the less educated leaders in the district use only this language. They don't know many things. The people around him tend to call him 'Bhavadya' easily. The word relative is ‘fearful’ instead of sister. The mother is referred to as ‘Bay’, ‘Bai’. The father is called 'Dada'. Atya is often referred to as 'Mavalan'. ‘Kkay raat va’, ‘ay bhvov’, ‘tarramag’, ‘layam bhari’, ‘tya mahyacha’, ‘bv ऽऽ kas sangavam?
‘Mine, yours’ here becomes ‘mother, you’. In Karjat-Jamkhed taluka, the same thing happens. The terms 'mahyavalam, tuhyavalam' keep getting lost. Who knows how many times the practice of speaking with unnecessary emphasis on the letter 'R' came about. Godavari, Mula, Pravara on the edge, every word from the source of the chest is emphasized, the dialect of the city seems to take shape. This is the main business of dairy farming. Many others do it along with the Gawli community. The practice of extracting milk by pressing on the udder of a cow may also have been mentioned. Animals too - Mhasad for buffalo, Gawadi for cow, Sherdi for goat, Kuttadi for dog. ‘I’ becomes ‘my’ here, while ‘me’ becomes ‘mala’. ‘D’ is replaced by ‘D’, ‘Ha’ is replaced by ‘Wa’. So ‘Dohat’ becomes ‘Dawat’.
Balaghat, Garbhagiri It is just as difficult for the hard working people to come and go through the mountain range. Droughts caused by rainfed areas are also severe. Uttar Nagar district is relatively prosperous. Because there are irrigation facilities. Therefore, a new culture of immigrants and horticulturists who came from Pune district for farming around 1930 took root here. Dakshin Nagar district is still dry. It has to be said that there is a real urban dialect. Jamkhed is the gateway to Marathwada. There is a custom to call affection 'Alunki'. Instead of ‘what is going on, Leka’, ‘what is going on, Laka’ can be heard here. People used to go to prosperous Belapur to fill their stomachs. Today, no matter where one goes to fill one's stomach, it is called 'going to Belapur'.
The district, which has been at the forefront of co-operation, has a long tradition of 'erjika'. And the word went elsewhere from here. New techniques of farming came, but some of the words of the time when Mot-Nada was in place are still being uttered for one reason or another. Words like Mot, Nada, Charhat, Kasra, Soundar, Yesan, Yethan, Khurdar, Hatni, Ju, Shivla, Dhura are still heard here.
Independent-speaking groups of Adivasi-Koli and Thakar are found in Akole, Sangamner and nearby Rahuri talukas of Konkankada. Govind Gare and others have done a great job in this regard. However, it has also changed the language of other sections of the society. An example of this can be found in Daya Pawar's autobiography 'Balutan'. A separate study of the dialect of kirtankar Nivruti Maharaj Deshmukh will reveal a lot. When saying 'Khaylach', 'Y' is omitted and forms like 'Khalach', 'Jalach' and 'Pyalach' are used here. Ram Nagarkar's monologue 'Ramanagari' is being spoken all over the city. So the language of the city went everywhere. Dadasaheb Roopwate's eloquent speech was a feature of the Akola dialect. Some of the novels by 'copperplate' Ranganath Pathare have repercussions on the dialect of the city. Annasaheb Deshmukh, who wrote his autobiography 'Godhadi', finds a twist in this dialect. Kartani, jatani, khatani, pitani, yeti, jati, uthati, basati, khati, piti, chalti, yayel he, jayel he, pahel he- these forms also sound sweet to hear. In a district where sugarcane growers and co-operative factories (now private) thrive, farmers also eat rice while eating. He wants to take curry and amti in it.
If it is ‘Wafsa’, it is better to sow the crop. But if there is no appetite, if there is no food, then there is no wafsa. In a co-operative factory, the cane is taken to the gate and counted and the money is taken there and released. The same pattern came to marriage. Now marriages become ‘getken’. This means that the three events of the same day, such as surveying, negotiation and marriage, are called 'Getken Wedding'. The practice of making large pipelines from rivers and canals has grown here, and the air valves on those pipelines are constantly making a ‘hustle and bustle’ sound. From that, a new word 'Husahusa' was coined in this dialect.
Some sayings are found only here. They must be in the form of Shivral, holding the nature of the urban people. 'Yella banana nvanavasala sitaphalam', 'Ukhlat ghalayach, musal kadayach', 'To become a new Muslim, the month of Njja came with a single knot' It is customary to say 'Punatamba kelya from Pune'. Kanhegaon and Puntamba are the neighboring villages. But she has such a fit in her speech. It is widely used in Marathi.
The town has a large influx of wrestlers and they have training camps everywhere. It also seems to have given birth to an ugly language. The language of bigotry and arrogance like 'Jar is not dry, but how much is it?', 'Vatavar's milk has not been extracted yet', 'Aalapan ghalava laganal, ausid shodav laganal' is abundant here. In the area of Khas Nagar taluka, the saying 'Kardai has no worm, Vaktya has no pain' is heard. The word ‘feet’ is used in a broad sense. Even to get married.
Bread is called 'bhakarya'. There are various terms like 'bhak rya ghadavine', 'bhak rya thapane', 'bhakarya chapane', 'bhakarya badavine' depending on the mood of the maker The vegetable is called 'Kordayas'. In the Karjat area, Udda's Amti is called 'Shipi Amti'. Along with garlic, there are special urban types like Thecha, Kharda, Zirkam (Amti made by dividing the seeds). In the fruit, simple words like Peruvian jamb, Chikkula chakku are used.
Here the well is not measured in men, but in 'Parsa'. The measure is called 'Mapatam' in the market, while the dimensions of the measurement are still in descending order of Khandi, Mana, Sher, Aadsher, Achher, Pawsher, Adpav, Atpav, Chhatak.
