चकोर पक्षी किसे एकटक देखता है
चकोर पक्षी किसे एकटक देखता रहता है
चकोर पक्षी क्या खाता है
चकोर पक्षी in English
चकोर पक्षी किसे देखता रहता है?
चतुर पक्षी माहिती
... भूकेला चकोर !
या चकोराच्या उपमेची भुरळ जशी एका वळणावर माऊलींना पडली तशीच ती अलिकडच्या कालावधीत विख्यात गीतकार अशोक परांजपे यांनाही पडली.
या चकोराच्या उपमेची भुरळ जशी एका वळणावर माऊलींना पडली तशीच ती अलिकडच्या कालावधीत विख्यात गीतकार अशोक परांजपे यांनाही पडली. त्यांनीही माऊलींचा दृष्टीकोन स्वीकारत भाविकांच्या ओंजळीत घातलेली चकोराबाबतची रचना श्रोत्यांना भावसमाधीत नेणारी ठरते. ‘कैवल्याच्या चांदण्याला भूकेला चकोर’ या परांजपे रचित भैरवीला पं.जितेंद्र अभिषेकी यांचे लाभलेले कातर स्वर लोकसमजूतीच्या चिकीत्सेचा विसर पाडून विठुरायाच्या मुख्य ध्यासाकडे श्रोत्याचं मन खेचून आणतात.
मानवी जीवनाच्या संदर्भात जेव्हा भूक शब्द समोर येतो तेव्हा अर्थातच हा शब्द पोटात अन्नाच्या अभावाने चेतलेल्या वन्हीचा निर्देश करतो. पण शब्दांचे व्यापक अर्थ जगाच्या पाठीवर भारतीय तत्वचिंतनात अतिशय बहरदार पध्दतीने योजलेले आढळतात. मानवी जीवनातील भावभावनांची , लोक समजूतींची जोड इथल्या चिंतन अन् सर्जनशील मनांनी मानवाच्या ध्यासालाही देऊन काही शब्दांना अनोखी उंची दिली आहे. या भूक शब्दाला जेव्हा ‘चकोर’ पक्ष्याचे नाव जोडले जाते तेव्हा श्रोता जर भाविक वृत्तीचा असेल तर त्याच्या अंगावरील रोमांच उभे राहिल्याशिवाय राहत नाहीत.
सर्व जग जेव्हा गाढ झोपी जातं तेव्हा डोंगर-पहाडांमध्ये चंद्राची शीतल किरणं डोकावून पाहत असतात. चंद्राच्या याच उपलब्धीचा फायदा भूतलावर सर्वाधिक कोणी घेत असेल तर भारतीय तत्वचिंतक आणि कवींच्या दृष्टीनो तो भाग्यवान जीव म्हणजे चकोर. या चकोर पक्ष्याविषयी एक वदंता आहे. मध्यरात्री सारं जग निद्रीस्त असताना हा चकोर नामक इवलासा पक्षी झाडावर बसून उभी रात्र चंद्राकडे बघत त्याच्या किरणांचं अमृतपान करतो. चंद्राची शीतल किरण म्हणजे त्याचं खाद्य. पृथ्वीवर बसून हा चकोर चंद्राकडे डोळ्यात प्राण आणून रात्रभर बघत बसतो. चंद्रावर तो एकतर्फी प्रेम करतो , असं त्याचं वर्णन भारतीय साहित्य करतं.