The strike is called 'Parakh'. The canal bridge is called 'Tawang'. The word 'savad' is better than 'savad'. The verb ‘crush’ becomes ‘verb’. Someone is called 'Kunkadam'. The word ‘Orda’ is called ‘Arod’, the shengans of ‘Guar’ are called ‘Gorani’s Shengas’. Phrases like ‘lai laman lau nako’ can be understood here. The more meaning there is in something, the more it becomes 'laman'. ‘Lamandiva’ must have come from here. However, the language of the city of Ahmednagar itself has to be said to be unique. Any good thing to describe is called ‘useless’ here. There was also a vadapav shop in the market called 'Bekkar'. From what a person will bend to you, there are funny words like ‘what bells will ring’, ‘confused’ for ‘confused’, ‘humble’ for ‘confused’.
The new Pago rickshaws are named 'Tamtam' after her voice, 'Dugdugi' after her movement and 'Pig' after her appearance. Mahindra's magic vehicle is called 'Elephant'. Jeep is called 'Jeepad'. Motorcycles have interesting names like 'Fatafati'.
Urdu is said to have originated from medieval camps in the Nagar district. Its influence on the local language is still felt today. It is found in the saying ‘gham na pastava’ (gham na pachtava). Some words like pastor (current year), gudasta (gujishta) are reminiscent of Urdu and Persian words. There is a large Muslim population here and their South Hindi is of great interest. ‘Parde mein sherdaya oradya’ (goats shouted in the backyard), ‘Dhavatya dhavatya aaya ndhapakan apatya’
The urban dialect can be distinguished from Hale and Bola, but it is now disappearing. One reason for this is increasing urbanization.
‘Chandgadi’ is a dialect of Chandgad taluka in western Maharashtra. This is a characteristic dialect of Marathi. Traveling from east to west of this taluka, one can feel that this dialect is shifting from the influence of Kannada language to the influence of Konkani.
Chandgad is a remote and mountainous taluka in Kolhapur district. The distance of this taluka from Kolhapur is about 150 km. That's it. Amboli is the wettest place in Maharashtra, just 25 km from here. Is. That is why the rain here is famous. The taluka is bounded on the east by the state of Karnataka, on the west by the extensive forested state of Konkan and Goa. The taluka is situated on two hills, Tilari and Amboli, which are adjacent to the Konkan-Goa. Due to the long distance from the location of the district, the proximity and constant contact of two different language-dialects, the various political practices up to the linguistic regionalization, a separate dialect has been formed in the area. It is known as 'Chandgadi Boli'. It is the language of many villages in the Karnataka-Maharashtra border region, including the Chandgad area.
Due to different cultural connections, distances, differences in contact areas, neighborhood languages, etc., two different forms of Chandgadi dialect appear in this region. Traveling from east to west of this taluka, one can feel that this dialect is shifting from the influence of Kannada language to the influence of Konkani. The difference is in the vocabulary, the specific heel of the pronunciation, the beginning and the grammatical specialty.
‘Chandgadi’ is a characteristic dialect of Marathi. This dialect preserves its uniqueness in terms of its own independent vocabulary, pronunciation, etc. The western part of Chandgad taluka, all the villages bordering Dodamarg-Sawantwadi taluka, the villages in the southern part of Ajra taluka which speak the dialect, have been created under the influence of Konkani; In the eastern part of Chandgad and in the villages of Belgaum area, a dialect formed under the influence of Kannada language is spoken.
Many dialects of Marathi are coming to the fore today through writing stories and novels. He became a great writer like Ranjit Desai in the land of Chandgad. He lived in this land all his life, but he did not use this dialect for his writing. Even after him, no one used this dialect specifically for his writing. Short stories from some newspapers and an amateur drama troupe from Karanjgaon in this taluka have recently been seen presenting plays in this dialect. In addition, no one noticed her.
The pronunciation of a dialect of any language is a special feature of that dialect. Comparing the pronunciation of words in the dialect, Hale, Balaghat with Marathi, the difference of the dialect becomes clear. Even if a sentence in a dialect seems to be wrong compared to Marathi, speaking in a certain way has become a norm in the society. For example, in the Chandgadi dialect, women say 'Miya jevalo', 'Miya bazaras gelo'.
The dialect is rich in terms of vocabulary. Praman has a different and independent vocabulary than Marathi. For example (Mashar), Base (Fod), Kadu (Worm), Byad (Crisis), Wangdas (Sobat), Shik / Nhangadam (Illness), Bhav (Well), Eel (Avatar), Mosba (Nakhra), Easton (Property) , Dali (mat), Gutyadane (Dhadpadne), Latan (Lantern), Istari (Patravali), Kambal (Pahuner / Erjaki), Armut (Urmat).
The quantity of words in Chandgadi dialect is comparable to the words in Marathi. For example, the word 'Vasula' is not related to the Marathi words Vasul, Vasuli. The word 'Vasula' is used in this dialect to mean 'Vashila'. The word ‘Vat’ is used in the sense of ‘Hukmat’, while the word ‘Vatta’ is used in two different senses. In the sentence ‘Miya vattat vatani deuski nhay’ it comes in the sense of ‘ajibat’, while in the sentence ‘ami vattat shyat karulavat’ it comes in the sense of ‘together’ or ‘together’.
The most important feature of Chandgadi dialect is its pronunciation. This dialect is pronounced with a specific pronunciation, Hale removed. Although ‘Jaulesai ..’ sounds like a word, it serves as a sentence in this dialect. It is used in the sense of ‘are you going?’ The sounds ‘u’ and ‘sa’ in this word are pronounced at the beginning. The ‘a’ in ‘sa’ is pronounced so clearly and long. The beginning of such pronunciation is seen in most of the words in this dialect. So in practice this bid gets a start. The interrogative sentence ‘Did you come?’ Can be spoken from the two words ‘Tia Yallis’ above with a specific beginning. The word ‘yallis’ has a vowel in both ‘e’ and ‘s’. E has a long start. The pronoun 'you' in the sentence 'tiya jaullisay' was 'tiya'. Moreover, ‘tiya’ is pronounced again at the very beginning. This opening is close to Konkani. The dialect spoken in such a specific beginning is seen in the western part of the taluka.
The beginning of the dialect in the eastern section is influenced by Kannada. Kanna (when), Kas (why), Khatte (where), Gasli (last year), Tanna (then), Tavarsak (until then), Chakot (good), Balyan (false), Maj (me), Miyya (me) Such words appear in the East section. It is an experience to hear phrases like 'Kasni te', 'Khatte gelya', 'Kannachyan soduloy masoti gelya'.
Pronouns like tuj, maj, tya, tinna, minna, tyannani are used in this area. The accents in this section are also characteristic. The dialect is characterized by the elongated pronunciation of ‘tte’ in the word ‘khatte’ which comes instead of ‘where’. The long pronunciation of the consonantal words ‘nna, diya, llya’ in the sentence ‘why did you go to the backyard?’ (Why did you go back?) Is not easy for a new person to understand.
Dandaga (big), Vhalas (dirt), Bursa (dirty), Ambersuka (moist), Kalkota (quarrelsome), Kalkhochara (quarrelsome), Katkola (thin), Kirpan (slender), Dhabla (thick), Husbhurakya ( There are many adjectives like shameless), vulgar (saying yes), spitting (shameless). There are color adjectives like red, green, reddish, matte, brown, yellowish, yellowish. Nakkada (small), Nakbar (pinch), Dandaga (large), Vavbhar (one meter), Ulaska (slightly) are the adjectives of the reader, while Hijdi, Devchar, Jogta, Jogati, Khajjali, Husbhurki, Undgi are adjectives.
The dialect also has adjectives such as vayalyangas (above), khayalayangas (below), bhailyangas / bhailyabajus (outside), mangalimalik (like mangal), magalyamalik (as in the past), tavamharen (since then) late (for a long time). Also different are the characteristics of Bursa (dirty), Tambadalal (very fair), Ujjal (fair), Kaduik (bitter), Gulmat (sweet), Dhabla (thick), Kirpan (thin).
The grammatical features of the Chandgadi dialect are also characteristic. For example, the pronouns tiyya / minna, ami, tiyya, tumi, ami, that, she, that, that, that, vyato, he, she, she, that, khalyas / khulyas, khalyan, appear, while the verb forms are alli, gelli, yavulavat. , Jaulavat, Vail, Kadulavat, Dilyanat, Yattalya are like this.
The vocabulary of this dialect reveals its independent existence. There are now three colleges functioning in Chandgad taluka. The new generation who learn from it, the people who live far away from their village for the sake of jobs, no longer use this dialect. The dialect helps to know the socio-cultural history of the region. Understand the past of that region from many words in the dialect. In that connection, many unseen dialects like Chandgadi need to be studied.
The ‘Ahirani dialect’ is spoken in western Khandesh, while in the valley of Tapi between the mountains of Ajanta in the south and the Satpuda range in the north,
In East Khandesh, 'Tawdi Boli' is spoken. This language has such a nuance of its own. It has its own special pronunciation, sound system and sentence rules. She does not follow grammatical rules at all. It has a built-in sweetness.
‘Ahirani Boli’ is spoken in West Khandesh. In the valley of Tapi, between the mountains of Ajanta in the south and the Satpuda range in the north, the 'Tawdi dialect' is spoken in eastern Khandesh. It covers a wide area from Soygaon in Jalgaon district, Savladbara, Motala in Buldhana district, Malkapur to Barhanpur, Shahapur, Anturli in Madhya Pradesh directly. Among them Jamner, Bhusawal, Jalgaon, Bandwar, Raver, Yaval taluka is a stronghold of Tawdi dialect. This region is permanently drought prone. Barrenness and famine worshiped the fifth. Although Suryakanya flows through the region of Tapi, the terrain here is steep, rocky, brittle, reddish. Also the temperature here is huge. The land that heats up in the scorching sun is called 'Tawdi Patta'! The dialect spoken in this strip is 'Tawdi Boli'!
The language of the people here is a folk language and it has become one with the social life here. This language has its own nuances. It has its own special pronunciation, phonology and sentence rules. She does not follow grammatical rules at all. She has a sweetness of her own. Her words have a wonderful tone and rhythm. Titus is full of many meaningful, eloquent, characteristic words.
Such as- Aipat (Aipat), Afat (Crisis), Awas (Amavasya), Ayatwar (Sunday), Afek (Awad), Aayeb (Insect), Awanda (This Year), IB (Lazy), Ankhi (More), Upeg (Usage), Kuthi (Where), Aathi (Here), Tathi (There), Nirnam (Only), Awadha (So), Titamba (Trangadam), Bokhara (Jang), Gawandi (Partner), Tarafad (Go), Tamhan (Again and again), Dobad (buffalo that does not give milk), Panher (water), Dhosal (drink), Takuram (head), Zamela (cause for no reason), Tital (taste), etc. In addition to the characteristic words like this, there are some words in the Tawdi dialect that are different in terms of meaning. The Tawdi dialect has many of the following types of semantic, idiomatic words. Avarsavar (Avaraavar), Ghabarghubar (Bhit Bhit), Ghanimani (Avatibhovati), Zhambaljumbal (Shodhashodh), Dhosaldhasal (Eating and drinking), Chafalchufal (Chachpani), Vayakpayak (Olakhipalakhi), Soyapani (arrangement), Vajewajan (slowly) , Kannumannu (backwards), Yevalijavali (coming and going), Kharkhara (repentance), etc. In Tawdi dialect, there are many characteristic words like father to father, mother to mother, sister to sister, brother to son, grandmother to boy, grandfather to son, aunt to son, uncle to husband, elder brother to elder brother, younger brother to husband.