खरं पाहता भूतलावरील हजारो पक्ष्यांच्या जातींपैकी चकोर हा ही एक इवलासा जीव. इटालिक भाषेतील फॅसियानीडी अर्थात मयूर कुळातील एव्हज या वर्गातील हा छोटासा पक्षी. त्याच्या अधिवासाच्या विशिष्ट पध्दतींमुळे तो शास्त्रज्ञांपेक्षाही जास्त भावूक मनाच्या भारतीय द्रष्ट्या कवींना अधिक भावला गेला. संस्कृत भाषेत ‘ऋग्वेद’ या ग्रंथातही या पक्ष्याचा उल्लेख आढळत असल्याचे संदर्भ आहेत. या संदर्भांवरून त्याचे प्राचीन काळापासूनचे अस्तित्व लक्षात यावे. इतर पक्ष्यांप्रमाणे तो ही किटकांवरच गुजराण करतो असे विज्ञान सिध्द करते. मग चंद्रासाठी झुरण्याचं अन् त्याच्या प्रकाशकिरणांवरच मन भरण्याचं मिथक जनमाणसात कसं बरं पेरलं गेलं असेल , असाही प्रश्न निर्माण होतो. या चकोराचा अधिवास हा मानवी वस्त्यांपासून दूर असणाऱ्या डोंगर-पहाडांमध्ये आहे. त्यामुळे तो सहजासहजी कुणाच्या दृष्टीला पडत नाही. शिवाय रात्री चंद्राच्या प्रकाशात तो उपजिवीकेसाठी भटकंती करतो , असे पक्षीविज्ञान सांगते. पण आपल्याकडे प्रबोधनाची जी संत परंपरा आहे. या परंपरेचं एक मोठ्ठं वैशिष्ट्य असं म्हणता येईल की , संत ज्ञानेश्वर महाराजांपासून संतादिकांनी त्यांच्या प्रबोधनपर मांडणीत लोकसमजूती , तत्कालीन समजाचे चित्रण किंवा तत्कालीन समाजजीवनातील प्रतिमांचा समावेश साहित्यात आवर्जून केला आहे. निसर्गातील ही प्रतिकं , प्रतिमा यांनी उपमेच्या स्वरूपात ताकदीने मांडले गेल्याने त्यांची मांडणी संतांचं लोकोत्तर कार्य करते. संतांचं लोकोत्तर कार्य त्यांची मांडणी करण्यात चकोर अन् चंद्रासारख्या संत साहित्यात वापरल्या गेलेल्या उपमा कशा बरं आधारभूत ठरू शकतात , असं वाटणं सहाजिक आहे. त्यासाठी ग्रंथराज ज्ञानेश्वरीतला विषयास अनुसरून असणारा एक दाखलाच इथं उधृत करता येईल. ज्ञानेश्वरी कशी अनुभवावी, या प्रश्नाविषयी मार्गदर्शन करताना पहिल्या अध्यायात माऊली म्हणतात,
‘‘जैसे शारदियेचे चंद्रकळेमाजी अमृतकण कोंवळे,
ते वेंचिती मने मवाळे, चकोरतलगे ।
तियापरी श्रोतां, अनुभवावी हे कथा,
अति हळुवारपण चित्ता, आणुनियां । ’’ ( अ.१ ओ. ५६)
अर्थात, जसे चकोरतलगे म्हणजे चकोर पक्ष्यांची पिले शरद ऋतुमध्ये चंद्रकिरणांमधील कोवळे अमृतकण हळूवार मनाने वेचतात त्याप्रमाणे श्रोत्यांनो आपणसुध्दा या चकोरतलगांप्रमाणे अतिशय हळूवारपणे ही ‘ज्ञानेश्वरी’ नामक कथेची अनुभूती घ्यावी. विषयातला भाव समजावा यासाठी माऊलींनी चकोर अन् चांदण्याच्या लोकसमजूतीचा उपयोग अत्यंत समर्पकपणे या ओवीत केला आहे.
विज्ञानाच्या दृष्टीने सरळपणे या पक्ष्याचं भक्ष काजव्यासारखे चमकणारे निशाचर किटक आहेत. असे असताना कवींना तो थेट चंद्राच्या प्रेमात कसा बरं पडलेला दिसला असेल माहितीय का ? संतकवींची सौंदर्यदृष्टी हे सांगतांना उपमांचा आधार घेते. आकाशात विराजमान चंद्राचे जणू काय तुकडेच त्याला भोवताली चमचमणाऱ्या किटकांमध्ये दिसतात अन् हे तुकडे वेचण्यासाठी तो अग्निच्या ठिणग्यांवरही झेपावतो. म्हणजे चंद्रावरील अतूट प्रेमापोटी तो प्रसंगी अग्निचंही भक्षण करतो , इतकी अविचल श्रध्दा आपण स्वीकारलेल्या ध्येयावर किंवा आपल्या ध्यासावर असावी अशी उपमा ही संतांची दृष्टी देते. त्यामुळे ही चंद्राच्या प्राप्तीसाठी अहोरात्र झुंजणारा हा जीव रूपक बनून संतांचा संदेशवाहक बनतो. मुख्य ध्यास सोडून त्याच्याआड येणाऱ्या लोकसमजूतीच्या चिकीत्सेच्या भानगडीत संतश्रेष्ठ पडत नाहीत. तीच उर्जा अन् तेच उदाहरण ते इतरांचा ध्यास आपल्या ध्यासात परावर्तीत करण्यासाठी समर्पक उदाहरण म्हणून वापरतात.