Phrases and sayings in any dialect are the true identity and wealth of that dialect. The Tawdi dialect contains a wealth of phrases and sayings that enrich the dialect. To be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous, to be jealous Doing (hating), grouping (burning one's life), breaking into a house (coming into a house without getting married), snuggling (using), snoring (causing trouble), wearing shorts (being very scared), making chewing gum ), Etc.
Here are some of the sayings in the Tawdi dialect.
Aanghe na manghe with both hands (a single man does not think of the future) , Trouble to you), True to bad, False to False (False to False by False to False), Offense, Hold Your Ears to Us (Being ready to be punished when there is no mistake).
Such miraculous words, phrases and sayings contribute to the richness and vocabulary of the dialect. This treasure is abundant in Tawadi. From this one can know the nature of this dialect.
As mentioned earlier, this dialect has an independent pronunciation process. She is more inclined towards simplicity and frugality. Its special feature is to express maximum meaning in minimum words, eliminating many verbs, vowels and consonants.
Pronouncing 'A' instead of 'A', 'Wu' instead of 'U', 'Y' instead of 'A', 'I' instead of 'A', 'W' instead of 'O', 'Au' It is pronounced as 'Aavu'. Therefore, words like Aarey (Are), Ashok (Ashok), Pavus (Rain), Bhavu (Bhau), Anyashi (Eighty), Vayak (Identity), Vada (Odha), Awashad (Medicine), Haus (Haus) are spoken.
Similarly, there is a lot of change in dishes in Tawdi dialect. ‘B’ is pronounced in place of ‘C’. For example- Dokhan (Head), Mokha (Moka), Bokhya (Bokya), etc.
‘Z’ is used instead of ‘J’. Such as- Payze (should), Zhan (Jan), Raghazo (Rahajo), Pahazo (Pahaji), etc.
‘No’ instead of ‘No’! Such as- water (water), queen (queen) etc.
Instead of ‘D’, ‘Dha’- Nudhi (river), Gadhi (mattress) etc.
Instead of ‘P’, ‘F’- Dufar (noon), Fai (feet) etc.
Apart from this, 'T' was used instead of 'T', 'T' instead of 'D', 'Nh' instead of 'N', 'Tye' instead of 'Tya' and 'Y' instead of 'L' were used in this dialect. Goes.
This dialect is also frugal of words while expressing maximum meaning in minimum words. Altha (had come), Geltha (had gone), Kadhalong (until), Kuthlong (up to where), Kavacha (since when), Tadhalong (up to there), Athalong (up to now), Palya (had seen), Zalta (had happened)
The cultural accumulation of any society enriches the language of that society. The customs and traditions of that society, various rituals, festivals, rituals are connected with the language. The tradition of folk songs, folk tales, story songs and oral vocabulary in folklore has been cherished from generation to generation. Folklore is also based on language. It is bound up with the survival of the literary community. Such folk tawdi dialects abound.
Along with meaningful folklore, Tawdi dialect has also added a great deal to written literature. He has an ancient heritage. Tawadi dialects are found directly in Mahanubhav literature. Bhalchandra Nemade, who is considered to be the standard in the sixties literature, no. Wash. Mahanor, K. Narkhede, Shriram Attarde etc. have used Tawdi dialect in their literature. Tawdi dialect has also been invented on a large scale in the poems of Bahinabai Chaudhary. In addition, Prakash Kingavakar, Dr. Kisan Patil, Madhu Waghodkar, Vijay Tulhe, Ravindra Pandhare, Deepadhwaj Kosode, Pvt. Namdev Koli, Gopichand Dhangar, Yuvraj Pawar, Suresh Patil, Sudhakar Deshmukh and others have consciously created literature in Tawdi dialect.
The form of Varhadi dialect in South Washim district is very different. Some of its variants:
* Banana banana yedna, wound there vavdhana
* Gavarivani seen face to face, Mavharivani taking Kukhu
* Navjanam Murhali Dangri Choli
* Toy fights cold eyes, listen to the playful jokes
* Awas re-observes, burns the cows of Vhali
* Bhutamvaram Mutacha Diva
* Sheji's husband watched for an hour, Nidani's life was alone
* Zhakapaka kela, uncle where did you go?
This is an attempt to present the total form of Varhadi dialect spoken in the border areas of Marathwada in South Washim district by taking the above eight representative forms out of the 1323 sayings I have collected. It is bounded on the south by Hingoli district, on the west by Buldana district, on the north by Akola district and on the east by Yavatmal-Amravati district. Six talukas in this district. Washim taluka is to the south. Risod South and West Taluka. Malegaon is to the north-west. Mangrul to the north-east. Karanja-Manora are both east facing talukas. The Varhadi dialect of Washim and Risod talukas (even though these talukas are from Varhad!) Is not completely Varhadi. Considering that the dialect changes every twelve kosas, there are many shades of the Nikhal Varhadi dialect. Let us see the examples of Varhadi dialect in Akola district which is adjacent to Malegaon taluka. (1) If you go to Mandya, you go to Kandya - if you go to Dabya, you go to Fatya. (2) Ikde jhale, tikde jhale (here 'd' became 'l'.) - Ikde fade, tikde fade (here 'l' became 'd'). Mangrul Pir-Karanja-Manora talukas are attached to Akola, Amravati and Yavatmal districts. Therefore, in that taluka, words like gooi, poi (‘y’ of ‘l’), male-tule, karun rahilo-pahun rahilo appear. (The exception is Manora taluka. As this taluka is predominantly tribal, there is more influence of their independent dialect.)
This article considers the dialects of Washim taluka and adjoining Risod taluka of Washim district. The dialect of these two talukas is neither Dhad Varhadi nor Dhad Marathwadi. It is a composite form. This is because of the betrothal of the people of these two talukas. The regionalism of this beti transaction is wide. Akola-Amravati-Yavatmal district along with other talukas of Higoli-Parbhani district, Buldana district and Washim district in Marathwada. Considering the extent of this, this tradition has been going on in Hingoli district and the rest of the talukas in Washim district. So the joke is that in one house, the mother-in-law is from Marathwada, two or three of her three daughters-in-law are from Marathwada, and the rest are from Varhada - the rest of the talukas in Washim district This matter is not contradictory. Lekibali, who come from these different regions, bring with them the dialect of Mahermati. And they continue to use those dialects till death. For the past 45 years, my wife has been 'crawling' the stairs to our house. And the others in the house (we) just 'walk' the steps of our house! So what happened is that even though I wrote the novel 'Halya Halya Dudhu De' in Varhadi, the readers of Marathwada feel that it is in their own language.
The same joke is evident from the quote at the beginning of the article. There is no such thing as 'male-tule' in these sayings. This is because the word 'male-tule' is childish. However, just saying ‘male-tule’ is not the whole bridal dialect. With the exception of my wife, a daughter-in-law who came to my house from Marathwada, everyone else says 'Male-Tule'. ‘L’ does not have ‘Y’ or ‘D’. ‘D’ remains ‘D’. (Fights, colds, eyes, hours, etc.) ‘Y’ (pain-suffering) seems to be used for ‘W’.
The poet Dr. Vitthal Wagh was given 1323 sayings 25 years ago by his parents through my school children. He has included those sayings in his book 'Varhadi Mhani'. Some of these sayings are found in edited form in this book. E.g. Original saying- Rhythm has become Aadi, Gulacha Ganpati. Included proverb- Rhythm is Ayat, Guyacha Ganapati He used the dialect 'Guyacha' instead of 'Gulacha'. And there is no question that it is actually being used. Because proverbs cannot have specific regional limits. The same saying can be used in different dialects with their accents.
Looking at the dialects of other words mentioned in the above eight proverbs, the following word forms attract attention. Yedna-Vedana, Gavari-Gowari, Kukhu-Kunku, Mohri-Mavri, Lete-Lavate, Pahayalam-Pahilam, Vani-Evdhan, Titan-Tethe, Navjanam-Naujan, Kolde-Korde, Ladti-Radte, Awas-Amavasya, Punav- Pournima, Vhli-Holi, Mavaran-Samor, Mut-Mutra, Sheji-Shejarin, Ghadibhar-Kshanabar, Dekhla-Pahila, Nidanicha-Akheris, Ekla-Ekta, Zakapaka-Avaravar, Kuthisa-Kothe
‘Where do you go?’ Is a sentence in Marathwadi dialect. In this sentence, the word 'Vay' has become 'V'. One of the sayings I have given above is 'Whali-Holi'. Dr. In Vitthal Wagh's book 'Traditional Varhadi Proverbs', the pronouns of 'Ho' do not appear to be 'V'. Dr. Wagh has got these sayings from all the five districts of Varada with great difficulty. Therefore, it is not a problem to consider the forms of the bridesmaids as a standard. In our dialect, the word 'vata-hota' also comes. Of course, there is no problem in accepting that the word 'V' is a Marathi word. There is another verb in the above sentence. That is 'caste'! In the Marathwadi dialect, ‘Jati, Yeti, Basati, Uthati’ are used as feminine singular verbs. This matter appears in the fourth of the sayings given at the beginning .. Fighting-crying. Here 'she' became 'she'.
The word 'bhutamvar' is a verb.The word 'mower-forward' is seldom found in the word 'bride'. Because this preposition is in Marathwadi dialect. However, the word 'kuthisa' is varhadi. It is used in different places as 'Kuthan-Kuthi-Kuthiya'. In many of the 1323 sayings that I have compiled, it is found that along with the word Varhadi, the word Marathwadi is also present. Yedna, Gawri, Kukhu, Mavri, Pahyalam, Vani, Tithe, Navjanam, Kolde, Awas, Punav, Mut, Sheji, Zakapaka etc. in the above sayings. Words are also used in Marathwadi dialect. Sayings reveal the original form of this dialect to a large extent. They seem to have received very little foreign language attack. Among the above sayings, 'Dekhla' is a corruption of the Hindi word 'Dekha'.
The dialect of Washim-Risod taluka in South Washim district is neither Dhad Varhadi nor Dhad Marathwadi. In our house, the number of brides and Marathwadi women bathing in the house is more or less the same.
In a bride-to-be's house, it is said, 'Let me sit down.' In a Marathwadi woman-dominated house, it is said, 'Let me sit or not?' This quirky humor found in the neighborhood houses gives a rich storyline to a rural story-teller like me.
Vaidyar dialect is spoken in all the eight districts of Vidarbha. Since the land of Vidarbha was a battlefield in ancient times, the arrival of the Yavans, the rule of the British and the luxury, laziness and neglect of the people of Vidarbha had a profound effect on the language. The Vaidarbhi dialect seems to have lagged behind due to its dominance in book production and curriculum in the Puneri language during the English period. Due to the constant attack of Sanskrit, Arabic and Persian languages on this dialect, this dialect has been greatly affected and thousands of words from Sanskrit, Arabic and Persian languages appear to have become straightforward and distorted in this dialect.