‘शारंगघरपध्दती’ नामक एका संस्कृत ग्रंथातही चकोराचे स्थान आहे. या पक्ष्याला लोकसमजूतीवरून ‘चंद्रिकाजीवन’ आणि ‘चंद्रीकापायी’ हे नामाभिधानही पडले असावे. चकोराला ‘विषदर्शनमृत्यूक’ या ही नावाने ओळखले जाते. त्यांच्यासमोर विषमिश्रीत अन्न ठेवले गेल्यास त्याचे नेत्र आपोआप लालबुद होऊन त्याचा मृत्यू होतो अशीही वदंता आहे. या कारणामुळे पूर्वी राजांजवळ या पक्ष्याला स्थान मिळाले असावे. लोकसमजूतीचा बाऊ करून स्वत:ला त्रास करून घेण्याऐवजी संतादिकांनी या वदंतांचे रूपांतरण प्रबोधनाच्या सूत्रांमध्ये केले , हे त्यांचे जनमाणसावर असलेले अनंत उपकार आहेत.
या चकोराच्या उपमेची भुरळ जशी एका वळणावर माऊलींना पडली तशीच ती अलिकडच्या कालावधीत विख्यात गीतकार अशोक परांजपे यांनाही पडली. त्यांनीही माऊलींचा दृष्टीकोन स्वीकारत भाविकांच्या ओंजळीत घातलेली चकोराबाबतची रचना श्रोत्यांना भावसमाधीत नेणारी ठरते. ‘कैवल्याच्या चांदण्याला भूकेला चकोर’ या परांजपे रचित भैरवीला पं.जितेंद्र अभिषेकी यांचे लाभलेले कातर स्वर लोकसमजूतीच्या चिकीत्सेचा विसर पाडून विठुरायाच्या मुख्य ध्यासाकडे श्रोत्याचं मन खेचून आणतात.
‘‘कैवल्याच्या चांदण्याला
भूकेला चकोर ,
चंद्र व्हा हो पांडुरंगा ,
मन करा थोर...
…पांडुरंग पांडुरंग मन करा थोर’’
या रचनेच्या रचनाकाराला चकोराची उपमा अभिव्यक्तीत मांडण्याची भुरळ पडली. चंद्रावरच्या प्रेमापोटी जितक्या भावोत्कट अवस्थेला चकोर पोहचतो अशी कल्पना आहे तितक्याच पराकोटीची साधकाची तळमळ असावी , अशी ही रचना सांगते. याच रचनेत पुढच्या ओळी मानवी जीवनातील स्थित्यंतराच्या अवस्थांकडे निर्देश करतात. बालपण , तारूण्य आणि आता वृध्दापकाळ असा हा पैलतीर मनाला दिसू लागला आहे. तेव्हा, हे पांडूरंगा आता आम्हाला ऐहिकाच्या भडिमारातून म्हणजे अल्पजीवी स्वप्नांच्या इमल्यांमधून सोडव आणि जन्म मरणाची येरझार चुकव म्हणजे तुझ्या चंद्रासारख्या शीतल, सात्विक, कोमल अशा व्यापक रूपात आम्हाला स्थिर कर. चर आणि अचर अशा सृष्टीच्या पल्याड जे तत्व आहे त्यात आम्हाला स्थान दे. असा चार ओळीत निरूपण करण्यासारखी ही रचना नक्कीच नाही. पण ज्याप्रमाणे शुक्ल अन् कृष्णपक्षातील विविध भौगोलिक अवस्थांना सामोरे जाताना हा चंद्ररूपी इष्ट लपाछापी खेळतो, तो..तो चातकरूपी साधकाचे चित्त खालीवर होते. पण दृष्टीला काही वेळ भासला नाही म्हणजे तो नाही असा अर्थ आहे का ? असे म्हणावे तर समुद्राला भरती अन् ओहोटी त्याचे अस्तित्वच आणते ना? हा जर दाखला आहे तर मग समजूतींच्या पल्याड जाऊन चकोराच्या रूपकातून प्रेरणा घेऊन पांडूरंगरूपी चंद्राचा ध्यास बाळगायला हवा अन् कैवल्याचं म्हणजे ज्याला जडत्वाच्या जगाचं बंधन नाही, जे मुळातचं शुध्द तत्व आहे अशा कैवल्यरूपी चांदण्याचं रसपान म्हणजे मनातील भक्तीभाव दृढ करण्यासाठी ही लोकसमूज उपयोगी आणावी , असा संदेश द्यायला कवी अशोक परांजपे विसरत नाहीत.
No comments:
Post a Comment