Recently, a lot of literature is being created in Vidarbha from the dialect of Vaidarbhi. It seems that there is a competition between new poets and writers to write in dialect. Rashtrasant Tukadoji Maharaj, Bahinabai Chaudhary, Dr. Vs. V. Kolte, Vaman Krishna Chorghade, Shankarrao Survadkar, Pa. Mr. Many writers like Gore, Gopal Nilkanth Dandekar, Madhukar Keche, Uddhav Shelke, Vaman Ingle, Manohar Talhar etc. have written in this dialect.
Vaidarbhi dialect is spoken in all the eight districts of Vidarbha. With the exception of a few words, the same proportions are found everywhere. This dialect is called Vaidarbhi dialect because it is spoken in East Vidarbha. This language is representing crores of people in Vidarbha today.
Man has to use language for communication. In childhood, a person learns his mother tongue easily. Words cannot be understood without knowing for sure what specific words mean in a particular language. The sounds that are uttered in any society express the feelings, thoughts, actions, etc. in the human mind. It is necessary to study it in order to study it and to make it aware of the antiquity of the dialect.
The natural manifestation of the Vaidarbhi dialect takes place in a rural form. Since dialect is a living language, it is a real help to study the linguistic attitude, it is only from folk language. Today, it is the villagers who have survived the Vaidarbhi dialect.
Considering the limitations of ancient Vidarbha, it can be seen that Marathi originated in Vidarbha itself. It is the only dialect inherited from the ancient language. The reason for saying this is that thousands of words, phrases and sayings in the language spoken in Vidarbha today can be seen in the ancient Marathi literature.
In 1928, he became a poet from Vidarbha. No. Deshpande was the first to introduce the Varhadi language to the Marathi reader by writing an article titled 'Varhadi Lokbhasha' in 'Vividhyajnanavistara'. After that, Dr. Vs. V. In 1928-29, Kolte published three articles under the title 'Vividhjnanavistara' as well as 'Some ancient prevalent words in Varhadi' and imparted knowledge of the vocabulary of Varhadi dialect to all Marathi readers. Even from the presidency of the All India Marathi Sahitya Sammelan held in Bhopal, he had expressed the view that Marathi literature could not be complete without the development of dialect.
Since the land of Vidarbha was a battlefield in ancient times, the arrival of the Yavans, the rule of the British and the luxury, laziness and neglect of the people of Vidarbha had a profound effect on the language. The Vaidarbhi dialect seems to have lagged behind due to its dominance in book production and curriculum in the Puneri language during the English period. Due to the constant attack of Sanskrit, Arabic and Persian languages on this dialect, this dialect has been greatly affected and thousands of words from Sanskrit, Arabic and Persian languages appear to have become straightforward and distorted in this dialect.
After the conquest of Vidarbha by the Mughals, this dialect had to bear the in-laws of Persian and Arabic. E.g. Thousands of words like know, know, see, spell, weird, end, knowledge, urhai, at least have come in this dialect. In it, the words know, know, see, spell, etc. have come straight and finally, many Arabic-Persian words like ajaib-ajab, kusur-kasur, ilm-ilm, zulm-zulam have come into this dialect.
Prakrit words in the ancient language seem to be full in this dialect. E.g. Bay, Thas, Dingur, Tuk, Tuhan, Wawar, Dindi, Kawad, Bhalla, Mallam, Askood etc.
Some verbs appear to come from different languages. The language also seems to have grammar.
The dialect seems to be very much in this dialect. Long vowel secrets are pronounced at the end. E.g. I, Mahi. In Granthik language, the ending vowel is 'A, Yeto' instead of 'A, Yeto'. E.g. Told-told, asked-asked, said-said, given-given.
The vowel is E instead of A or Y. E.g. Time-consuming. The vowel instead of y or o instead of o appears to be the type in Kandy. E.g. The vowels are pronounced o-yek, ugal-vongal, av and avi instead of o. E.g. Close-up, blown-blown. They also explain the nasal pronunciation without partiality. E.g. You-you, God-God, I-God.
Similarly, l is pronounced with y, r, l, d. E.g. Kel-Kay, Ker-Ked, Jawal-Jaway, Jawar-Jawad. Dora instead of the eye, Doya. N is commonly used instead of n. The future L and N characters come about. E.g. Maril-Marin, Maril-Marin.
Although the participle suffix is similar to Marathi, Le is used instead of Chaturthi's suffix. E.g. You-me instead of you-me. As a questionable pronoun, its Panchami forms become Kahun, Kamhun.
Obedient second men become singular forms. E.g. Go, eat, watch. Similarly, in the future, O Karant forms. E.g. Jajo, karjo, ghejo, khajo, nijjo.
From the character of Govind Prabhu, it seems that the suffix la of the second is not in this book. This suffix comes after the Shiva period. Vs. Of Called palaces. Therefore, the Le suffix which is common in Marathi is a form of la and it is pure. Also in this book, the third form is Mya and the forms Meen and Tun are also used. In the same way, there are also the forms Maha, Tuha or Mapalam, Tupalam of Shathi.
From the point of view of ancient Marathi, forms like Karjo, Jajo, Jevjo are found in the form of Dnyaneshwar period i.e. Avdharijo, Pavijo and Mia is used instead of the third pronoun.
The grammar of Vaidarbhi dialect seems to be closer to ancient Marathi. Considering the importance, purity and grammar of this dialect, it has to be said that it is pure language.
With new languages, the horizons of our knowledge expand. When we learn a new language, we learn not only words and grammar, but also to look at the world through the eyes of that language ... and most importantly, through the eyes of others. It changes the perimeter of the world we see and our perspective. This makes people more mature and prosperous.
Come on
Just like Palya has arms, legs, nose and eyes, we also have a language - even from childhood. We learn the first language effortlessly, so we don't feel its importance. Standing at a distance, we never look at her neutrally, never observe her. It is important to note the difference between language acquisition and effective use of language.
Language is much more than words and grammar - in fact, language is an attempt to construct and present words beyond words. The scope of language is the scope of our life. Think about it, is there a part of your life, a part of it, that you can separate from language or make it negative? We express in words what is, but we also express in words what is not. We also express in our imagination, the world of dreams, the world of novels, the imaginary world of science fiction in language. In fact, it is only by putting something into words that it comes into existence. Unless it is expressed in words, it is not in our mind, in our imagination. The fairy in the fairy tale comes from the word fairy. We don't have to worry about whether it will actually look heavy. If you do not find the right expression, you will be surprised or shocked. We also express this in words! The state of silence is expressed by the word 'silent'. We say that God has covered the universe for decades. The same can be said of language. We believe that the universe was created from Omkara, that is, from sound. The beginning of the Bible is 'the first word', from which the universe was created. Sound and the word formed from sound are the basic elements of language.
Although language skills are innate, all languages are man-made. Every language community is wording our surroundings from our point of view. Every language community has its own concepts. For a single part of the world around us by fragmenting or dividing it from our point of view, that language community creates and plans words in its context.
We use the word ‘ice’ to mean either ‘ice’ or ‘snow’, while in English we use the word ‘rice’ for both ‘rice’ and ‘cooked rice’. They feel different in the context of the society around them and each different element is given a different name because of the importance of this difference in daily life. It is said that there are many words in the Eskimo language that describe different types of ice. Now look at the colors and the different hues. Not every language has a word for every hue. Only when you feel the uniqueness and importance of a particular hue will that hue be given a different name. E.g. Colors like Chintamani, Peacock, Parrot can be identified differently. The amount of blue-yellow mixture varies. But in our language, there is no separate word for the color Seagreen or Buzz. Even if you say yellow for the buzzer, you don't get it right. Yellow, however, tends to mean a little worse. The reference in our minds is ‘yellowed’. Although the words orange, scarlet, orange, saffron are almost indicative of color, we use them only in specific contexts. The term saffron rice and orange flag cannot be applied. We can call someone ‘he’s just an ass’. But to say ‘he’s just an idiot, a fool, a cow’? This concept seems impossible in our society.
Each language contains references to geographical, historical, religious, political, social philosophy, political thought and ideological debate.
The place of sun, wool and rain in our society, literature and daily life is different from that of Europe. It is often reflected in the language. Rain and rain creates a conducive environment for the romance of lovers in many phrases, poems, stories, movies. The grief of bereavement intensifies in the rain. Clouds, moons have to act as messengers of lovers. This tradition has been going on since Kalidasa. We bathe in love, soak in joy, we are showered with praises. But given the geographical conditions in Europe, rain cannot be referred to as love, happiness, romance. If we go from a difficult situation to a very difficult one, we say, 'It's like falling out of a fire.' In Germany, in such a situation, a person goes under the 'panhali from the rain'. In German, when praising someone, he gets a place on ‘Zanith’ in the midday sun, while when we punish someone, we build his house in the sun.
If you look at political isms or different debates or ideologies, it is worth noting how their contexts are also changing. Nation or nationalism is a very different concept rooted in Europe and the concept we have used. Her place in the political context and in the minds of the people is also very different. In the nineteenth century, nationalism was born in Europe, and its excesses, led by the Nazis, culminated in World War II. So the words nationalism, patriotism are rarely used there now and they do not have a positive context to be proud of.
Let us now look at the observations of some linguists. According to linguists, there are no exact synonyms in the same language and no exact words in two different languages. This is because the meaning of each word, its use, and the context in which it is used are not the same. It is therefore said that every language expresses a truth around us and as we see it. So linguists say that every language has its limitations. In the same way that there are orbits of a language, there are also orbits of the person who uses that language. Therefore, with the new language, the scope of our knowledge expands. When we learn a new language, we learn to look not only at words and grammar, but also at the world through the eyes of that language and, more importantly, at ourselves through the eyes of others. It changes the perimeter of the world we see and our perspective. This makes people more mature and prosperous.
The formation of social language is based on social cues. There are also some social clues as to which word to use for which person. The Korku people use the word 'Jangadi' for the well-educated man in the city. These people proudly call themselves 'Koro' (man). Behind it is a sense of superiority.
Korku is one of the 47 major tribal tribes in Maharashtra. Dharani and Chikhaldara talukas of Amravati district in Maharashtra have a large population of Korkus. Apart from this, Korkus live in East Nimad (Khandwa), Betul, Houshangabad and Chhidwara districts of Madhya Pradesh. This nature loving community is very simple. Ethnically, Korku belongs to the Munda tribal family in Bihar. The dialects of Munda or Cole, which fall under the ‘Astro-Asiatic’ dialect, include the Korku dialect. The word korku has two terms ‘koro’ and ‘ku’. The word 'Koro' refers to the meaning of 'man', while the plural suffix 'ku' proves its plural form as 'manase'
Social contexts in the diverse experimentation of subjective adjectives in the Korku society are diverse. Among them, the naming ceremony of a newborn child is usually performed on the second or third day or on the day of Chhatipujan. Since Korku has great faith in his ancestors, he is named after an ancestor who bears a resemblance to the form and characteristics of the child. The name of the newborn baby is given by abbreviating the name of the day on which the baby was born. E.g. Monday- Soma, Somi, Samoni, Somay; Tuesday- Tue, Tue; Wednesday - Budhu, Buddha, Budhat, etc. Adjectives are also derived from objects, animals, trees, tribes. E.g. Sona, Moti, Hira, Ratunay, Kula, Sonay, Tota, Sakom, Jambu, Ruma.
In Korku society, the adjectives 'Buda, Boko, Bhulay, Fula' are used as the most affectionate name. The names of most of the Korkubahul villages are associated with nature. E.g. Related to animals- Chilati (snake), Nagpur (snake), Hattighat (elephant), Barlinga (barsinga), Morgad (peacock), Katkumbh (crab), Bichchukheda (scorpion).
The two major rivers flowing through Melghat are Gadga and Sipna. The nickname 'Gadga' may have come from the word 'gada' (river) in the Korku dialect. Sipna is a teak tree. The river flowing through the saga forest is a natural reference to the adjective 'sipni'.
Their familial and social structure is evident from the words korku kinship. A variety of relational words are used. One word is used to refer to one's own relationship and another word is used to refer to another's relationship. Such an arrangement is rarely found in another dialect or language. In that sense, the Korku dialect is rich and meaningful. E.g. Kon (own son), Conte (second son), Konje (own daughter), Konjete (second daughter), Gagata (own nephew), Gagate (second nephew). The term 'Ayomba' is used for one's own parents, while 'Antebate' is used for another's parents.
Separate terms are used for siblings according to their age or family location. E.g. Boko (younger brother), Dai (older brother), Bokoje (younger sister), Bai (older sister). The nephew's son is called 'Kosrat' and the daughter is called 'Komon'. The younger brother's son is called 'Gagata', while the daughter is called 'Gagatate'.
The formation of social language is based on social cues. There are also some social clues as to which word to use for which person. The Korku people use the word 'Jangadi' for the well-educated man in the city. The term 'Jangadi' signifies 'he is not one of us'; But at the same time, it also expresses the sense of betrayal of a learned man-citizen. The Korku people proudly call themselves the Koro (man). Behind it is a sense of superiority and moral superiority over other castes. Korku may be poor and hard working, but his hospitality is commendable. Visitors to the home are greeted informally with the term 'hedge hedge' (ya .. ya). Guests are treated to tea or occasional sidu (alcohol). Guests are urged to eat as ‘Jojomba’.
In recent times, exposure to religion and modernization has led to a change in Korku's welcoming and greeting expressions.
To end the dialect means to reduce the prosperity of Marathi. Any dialect works to enrich and enrich that language. If that process stops, then the destruction of dialects will not remain for them, it may also lead to the destruction of Marathi. It needs to be kept in mind that to be in danger in Marathi means to be in danger of all our identities. The castle of Marathi stands by the cracks of dialects. If a single slit collapses, it will not take long for the castle to collapse.
As important as his dichotomy is in the evolution of Ma Nawa, so is the discovery of the languages he planted. Language has played a major role in human development to date. Such a language suddenly takes shape as a language. Any language is the same as the former dialect. Even though Marathi has the status of a language today, in the past it was also a dialect. In any dialect, when the state administration, administration, newspapers, judiciary are functioning, that dialect gets the status of language. Therefore, just as it is true that any language is original, so too is the language used by society a dialect. Because no one speaks linguistically as he writes. For this, if you listen to the programs on the radio or television carefully, you will notice that the language has acquired a natural fluency. There the written form is somewhat ignored. Therefore, any standard language would have taken the form of a dialect.
In the context of Maharashtra, Khandeshi, Varhadi, Konkani and Puneri are the main dialects. Over time, Puneri, the central dialect, gained the status of a Marathi language. The same is true of Konkani back and forth. Khandeshi and other dialects remained the same. Along with these dialects, references to various dialects like Nagpuri, Jadi, Chandgadi, Marathwadi, Kolhapuri have started coming forward recently. Literature began to be written from these dialects as well as their research began. The Department of Languages in the Deccan has done research on dialects in the past. Recently, Ganesh Devi has also published a survey of various dialects in Maharashtra. Some rural-Dalit dialect dictionaries are also being developed at the government level. These activities are commendable. The importance of bids is evident from this initiative.
But if you look around, the picture is bleak. The future of Marathi dialects is in jeopardy given the growing invasion of English (in fact, there is no point in calling it an invasion. Now that it has become a language of knowledge and a language of communication, its inevitability cannot be denied.) The reason for calling English an attack is that we still look at English from an aggressive, high-brow and quality point of view. Other languages like Marathi and English are inferior to English. She is afraid of being attacked by the English until she leaves. It needs to disappear.
The point is bidding. Will they last? And should that be sustained? So the answer is- they will last but not in their original form. Old dialects will gradually disappear by giving birth to new dialects or languages. Bids of some small groups have also run out. To end this dialect is to destroy cultural diversity. So the second question, whether the bid should be maintained, is very important and the answer is the same. Because no bid is just a bid. So it is an integral part of the social, cultural and economic heritage of that society. The traditions of the society, the cultural accumulations they have preserved are included in those dialects. So to end a dialect is to end the culture of that society, the way of life. Just as the British put an end to the tribal tradition while imposing their culture, their dialects are also coming to an end in today's globalization. Unfortunately, if this happens then we are going to lose our own rich and prosperous heritage. And this is dangerous for tomorrow's India or Maharashtra. Today, relative words in Marathi are starting to come to an end. As a result, the Marathi people have started shrinking.
Most linguists around the world insist that primary education should be in the child's mother tongue. Because it enriches his linguistic body, his ability to think. Even so, we are refusing to allow children to prosper. And if this prosperity ends, tomorrow we will be in new slavery. To end the dialect means to reduce the prosperity of Marathi. Any dialect works to enrich and enrich that language. If that process stops, then the destruction of dialects will not remain for them, it may also lead to the destruction of Marathi. It needs to be kept in mind that to be in danger in Marathi means to be in danger of all our identities. The castle of Marathi stands by the cracks of dialects. If a single slit is cut, it will not take long for the edges to be cut. What if the castle collapses? So at home, in the kitchen, in the village, even in informal chats, you can enrich Marathi and enhance Marathi culture by keeping your dialect alive. And this is the true language of dialect.
No comments:
Post a Comment